20 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedstatusgrachtengordelFred Feddesi.s.m. Bureau WerelderfgoedAmsterdam@unescoamsterdam(grijs) omringt deze en dient alsbescherming van ervan. De grenzenvan de bufferzone zijn gelijk aandie van het in 1999 rijksbeschermdestadsgezicht. Foto: Cor HartelohLuchtfoto van het centrum vanAmsterdam met de zogenaamdekern- en bufferzone. Dekernzone (rood) is het eigenlijkewerelderfgoedgebied. De bufferzoneDe Amsterdamse grachtengordel staatnu vijf jaar op de UNESCO-Werelderf-goedlijst. Dat is niet lang, vergelekenmet het vierhonderdjarig bestaan vande gordel zelf. De werelderfgoedstatusis een erkenning van de historischewaarde van het gebied, en markeerttegelijkertijd een nieuwe fase in hetwerken aan de toekomst van de stad.Ook al zijn de effecten op lange termijnnog maar beperkt zichtbaar, het is navijf jaar tijd voor een momentopname.Werelderfgoedstatusgrachtengordel richtlijnvoor de toekomstDe wortels van de grachtengordel zijn verankerd in de zeven-tiende eeuw, toen het gebied werd ontwikkeld door ?n voor deburgers van Amsterdam. De grachten staan sindsdien symboolvoor de burgercultuur en de openheid die Amsterdam kenmerkt.Ze vormen een unieke plattegrond, vol groen en met een inge-nieus waterbouwkundig werk. Het is een woon- en werkgebiedmet multifunctionele koopmanshuizen en stadspaleizen. Al dezekarakteristieken maken de grachtengordel bijzonder in de we-reld, vandaar dat in 2010 de grachtengordel van Amsterdam opde UNESCO-Werelderfgoedlijst werd geplaatst.S+RO 2015/04 21ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedstatusgrachtengordelDe recente ruimtelijke ontwikkeling vanAmsterdam kent enkele grote patronen,zoals de transformatie van oudehavengebieden, de IJburg-archipel, deZuidas en het collectief particulieropdrachtgeverschap. De UNESCO-we-relderfgoedstatus van de grachtengor-del lijkt een vreemde eend in de bijt,maar past toch in deze reeks. In allegevallen gaat een gebied de toekomsttegemoet aan de hand van een specifie-ke set spelregels. De inhoud ervanverschilt, maar telkens geven despelregels richting en karakter aan hethandelen. Het zijn afspraken dievastleggen wat wel en niet mag.Een vriend die meekijktBinnen het historische centrum,waarvan de grachtengordel onderdeelis, gelden de wettige beschermingsre-gels die de stad al eerder had vastge-legd, namelijk in de vorm van het`beschermd stadsgezicht' sinds 1999.UNESCO voegt geen nieuwe formeleregels toe, maar verlangt dat de stadzich aan de bestaande regels houdt.Het keurmerk van het werelderfgoed iseen extra stimulans.Ook zonder nieuwe regels heeft destatus invloed op het bewustzijn, degedachtevorming en het beleid. Als eenvriend over je schouder meekijkt, heeftdat onwillekeurig invloed op wat jedoet en hoe je het doet. >>22 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedstatusgrachtengordelOm te beginnen is het karakter van degrachtengordel op een andere manieronder woorden gebracht dan voorheen,namelijk in het format van de UNESCO.Het is geherdefinieerd, op basis vanbestaande inzichten maar toegesnedenop de nieuwe status.1Amsterdam heeft zich daarnaast, doorde werelderfgoedstatus, aangeslotenbij een wereldomspannend netwerk vanervaring en expertise inzake erfgoed,bescherming en stedelijk beleid. Hetheeft er plotseling een grote familie bij,want ruim een kwart van de duizendwerelderfgoederen zijn historischesteden (of delen daarvan). Vooral devergelijking met Europese steden alsSalzburg en Florence is relevant.2 Ookkan de stad aanhaken bij vakdiscussiesover kwalitatieve erfgoedcriteria zoals`authenticiteit' en `integriteit', oor-spronkelijkheid en gaafheid, waarvande inhoud zich blijft evolueren.3 Dat kanhet eigen denken voeden en aanscher-pen, bijvoorbeeld in die gevallen waarde Amsterdamse beleidsregels nogonduidelijk zijn. Het nodigt uit om heterfgoed te bekijken met de ogenvan de wereld.De eerste aanscherping van heterfgoedbesef kwam al vroeg. Terwijl deaanvraag bij de UNESCO liep, werden inde stad plannen gemaakt voor de bouwvan een replica van de Haringpak-kerstoren, een in 1829 geslooptemiddeleeuwse toren op de hoek van dePrins Hendrikkade en het Singel. Deherbouw van zo'n lang verdwenengebouw is in erfgoedkringen controver-sieel en het plan werd juist nu, in hetlicht van de naderende werelderfgoed-status, extra indringend beoordeeld.Toen het plan niet doorging, riep degang van zaken kritiek op, onderanderen van planoloog Errik Buursink:`Er moet wel een hele goede reden zijnom in een democratische rechtsstaatde inwoners van een stad de bevoegd-heid te ontnemen om te bepalen watvoor gebouwen er wel of niet mogenverrijzen.'4 Buursink vreesde datUNESCO Amsterdam voortaan de wetzou voorschrijven. In feite zorgdede UNESCO-nominatie vooral vooreen intensere behandeling van eenvraagstuk dat hoe dan ook ingewikkeldwas geweest. Er werd een knoopdoorgehakt.Eerbetoon aan het verledenWerelderfgoederen zijn `culturele ofnatuurlijke monumenten die mondiaalgezien onvervangbaar en uitzonderlijkzijn. En zo belangrijk voor de wereldge-meenschap dat we ze veilig aan detoekomstige generaties willen doorge-ven', aldus de omschrijving van deStichting Werelderfgoed.nl.5 Ditbetekent een eerbetoon aan hetverleden en aan de uitzonderlijkeuniversele waarde, de OutstandingUniversal Value, van het erfgoed.Tegelijkertijd is het een opgave voorde toekomst.Het eerbetoon aan het verleden lijktduidelijk. Toch is het nog ingewikkeldom te bepalen wat de essentie van diterfgoed uitmaakt. De grachtengordel isimmers geen handzaam object als hetRietveld-Schr?derhuis, en ook geendode stad als Machu Picchu waarvan demonumentaliteit op een overzichtelijkemanier is gestold. De grachtengordel iscomplex, gelaagd en springlevend, ennet als in vroegere eeuwen onderhevigaan veranderingsdruk van binnenuit envan buitenaf. Bovendien is de grachten-gordel destijds niet gemaakt als eenGesammtkunstwerk waarin alleonderdelen op ??n manier in elkaarpassen, maar als een raamwerk vanruimten en regels dat strak was ophoofdlijnen en flexibel in de invulling.Binnen het raamwerk was en is plaatsvoor `een oneindige aaneenschakelingvan ongelijke elementen'6 die ook nogeens in de tijd kunnen vari?ren.Waaruit bestaat dan het erfgoed? Is deUNESCO-status een eerbetoon aan hetzeventiende-eeuwse stadsbeeld of aande combinatie van raamwerk endynamiek? De grachtengordel is eensamenstel van waterbouwkundige,stedenbouwkundige en architectoni-sche waarden, plus immateri?lewaarden zoals ondernemerschap entolerantie ? maar hoe verhouden dieelementen zich tot elkaar? Spelen zesamen volgens een vast partituur, ofvormen ze een combo dat vrijelijkimproviseert? Doen alle veranderingendie de grachtengordel in de loop der tijdheeft ondergaan, en nog ondergaat,afbreuk aan het erfgoed, of bevestigenze juist de vitaliteit ervan?Het zijn klassieke vragen voor demonumentenzorg, en ze hebben eenextra intensiteit in een werelderfgoed-gebied dat midden in de eenentwintig-ste-eeuwse dynamiek staat. Hetnominatiedocument en het bijbeho-rende gemeentelijk managementplangeven nauwgezette antwoorden, opzoek naar een evenwicht tussenbehoud en ontwikkeling, tussen luwteen dynamiek. Ze zijn, net als heteerdere bestemmingsplan, conserve-rend waar het moet en flexibel waarhet kan. Maar zo'n evenwicht is nooitdefinitief. De relatie tussen oudewaarden en nieuwe ontwikkelingenblijft een voortgaande discussie, zolangAmsterdam geen Machu Picchu is.Opgave voor de toekomstMet de werelderfgoedstatus heeftAmsterdam zichzelf een tweeledigetaak opgelegd. In de eerste plaats: hoekunnen we het erfgoed bewaren? In detweede plaats: hoe kunnen de spelre-gels en de status van het werelderf-goed meewerken om de grote vraag-stukken van de stad aan te pakken?De tweede vraag is dringend door deopeenstapeling van vraagstukkenonder de verzamelnaam `drukte'. Hethistorische centrum van Amsterdam(waarvan een deel kerngebied is vanS+RO 2015/04 23ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedstatusgrachtengordelhet werelderfgoed en de rest buffer-zone) wordt almaar populairder vooruiteenlopende en soms botsendeactiviteiten. Het centrum is een gewildwoon- en werkgebied, het is eenmagneet voor het toerisme datmassaler wordt en onder invloed vanbudgetvluchten en Airbnb van karakterverandert, het huisvest een groeiendaantal exclusieve hotels, en het blijfteen vanzelfsprekend ori?ntatiepuntvoor honderdduizenden Amsterdam-mers uit andere stadswijken. Debeperkte openbare ruimte staat onderdruk door uitdijende terrassen, eenbloeiende fietscultuur, voetgangers-stromen en een onveranderd grootruimtebeslag voor stilstaande auto's.Daarbij komt de populariteit vanrumoerige gebruiksvormen zoalsscooters, bierfietsen en partyboten.Een recente ontwikkeling is datmonumentale grachtenpanden doorbuitenlandse kapitalisten als beleggingworden gekocht en vervolgensleegstaan. De knipselmap met Amster-damse kwesties is rijk gevuld.Het zijn ingewikkelde vraagstukkenwaarin vele belangen samenkomen. Zelenen zich lang niet altijd voor eenvou-dige oplossingen. Alle kwesties zoudener ook zonder werelderfgoedstatuszijn; de hoge toeristische druk speeltbijvoorbeeld ook in de binnenstad vanBarcelona, die geen werelderfgoed is. Ermoet hoe dan ook iets aan wordengedaan, en dat is hoe dan ook razendmoeilijk. Het Amsterdamse gemeente-bestuur heeft hierover onlangs destartnotitie `Stad in balans' uitge-bracht, met voorstellen waarover dediscussie in de stad ongetwijfeld nogeen tijd zal aanhouden.7Het is de vraag welke bijdrage dewerelderfgoedstatus kan leveren. Hetwerelderfgoed is geen oorzaak en hetbiedt geen kant-en-klare oplossing.Maar het kan wel meehelpen om deproblemen scherper te verwoorden ende koers voor de oplossing te kiezen.Dat is een zaak van de lange adem. Alseerste stap heeft het gemeentelijkBureau Werelderfgoed onderzoek latendoen naar `Beleving van drukte in debinnenstad'. De resultaten van ditrapport zullen binnenkort wordengepresenteerd.In de afgelopen jaren is het besef vanerfgoed al een paar maal doorgedron-gen tot het stedelijk beleid. Bijvoor-beeld bij het zoeken naar adequate enhoogwaardige fietsparkeergelegenheidbij het Leidseplein (geen kerngebied vanhet werelderfgoed, wel bufferzone).Ook in het Amsterdamse hoogbouwbe-leid is gezocht naar een evenwichttussen bescherming van het erfgoed enruimte voor stedelijke dynamiek;voortaan is een hoogbouweffectrap-portage verplicht voor hoogbouwplan-nen binnen de ring A10, waarmee devisuele effecten op het werelderfgoedworden beoordeeld. Het gebouw vanhet Paleis van Justitie op het IJdok is eenvoorbeeld; het silhouet van dit gebouwis aangepast aan de zichtlijn vanuit degrachtengordel naar het IJ. Een derdevoorbeeld is het afschaffen vangrootschalige reclame op steigerdoekenin de binnenstad. Daarvoor wordengeen nieuwe vergunningen verleend.Een nobele disciplineDe werelderfgoedstatus is eenkwaliteitstoets, een stimulans bijnieuwe beleidsvorming, en eenaansporing om de gedachtevormingover de stad op een hoog niveau tevoeren. De geest van het werelderfgoedis niet vrijblijvend; hij legt een disciplineop die niet houdt van slordig ofgemakzuchtig denken. Noblesse oblige.De status spoort ook aan om degeschiedenis van de stad als eenactueel belang te zien. De vraag is nietalleen hoe de stad moet reageren op dehedendaagse krachten die op dehistorische stad afkomen. Het gaat erook om de kracht en de actualiteit vande geschiedenis te benutten. Als we degrachtengordel zien als een formidabelreservoir van kennis en ervaringen, watkunnen we er dan nu van leren? In deactuele discussie over resilient steden,waarbij resilience een combinatie is vantaaiheid en flexibiliteit, is het goed tebeseffen dat de Amsterdamse grach-tengordel al vier eeuwen ongelooflijkresilient is. Wat is het geheim van degrachtengordel? Welke resilience-tipskan het gebied geven? En hoe kan dezetraditie van vitaliteit ook in de toe-komst worden voortgezet? Dezetraditie van vitaliteit en flexibiliteit kanworden aangeboord als een goedekennisbron voor de huidige discussie.Zo wordt de werelderfgoedstatus meerdan een verdedigingslinie; ze put uithet levende verleden om de toekomstte voeden. Op naar de volgendevierhonderd jaar. Noten1 Kingdom of the Netherlands, Theseventeenth-century canal ring areaof Amsterdam within the Singelgracht.Nomination Document, Amersfoort, 20092 Zie bijvoorbeeld: Managing Historic Cities,World Heritage Papers 27, November 2010:http://whc.unesco.org/en/series/27/3 Zie onder meer: Herb Stovel Effective Useof Authenticity and Integrity as WorldHeritage Qualifying Conditions, 2007:http://www.ct.ceci-br.org4 Buursink, E., `Erfgoedstatusgrachtengordel is een blunder', ArchiNed,8-9-2011: https://www.archined.nl/2011/09/erfgoedstatus-grachtengordel-is-een-blunder/5 http://www.werelderfgoed.nl/node/14016 Benevolo, L., De Europese stad, Agon,Amsterdam, 1993, p. 164.7 Startdocument Stad in balans, gemeenteAmsterdam 2015.Fred Feddes is journalist en publicist,onder meer op het gebied van ruimte-lijke geschiedenis, en auteur van `1000jaar Amsterdam' (2012). Zijn volgendeboek `Het spoor om de stad' (verwacht2016), behandelt de besluitvorming overde spoorlijn om Amsterdam in de jaren1860-1870.