in ZwitserlandAgglomeratiekracht is vooral gebaatbij een goede integrale aanpak vanstedenbouw en verkeer en kan totenorme kostenbesparingen leiden.Met beperkte financi?le middelen isde concurrentiepositie van Zwitserseagglomeraties versterkt. En heeft ditnieuwe planningsinstrumentariumvoor een dynamische en duurzameontwikkeling van het kleinschalige ag-glomeratielandschap gezorgd. Wat kanNederland leren van Zwitserland?Agglomeratiebeleid leidt over hetalgemeen een stiefmoederlijk bestaanen staat vaak in de schaduw van hetveel prestigieuzere nationale beleid,met hogesnelheidslijnen, internationaleverbindingen en dure megastations.Maar zelfs nu de agglomeraties onderhet trendbegrip `agglomeratiekracht'weer in het middelpunt van de belang-stelling staan, overheerst het denken opnationale schaal, met de internatio naleconcurrentiepositie als hoofdthema.De meeste mensen hebben hier echterweinig aan: ze worden in het dagelijksleven veel meer getroffen door proble-men die hun oorsprong op de schaalvan de agglomeratie hebben, zoalsverkeersopstoppingen, slechte regionalebereikbaarheid of afnemende leefkwali-teit. In Zwitserland vindt de versterkingvan de agglomeraties daarom juist opregionaal schaalniveau plaats. Voor eengoede internationale concurrentieposi-tie moeten allereerst de agglomeratieszelf goed functioneren. >>S+RO 2015/01 21ThemaAgglomeratiekrachtAgglomeratiekrachtin ZwitserlandHan van deWeteringVan de Wetering Atelier f?rSt?dtebau GmbHwww.wetering.chhan@wetering.chDe afbeeldingen bij dit artikel zijn vanHan van de WeteringAgglomeratiekracht22 2015/01 S+ROThemaAgglomeratiekrachtAgglomeratiekrachtin ZwitserlandKaart agglomeratiekracht BaselP&RP&RP&RRheinWiesesriBBirsigRheinA l l s c h w i l W a l dB i n n i n g e rH ? h eS t . L o u i s - P a r kB r u d e r h o l zG e m p e nL e y m e n - P a r kH o f s t e t t e r m a t t es t e r g a r t e na r i a - S t e i nM a r g a r e t h e n -h ? g e lA l l s c h w i lS c h ? n e n b u c hR e i n a c hE t t i n g e nF l ? hH o f s t e t t e nnT h e r w i lB e n k e nB ? t t w i lW i t t e r s w i lL e y m e nO b e r w i lA r l e s h e i mM u t t e n zB i r s f e l d e nM ? n c h e n s t e i nB i n n i n g e nB o t t m i n g e nN e u w i l l e rA e s c hBASEL-ST. JAKOBWEIL/RHEINRIEHEN-NIEDERHOLZDORNACH-ARLESHEIMAESCHDUGGINGEND o r n a c hP f e f i n g e nB l a u e nH o c h w a l dB a s e lS t . L o u i sW e i l a m R h e i nH u n i n g u eR i e h e nH ? s i n g u eB u s c h w i l l e rW e n t z w i l l e ra g e n t h a lH ? g e n h e i mEUROAIRPORTBASEL-MULHOUSE-FREIBURGST. JOHANNMORGARTEN-RINGST. LOUISBASEL SBBBASEL BAD. BFM?NCHENSTEINBASEL-DREISPITZMUTTENZS+RO 2015/01 23ThemaAgglomeratiekrachtAgglomeratiekrachtin ZwitserlandGlattalbahnP&RP&RA l lS c h ?F l ? hB ?L e y m e nR o d e r s d o r fNB l o t z h e i mH ?B u s c h w i l l eW e n t z w i l l e rH a g e n t h a lL i e b e n s w i l l e rO l t i n g u eB e t t l a c hEntwicklungsplanungLeimental-Birseck-AllschwilGesamtkonzeptSiedlungsgebiet, hohe Dichte, urba-ner CharakterSiedlungsgebiet, mittlere Dichte, sub-urbaner CharakterSiedlungsgebiet, niedrige bis mittlereDichte, d?r licher CharakterHistorischer Kern, wertvollesEnsembleSiedlungsgebiet mit spezieller st?dte-baulichen Struktur, keine Verdichtungoder UmstrukturierungDichte urbane Strukturen: Hochh?user,Grossformen; AZ >2.0Siedlungserweiterung / VerdichtungUrbane Strukturen: Blockrandstruktur;AZ 1.4-2.0Urbane Strukturen: Niedrige / offeneBlockrandstruktur; AZ 1.0-1.4Dichte suburbane Strukturen: Reihen-h?user, Cluster, Punkth?user; AZ 0.7-1.0Suburbane Strukturen: Reihenh?user,Serie, Gruppe Doppel EFH; AZ 0.5-0.7Periurbane Strukturen: freistehendesDoppel EFH; AZ 0.3-0.5Arbeitsplatzgebiete, Fokus auf B?ro-nutzungen / DienstleistungenArbeitsplatzgebiete, Fokus auf GewerbePublikumsintensive EinrichtungenBahnlinieHaltestelle, aufzuhebenBahnhof, bestehend / neuSiedlungsgebietTypologie Umstrukturierungen, Verdichtungen,neue ?berbauungenVerkehrLandschaft, FreiraumRegiotramlinie, bestehend / neueunterirdische F?hrungTramlinie, bestehend / neu / aufzuhebenTangentiale / wichtige BusverbindungZubringerbuslinieAutobahn / Schnellstrasse mit AnschlussHauptstrasseLandwirtschaftsgebietWaldLV-Verbindung, feinmaschiges LV-NetzNat. & Reg. WanderroutenNat. & Reg. RadroutenNat. & Reg. BikeroutenZubringer Schnellstrasse, neuHauptstrasse, neu / unterird. F?hrung /AusbauOrtseingang, Pfortegoed kunnen functioneren, voordat deconcurrentieslag met andere (interna-tionale) agglomeraties aangegaan kanworden. Om demografische en eco-nomische groei van een agglomeratiemogelijk te maken is een uitbouw vanregionale voorzieningen en infrastruc-tuur noodzakelijk. Tegelijkertijd moetenoverheiduitgaven beperkt worden,wat om kosteneffici?nte oplossingenvraagt, die ook nog eens een duurzameen kwalitatieve stadsontwikkelingmoeten ondersteunen. Hiervoor is inde eerste plaats een betere regionaleco?rdinatie en samenwerking nodig,vooral als het gaat om mobiliteits- enstadsontwikkelingvraagstukken.Agglomeratieprogramma'sHet federale Amt f?r Raumplanung(ARE) ontwikkelde in 2001 daarom hetidee voor de zogenaamde agglomera-tieprogramma's, een regionaal plan-nings- en sturingsinstrument waarmeeverschillende thema's binnen een agglo-meratie geco?rdineerd worden. Hetsteunt zowel op horizontale samen-werking (tussen partners binnen de ag-glomeratie) als op verticale samenwer-king (tussen federale, kantonaleen gemeentelijke instanties). Het wordtgestuurd door een aparte project- >>Zwitserland kent een nog veel decen-tralere verstedelijkingsstructuur danNederland. Al vanaf 20.000 inwonersgeldt een samenhangend verstedelijktgebied in Zwitserland als agglomeratie,er bestaan centra met nog geen 5.000inwoners met een eigen Intercity-sta-tion. Deze kleinschaligheid is voor eengroot deel het gevolg van de Zwitserseconstitutionele structuur met zijn26 kleine, zeer zelfstandige kantons.Opmerkelijk is dat deze weliswaar veelsamenwerken, maar van oudsher ookaltijd met elkaar concurreren. Men isgewend lokale voordelen uit te spelen,met een grote economische veelzijdig-heid en dynamiek tot gevolg. Bij dezeinterne competitie tussen kantonsspelen de lokale agglomeraties eencentrale rol. Deze hebben daarom eenbelangrijke economische betekenis,met complementariteit en onderlingeconcurrentie als sleutelwoorden. Hetversterken van dit kleinschalige maarveelzijdige agglomeratielandschap isdan ook ??n van de speerpunten vanhet huidige Zwitserse beleid voor ruim-telijke ordening.In dit beleid staat niet de nationale,maar de regionale schaal van de ag-glomeraties centraal. Een agglomeratiemoet op lokaal en regionaal niveau24 2015/01 S+ROThemaAgglomeratiekrachtAgglomeratiekrachtin ZwitserlandRichitareaalorganisatie, waarin alle partners ver-tegenwoordigd zijn. De programma'smoeten ertoe bijdragen dat agglomera-ties hun problemen effici?nt oplossenen zich ontwikkelen volgens de princi-pes van duurzame stadsontwikkeling.Voor de overheid (kantons, gemeentes)zijn de programma's bindend.Zo'n agglomeratieprogramma is ge-baseerd op een ruimtelijke toekomst-visie voor de gehele agglomeratie.Vanuit deze visie worden verschillendeintegrale stedenbouw- en verkeerspro-jecten geformuleerd, inclusief kosten-schatting, tijdsplanning en financie-ringsmodel. Het gaat bijvoorbeeld omeen nieuwe tramlijn, de verdichtingrond een station of de opwaarderingvan een stadscentrum. Deze projectenworden door het ARE aan de hand vanstrenge criteria (kosten-baten, duur-zaamheid, kwaliteit) beoordeeld. Opbasis daarvan worden de prioriteit vanhet project en de federale financi?lebijdrage vastgelegd.Meer competitieBij de federale financiering gaat hetaltijd om een co-financiering. Dezebedraagt maximaal vijftig procentvan de projectkosten, de rest dragenkantons en gemeenten. Deze vorm vanco-financiering versterkt niet alleen debetrokkenheid van de lokale partners,maar zorgt ook voor oplossingen dienauwkeurig op de context van de ag-glomeratie en op de mogelijkhedenvan de lokale partners toegesnedenzijn. Het agglomeratiebeleid is eencontinue proces. De eerste agglomera-tieprogramma's werden in 2007 bij hetARE ingediend. Gedurende twintig jaarbestaat er elke drie jaar de mogelijkheiden nieuw of geactualiseerd programmain te dienen. De eisen van de agglome-ratieprogramma's worden eveneenselke drie jaar aan nieuwe ontwikkelin-gen aangepast.Net zoals de kantons altijd onderling inconcurrentie staan, is competitie ookeen belangrijk aspect bij de opbouw vande agglomeratieprogramma's. Alle doorhet ARE gedefinieerde agglomeraties ?dat zijn er vijftig ? kunnen een agglo-meratieprogramma indienen, maar zijndaartoe niet verplicht. Deelname is dusvrijwillig. Er lonkt weliswaar federaalgeld, maar daarvoor moet wel hardgewerkt worden. Zo namen in de eersteindieningsronde in 2007 slechts dertigvan de vijftig agglomeraties deel, veelalomdat men er tegenop zag, zo'n hoogstcomplex agglomeratieprogramma teontwikkelen. Omdat het totale federalebudget vaststaat moet het ARE hetgeld bovendien over de ingediendeagglomeratieprogramma's verdelen.Dat betekent dat alleen de allerbesteprojecten financieel ondersteundworden. Zodoende worden de agglo-meraties ook concurrenten van elkaar.De agglomeratieprogramma's hebbendaardoor enerzijds tot steeds betere,duurzamere, integrale stedenbouw- enverkeersproducten geleid, anderzijds iseen gezonde competitie tussen de ag-glomeraties ontstaan.Kleinschaligheid als kansDe agglomeratieprogramma's zijnvooral voor de kleine en middelgroteagglomeraties een belangrijk middel omlokale verkeersproblemen op te lossenen een duurzame stadsontwikkeling teondersteunen. Anders als de grote ste-den Z?rich, Basel en Gen?ve hebben zijminder eigen middelen om problemenop te lossen en zijn sterker afhankelijkvan de federale financi?le bijdrage.Tegelijkertijd wordt de kleinschalig-heid niet als probleem maar juist alskans gezien. Zo blijk dat de nabijheidvan waardevol landschap een uiterstbelangrijke vestigingsfactor is, zowelvoor bedrijven als voor personen. HetWereldnatuurfonds (WWF) en de UEFAhebben hun hoofdzetel niet in Gen?ve,maar in de veel kleinere, landschap-pelijk bijzonder mooi gelegen stadNyon. Het behoud van landschap heeftdaarom ook in veel kleine agglomera-ties tegenwoordig hoge prioriteit, methet verdichten van bestaand bebouwdgebied als consequentie.Voor de vele kleine en middelgroteagglomeraties spelen connectiviteiten goede onderlinge verbindingennatuurlijk ook een belangrijke rol. Zokunnen de verschillende agglomeratiesvan elkaar profiteren en lenen bij wijzevan spreken voorzieningen uit, ook welborrowed size genoemd. Dankzij hetzeer dichte, effici?nte en hoogwaardigeZwitserse spoornetwerk functionerende verschillende agglomeraties uitein-delijk als ??n grote stad. Het interneZwitserse hogesnelheidsnetwerk heeftdan ook een volledig ander doel dan inde meeste andere landen. Het is nietzozeer gebouwd om de reistijd tussende grootste steden te verkorten, maarom in dezelfde tijd meer haltes mogelijkte maken. Belangrijke dragers zijntevens de stedelijke S-Bahnsystemen,vooral voor verkeersbetrekkingen bin-nen de agglomeratie of tussen aan-grenzende agglomeraties.Dankzij de agglomeratieprogramma's ismen ook tot inzicht gekomen, dat juistin kleine en middelgrote agglomeratieseenvoudigere een goedkopere ver-keersoplossingen mogelijk zijn. In plaatsS+RO 2015/01 25ThemaAgglomeratiekrachtAgglomeratiekrachtin ZwitserlandKaart agglomeratiekracht Gen?veP a r c d eM a l a g n o uTe r r a i n s d es p o r tP a r cS i s m o n d iP a r cS t a g n i Te r r a i n s d es p o r tP a r c C l a u d i u sM o n t e s s u i tP a r cL a F a n t a s i aP a r c A l f r e dB e r t r a n dP a r c d e sE a u x - V i v e sP a r c l aG r a n g eC e n t r e s p o r t i fL e B o u t d u M o n d eP a r c d e sC o n t a m i n e sC e n t r e s p o r t i f d eS o u s - M o u l i nS t a d eS t a d ed e G e n ? v eP a r cB e r n a s c o n iP a r c d uG r a n d - L a n c yP a r c N a v a z z aO l t r a m a n eP a r cM a r i g n a cP a r c d e l aP r a l i eP a r cC h u i tP a r cS u r v i l l eB o i s d el a B ? t i eP a r cE m i l e - D u p o n tP a r cL o u i s - B e r t r a n dC e n t r es p o r t i fP a r c B e a u l i e uP a r c d e sC r o p e t t e sP a r cG e i s e n d o r fG R A N D S E S S E R T SC H A P E L L EL E S S C I E R SM I C AP l a n - l e s - O u a t e sL a n c yG E N ? V EL e P e t i t -S a c o n n e xA N N E M A S S EC h ? n e - B o u r gC h ? n e - B o u g e r i e sC a r o u g eA m b i l l yV i l l e - l a - G r a n dT h ? n e xCORNAVINCH?NE-BOURGANNEMASSEEAUX-VIVESCHAMPEL-H?PITALCAROUGE-BACHETLANCY - PONT-ROUGEvan nieuwe dure ontsluitingswegen oftunnels worden hier veelal bestaandehoofdwegen beter benut en dankzij eenlokale verdichting tot levendige, at-tractieve stadsstraten opgewaardeerd.Bovendien is de afstemming tussen ste-denbouw en verkeer minder complex.Een belangrijk thema in kleine stedenis bijvoorbeeld de transformatie vanstationsgebieden tot nieuwe centra ende opwaardering van haltes tot knoop-punten. Omdat het spoornetwerk albestaat, blijven de investeringen voorde agglomeratie beperkt.Verkeer als sparringpartner van de stedenbouwHet Zwitserse beleid laat zien dat ag-glomeratiekracht vooral vanuit de ag-glomeratie zelf moet komen. Daarvoormoeten vooral stedenbouw en verkeerop lokale en regionale schaal veelintegraler benaderd worden. Dit leidtenerzijds tot eenvoudiger oplossingenen daardoor tot enorme kostenbe-sparingen. Anderzijds leveren goedeintegrale stedenbouw- en verkeerspro-jecten een grote bijdrage aan de stad-sontwikkeling en aan de economischeontwikkeling van de agglomeraties inhet algemeen.Een typisch product van het agglome-ratiebeleid is bijvoorbeeld de Glat-talbahn, een lightrail-verbinding in denoordelijke agglomeratie van Z?rich.Dit integrale stedenbouw- en verkeers-project met bouw- en planningskostenvan 350 miljoen euro leidde rond denieuwe haltes tot investeringen van7 miljard euro. Langs deze nieuwe lijnontstaan echter geen truttige Vinex-wijkjes, maar worden bestaande be-drijventerreinen tot stukken Milaan ofParijs omgetoverd. Door deze nieuwe,kwalitatief hoogstaande stedelijk-heid, met hoge dichtheden en sterkefunctiemenging, worden verkeersinfra-structuurprojecten vanzelf rendabel.De ontwikkelingen tonen dat compact-heid en hoge dichtheid samengaan metwoonkwaliteit, ook in kleine agglome-raties of aan de periferie van de grotereagglomeraties.Met de agglomeratieprogramma's zijnniet alleen in heel Zwitserland veleinteressante hoogstaande integralestedenbouw- en verkeersprojectenontstaan, maar doen ook de kleine enmiddelgrote agglomeraties weer hele-maal mee in de ruimtelijke en economi-sche ontwikkeling. Han van de Wetering is urban engineeren eigenaar van Atelier f?r St?dtebauin Z?rich.