HOOP #1/2025 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts 'Tegenwicht bieden aan kortzichtigheid' INTERVIEW JANNEMARIE DE JONGE Ploeteren in de Boterhuispolder NATUURINCLUSIEF BOEREN Einde wooncrisis nog lang niet in zicht JEROEN VAN DER VEERLEZING Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Evamarije Smit via telefoonnummer 06 1619 2662 of via e-mail e.smit@aeneas.nl Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. Inhoud 1 Natuur- inclusief boeren 14 EN VERDER 4 Hoofdredactioneel Hoop 36 Beeldessay Eerlijke straten 28 Column Anne-Jo Visser 54 Column Flip ten Cate 80 Recensie Natuurinclusieve gebieds­ ontwikkeling ARTIKELEN 14 Natuurinclusief boeren Ploeteren in de Boterhuispolder 30 Leefbare buurten Corporatie kiest voor bewoners 42 Windturbines op land II Energieakkoord met impact 56 Jeroen van der Veerlezing Analyse rechtse woonpolitiek 66 Kaderrichtlijn Water Oplossing voor belabberde waterkwaliteit INTERVIEWS 6 'Tegenwicht bieden aan kortzichtigheid' Interview met Jannemarie de Jonge 22 'Werk samen aan de ideale leefomgeving' Interview met Marjet Rutten Jannemarie de Jonge 06 Eerlijke straten 36 COVER Amsterdam Oost. Foto Bert Pots THEMA? HOOP 2Auteurs Anne-Jo Visser AFWC Annemiek Rijckenberg Zelfstandig adviseur Flip ten Cate Oud-directeur Federatie Ruimtelijke Kwaliteit Benjamin den Butter Berlinger Advocaten Jutta Hinterleitner Stedelijk onderzoeker Like Bijlsma Planbureau voor de Leefomgeving Aan dit nummer werkten mee: 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Bert Pots Senior redacteur Elisabeth Boersma NRP Evamarije Smit Redacteur Marieke Berkers NRP Marten van der Gaag Zelfstandig adviseur Wouter van Gent Universiteit van Amsterdam 4 Toch staat er HOOP op de voorpagina. Ook al lijkt de wereld ietwat duister, en weet lang niet iedereen zich verzekerd van een goed thuis, er zijn weldege- lijk positieve trends. Nanda Sluijsmans ziet dat in steeds meer gemeenten straten een andere, groene, klimaatbestendige en soci- ale inrichting krijgen; au- to's verdwijnen in parkeer- gebouwen zodat er op straat meer ruimte voor- handen is om Iris en Sara buiten te laten spelen. De gemeente Teylingen biedt een natuur-inclusieve boer alsnog kans om een betere manier van veeteelt te con- tinueren en voor 'aanjager' Marjet Rutten is het een vanzelfsprekende zaak dat Hoop De toon van columnist Anne-Jo Visser stemt niet vrolijk. Alleen al in Am- sterdam verblijven zo'n veertien- tot vijftiendui- zend dak- en thuislozen, zijn er nog circa twintig- duizend E-, F- en G-label corporatiewoningen, wo- nen 13.000 huishoudens met te veel bewoners in één huis, ontplofte afge- lopen jaar bij meer dan honderd woningen een of ander explosief en is voor sommige bewoners de huur niet meer te be- talen. En sociaal geograaf Wouter van Gent heeft niet de verwachting dat de coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB substanti- eel zal bijdragen aan het verminderen van de In steeds meer gemeenten krijgen straten een andere inrichting" woning­ nood in ons land, simpelweg omdat de par- tij van de minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening niet van plan is die intensieve veehouderij te beperken ten gunste van klimaat en meer woningbouw. 5 HOOFDREDACTIONEEL we op een andere manier gaan bouwen. Niet alleen komen woningen vaker uit de fabriek. Voor goede isolatie zullen steeds vaker vezels uit de nabijheid van die huizenfabriek worden gebruikt: lokaal geprodu- ceerd en lokaal verwerkt. En buurtontwikkelaars van woningcorporatie HaagWo- nen maken echt werk van buurtparticipatie. Onze redacteuren Anne- miek Rijckenberg en Jutta Hinterleitner gingen in gesprek met Jannemarie de Jonge, tot voor kort Rijks- adviseur voor de Fysieke Leefomgeving. Zij blikt terug op de vele adviezen van het College van Rijks- adviseurs de afgelopen jaren en verhaalt van haar werk met jonge mensen onder meer tijdens de Landschapstriënnale Wad- denkust. Zij werden geïn- spireerd door een oude aardappelboer die vertelde dat zijn vader er niet in geloofde dat hij als opvol- ger vol op de teelt van poot- aardappelen ging inzetten. En dat hij nu kritisch kijkt naar zijn zoon, die begint met het verbouwen van peulvruchten. Wat heeft de volgende generatie te doen? Over hoop gespro- ken. De Jonge is sinds vorig jaar Ambassadeur van het Collectief Natuurinclusief. Zij wil de komende tijd vooral aandacht geven aan de vraag waar de energie voor verandering zit. Uit liefde voor de natuur. Voor- bij de vaak vastgeroeste standpunten. Bert Pots Senior redacteur 6 INTERVIEW Jannemarie de Jonge FOTO RAYMOND RUTTING 7 INTERVIEW "We waren nauwelijks begonnen in 2020 of het kabinet-Rutte III kwam ten val. Een jaar lang was er een demissionair kabinet, zonder een minister van of voor ruimtelijke ordening. In vier jaar College van Rijksadviseurs (CRa) hebben we drie kabinetten meegemaakt, en twee jaar demissionair bestuur. Dat is een interessan- te statistiek. Het was mijn ambitie om bodem, water en klimaatadaptatie steviger op de agenda te zetten. En dat in relatie tot biodiversiteit, en met de blik op de lange termijn. Want als het lange termijn denken wordt verwaarloosd, dan zijn urgente problemen onvermijdelijk. Het kabinet-Rutte IV bood daarvoor weer kan- sen, met Hugo de Jonge als minister voor Ruimtelijke ordening, binnen het minis- terie van Binnenlandse zaken. Hij besefte al snel dat de opdracht om één miljoen woningen te bouwen, niet zonder een Nota Ruimte kon. Ook was het inzicht er, dat ze de provincies hard nodig zouden hebben." Scherpe keuzes "Als college hebben we de interactie tussen Rijk, regio's en provincies steeds bena- drukt en waar mogelijk ondersteund. Bijvoorbeeld bij bijeenkomsten over de pro- vinciale voorstellen in het kader van NOVEX. We maakten ook een advies voor de Nota Ruimte, over de opgaven waar het Rijk scherpe keuzes moet maken om rich- ting te geven aan de provinciale uitwerkingen. Voor het Nationaal Programma Annemiek Rijckenberg en Jutta Hinterleitner Jannemarie de Jonge vervulde ruim vier jaar de rol van Rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving. Het was haar ambitie om bodem, water en klimaatadaptatie steviger op de agenda te zetten. Ook bracht zij het langetermijndenken terug in de beleidsarena. Een terugblik op een reeks aan adviezen en de opbloeiende belangstelling voor ontwerpend onderzoek. 'Tegenwicht bieden aan kortzichtigheid' 8 INTERVIEW Landelijk Gebied verkenden we hoe het Rijk kan bevorderen dat er ontwerpkracht wordt ingezet in gebiedsprocessen. Als er een Transitiefonds is van 24 miljard euro - waarvan helaas nog maar een klein deel over is - dan moet dat op de juiste plek- ken, voor de juiste doelen worden ingezet. Dat kan niet zonder ontwerpend vak- manschap. Ik bespeurde overal een soort heimwee naar de tijd van de Dienst Lan- delijk Gebied met ontwerpers in de regio. Eén van mijn laatste adviezen gaat over een hernieuwde samenwerking tussen Rijk, uitvoeringsdiensten en provincies om ontwerpkracht een structurele plek te geven in gebiedsprocessen in het landelijk gebied. En voor Infrastructuur & Waterstaat heb ik samenwerking opgezet met Deltares, de Unie van Waterschappen, IPO en VNG om 'water en bodem sturend' op regionale schaal handen en voeten te geven. Dat levert methodische handrei- kingen en praktische lessen op." Lange termijn "Om het lange termijn denken weer in de beleidsarena te krijgen, lanceerden wij in onze agenda het motto 'de 22e eeuw begint nu'.  Vanuit de top van de ambtelijke wereld, dat dicht tegen de politiek aan zit, kregen we vaak de standaardvraag: maar wat moeten we nú doen? Begrijpelijk, maar onze boodschap is dat juist het korte termijn denken de huidige urgente problemen heeft veroorzaakt. We bou- wen die miljoen woningen niet voor dertig jaar. Vanuit het lange termijn perspec- tief zullen we moeten onderbouwen waar, hoe, voor wie en waarmee we dat ver- standig doen; eerst vertragen om dan weer te kunnen versnellen. We stonden zeker niet alleen in die opvatting; ook andere partijen waren met de lange termijn bezig: Het Ministerie van de Toekomst, Maarten Hajer met zijn Urban Future Stu- dio, het PBL met de verkenningen 2050, het Deltaprogramma met bijvoorbeeld het Kennisprogramma Zeespiegelstijging, kennisinstellingen als WUR en Deltares met respectievelijk NL2120 en Rethink the Delta. In onze Toekomstateliers, meer- daagse oefeningen in die verdiepende vertraging, hebben we met al die partijen samengewerkt. Ik hoop dat we daarmee tegenwicht hebben geboden en blijven bieden aan opportunisme en kortzichtigheid. Hoopvol vind ik, dat er onder Rutte IV in korte tijd veel opdrachten voor ontwerpend onderzoek zijn uitgezet. Welis- waar soms quick and dirty, maar er moest ook snel veel gebeuren. Er is veel opge- bouwd dat afgebroken was." "Als Rijksadviseur ben je primair adviseur van het Rijk, maar ik speelde ook veel via de band. Gevoed door wat er in het land leeft, kan het Rijk advies krijgen over de opbouw van vakmanschap en ondersteunende kennisinfrastructuur. Ik heb bij- voorbeeld veel geïnvesteerd in de relatie met waterschappen en hen opgeroepen harder met de vuist op tafel te slaan bij andere overheden. De overstromingen van 2021 in Valkenburg maakten de relatie veiligheid en ruimtelijke inrichting weer tot een hot item. Dat heeft zeker meegeholpen om het zinnetje 'Water en bodem sturend voor ruimtelijke plannen' in het regeerakkoord van Rutte IV te krijgen. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat heeft daarover in 2022 een Kamer- brief uitgebracht. Ik heb geadviseerd over de 'Maatlat groene klimaatadaptieve 9 INTERVIEW gebouwde omgeving' die is opgebouwd vanuit kennis en ervaringen van een aan- tal koploper-regio's. De samenwerking op 'water en bodem sturend' in regionaal ontwerpend onderzoek komt steeds meer op dreef. Het huidige kabinet heeft 'stu- rend' weliswaar afgezwakt naar 'rekening houden met', maar als je iets eenmaal weet, kun je het niet meer niet weten. Het gaat erom dat we bestuurders helpen om goed geïnformeerd, met kennis van lange termijneffecten en ruimtelijke logica, keuzes te maken." Toegevoegde waarde "De waarde van het College van Rijksadviseurs ligt ook in het werken aan de con- dities waaronder goede ontwerpen en plannen gestalte kunnen krijgen. Doordat wij uit de praktijk komen, ligt onze toegevoegde waarde vaak in de koppeling van beleid en uitvoering. Zo kreeg ik al vrij snel een vraag van het Rijksvastgoedbedrijf over ontwikkelingen op rijksgronden waar de betrokken ministeries samen niet uitkwamen. Landbouw, Natuur en Voedselzekerheid (LNV) en Economische Za- ken (EZK) ruzieden over de bouw van 180 hectare aan zonnepanelen in de Noord- oostpolder, waarvan 60 hectare op rijksgrond. Vanuit het oogpunt van energie is de bouw van zonnepar- ken een logische keuze, omdat er al veel windturbines zijn en de infra- structuur al klaarligt. En bij Zee- wolde was 84 hectare rijksgrond nodig voor een hyperscale-datacen- trum van Meta. EZK had op beide dossiers al een en ander toegezegd, maar LNV wilde daar onze 'beste landbouwgronden van Europa' niet aan opofferen. Toenmalig staatsse- cretaris Raymond Knops (Rijks- vastgoedbedrijf) kwam er niet uit. Met alleen onderhandelen en welles nietes-spelletjes ontstaat er geen oplos- sing.   Vanuit mijn onafhankelijke positie kon ik met partijen in gesprek, vragen stellen en aanvullende kennis ophalen.  Mijn eerste vraag aan provincie en ge- meente was: wat wil je over twintig jaar, als de tijdelijke vergunning voor de zon- nepanelen afloopt, met dit gebied? Landbouw. Dat maakte duidelijk dat er dan voorwaarden zouden moeten worden gesteld aan de opstelling van de panelen, dat er bijvoorbeeld voldoende licht op de bodem komt. Ook op het aspect biodiversiteit was verbetering mogelijk. Met input van TNO en Wageningen zijn we tot voor- waarden gekomen om het plan aan te passen." Lokale commotie "Een vergelijkbare route volgden we bij het Datacentrum Zeewolde. Meta claimde "Het gaat erom dat we bestuurders helpen om goed geïnformeerd keuzes te maken" 10 Verslag Toekomstatelier Wadden 11 INTERVIEW het meest innovatieve datagebouw ter wereld neer te gaan zetten. Maar wat is dat dan? We hebben voorbeelden verzameld van andere projecten en zijn vanuit de specifieke locatie tot een set condities gekomen. Dit maakte de invulling aanzien- lijk lastiger voor Meta en leidde tot vertraging. Lokale commotie zorgde na de ge- meenteraadsverkiezingen voor een ander politiek speelveld. Meta heeft uiteinde- lijk eieren voor haar geld gekozen en zich teruggetrokken. Voor het Rijk heeft deze casus geleid tot aangescherpt beleid bij de keuze van de locaties voor dergelijke hyperscales. Deze adviesvragen brachten me ertoe om met het Rijksvastgoedbe- drijf, en later ook met de andere Rijksuitvoeringsdiensten (RUO's) 'bodemgesprek- ken' te gaan voeren: hoe zorgen we er voor dat onze rijksbodems gezonder wor- den? Hoe kan het Rijk zelf het goede voorbeeld geven? Wat leren we uit de praktijk om tot goed en realistisch bodembeleid te komen? De sleutel ligt bij bewustwor- ding, kennis, denken vanuit natuurlijke processen en samenwerking, maar ook bij goede opdrachten aan de rijksdiensten vanuit de beleidsdepartementen. Daarover komt nog een advies. Het gaat dus weer om de condities, nodig om het goede te kunnen doen. Sturen op condities is geen sexy onderwerp. En al hele- maal niet voor die wei- nig zichtbare bodem, maar het gaat om de ba- sis onder ons bestaan." "Als Rijksadviseur ben je veel zichtbaarder dan als ontwerper of onder- nemer. Dat brengt een grote verantwoordelijk- heid met zich mee om woorden goed te wegen en de juiste nuance aan te brengen zonder de boodschap te verliezen. Ook moeten de feiten kloppen. Maar ik voelde de morele verantwoor- delijkheid iets te doen met de positie die ik inneem en uitspraken te doen. In de zomer dat alle vlaggen ondersteboven werden gehangen, heb ik daar wakker van gelegen. Ik heb vervolgens in een adviesbrief aan Remkes aandacht gevraagd voor gezondheid en omgevingskwaliteit. En benadrukt dat een geïntegreerde gebieds- aanpak kansen biedt voor crossovers tussen landbouw en andere maatschappelij- ke opgaven, dat we daarmee veel meer oplossen dan alleen stikstof. In zijn advies "Niet alles kan overal" lees ik dat deels terug, maar het lukte niet ontwerpkracht terug te brengen aan de sterk gepolitiseerde landbouwtafel. Hoofdpijn krijg ik vooral wanneer ik als ontwerper vanuit landschappelijke logica mogelijkheden zie, rechtvaardig en in dienst van het algemeen belang, maar dat er in de politiek andere krachten gelden. We hadden met het transitiefonds en goede gebiedspro- cessen in een periode van vijftien tot twintig jaar heel veel kunnen bereiken. Het probleem zit niet bij de primaire sector, de pijn bij krimp zit bij de agro-industrie "Het nieuwsgierige gesprek voeren over wat natuur kan zijn is broodnodig" 12 INTERVIEW 13 INTERVIEW die minder voer, minder kunstmest, minder tractoren verkoopt.  De macht van de lobby van industriële bedrijven is vergelijkbaar met die van de farmaceutische in- dustrie: enorme kosten voor de gezondheidszorg naast onbenutte kansen vanuit preventie. Onze rol is de problemen van morgen te voorkomen." Jonge mensen "Wat ik het liefste blijf doen is met jonge mensen werken. Ik begeleidde elk jaar twee Young innovators . Bij de toekomstateliers hebben we jonge mensen laten meedoen. Voor de Landschapstriënnale Waddenkust heb ik met vijf jonge ontwer- pers naar 2100 gekeken. De ontdekking dat dit Werelderfgoed bijzonder is vanwe- ge de natuurlijke dynamiek, maar dat alles met wet- en regelgeving voor de eeu- wigheid lijkt te zijn vastgelegd, bracht hen behoorlijk in verwarring. We hebben toen natuurkracht als principe omarmd en de vraag opgeworpen: wat kunnen we dan nu al doen? Wat heeft een volgende generatie te doen, en wat daarna? Hoe kunnen we ontwerpen aan generatieve landschappen? We werden geïnspireerd door een oude aardappelboer die vertelde dat zijn vader er niet in geloofde dat hij als opvolger vol op de teelt van pootaardappelen ging inzetten. En dat hij nu kri- tisch kijkt naar zijn zoon, die begint met het verbouwen van peulvruchten. Elke generatie heeft haar eigen uitdaging. Zo leerden we over protesten tegen de dijk- verzwaring uit de jaren '70, waar de vader van Jonas, één van de ontwerpers, nog aan mee deed. Wat zijn de protestborden die we nu willen maken om natuurlijke dynamiek in dit gebied geleidelijk meer ruimte te geven?" Liefde voor natuur "Ik blijf als adviseur betrokken bij Wing, het bureau dat ik in 2007 heb opgericht. Binnen de Wing Praktijkschool werk ik mee aan leergangen zoals de 'ontwerpende aanpak' en 'gebiedsprocessen'. Daarnaast ben ik al sinds zomer 2024 als Ambassa- deur van het Collectief Natuurinclusief aan de slag. Ik wil daar vooral aandacht geven aan waar energie voor verandering zit, bottom up werken, dat voelt een bee tje als terug naar vroeger. Ik koos bewust voor een studie in Wageningen uit liefde voor natuur, duurzaamheid, ik was behoorlijk 'alternatief'. Ook nu wil ik het beeld van natuur oprekken. Homo sapiens is ook natuur. Maar we hebben nog veel te le- ren, bijvoorbeeld over regeneratief grondgebruik of biomimicry, het leren van de eigenschappen van planten en dieren. Het nieuwsgierige gesprek voeren over wat natuur  kan zijn is broodnodig, voorbij vastgeroeste standpunten van links en rechts.  En verder hoop ik op een beetje meer tijd, lekker buiten zijn, wandelen, fietsen en in mijn eigen tuin leren hoe mooi en slim de natuur is."? 14 Ploeteren in de Boterhuispolder Natuur­ inclusief boeren Lakenvelders FOTO: META KNOL 15 Marieke Berkers en Elisabeth Boersma Op het platteland zijn misschien wel de grootste ruimtelijke en socia- le uitdagingen van dit moment te vinden: werken aan gezonde bo- dem- en watersystemen, zoeken naar nieuw ondernemerschap om het landschap op een natuurinclusieve wijze te onderhouden, het re- aliseren van een betere biodiversiteit en het zoeken naar nieuwe vor- men van nabuurschap. Daar waar al deze opgaven tezamen worden aangepakt, ontstaan plekken die het beeld van de toekomst hoopvol kleuren. Bericht uit de Boterhuispolder. 16 LANDBOUWTRANSITIE P ionieren in de praktijk bete- kent vaak vooral ploeteren tussen hoop en vrees. Meta Knol en Fernand de Willigen weten daar alles van. Ze zijn de trotse eigenaren van Lakenvelder boer- derij Boterhuispolder, een kleinschalige duurzame fokkerij van oudhollandse run- deren gecombineerd met een weidevogel- gebied. Wat een hoopvol gesprek had moe- ten worden over hoe je natuurinclusief boeren van de grond krijgt, is door omstan- digheden een gesprek geworden over 'ploe- teren tussen hoop en vrees'. Een week eer- der heeft de gemeente Teylingen besloten de pacht van de 36 hectare grond niet meer aan Knol en De Willigen, maar te gunnen aan een boer die zes kilometer verderop woont. Overheden mogen sinds het arrest van Didam (2021) pachtgronden niet meer on- derhands toebedelen; ze zijn verplicht deze openbaar aan te besteden. De aanbesteding die aan dit besluit ten grondslag ligt, was zo opgesteld dat het voor een natuurinclusieve boer heel moeilijk was voldoende punten te verdienen, omdat marktwerking doorslag- gevend was. Tegen de boer met de beste prijs was geen natuurinclusieve pionier op- gewassen. Op het erf van Knol en De Willi- gen - waar de Lakenvelders zorgeloos hun kuilvoer van eigen bodem kauwen - wordt de landbouwimpasse pijnlijk concreet. Ter- wijl de gemeente Teylingen in haar nieuwe omgevingsvisie ronkend verkondigt dat na- tuurinclusieve landbouw en verbetering van de biodiversiteit de toekomst is, zorgt ze er met een op prijs gerichte manier van aanbesteden voor dat een boerderij die juist daarin uitblinkt slagzij maakt. Kortetermijndenken Mooie ambities blijken vaak niet aan te slui- ten op de systematiek om deze ten uitvoer te krijgen. Die systematiek is gebaseerd op een wereld waarin geld leidend is, individu- alisme hoogtij viert en kortetermijndenken de norm bepaalt. Alle ingrediënten voor de ramp die Lakenvelder boerderij Boterhuis- polder treft liggen hierin verscholen. Geli- beraliseerde pacht - een flexibele pacht- vorm waarbij kortlopend pachtcontracten normaal zijn - werken korte termijn keuzes bij het boeren in de hand. Want welke boer gaat investeren als het onzeker is of hij over pakweg tien jaar nog aan de bal is op zijn land? Dergelijke pachtvormen liggen ook buiten bereik van jongeren, een groep on- dernemende boeren die veelal bereid is om te investeren in een andere bedrijfsvoering. Maar geen bank zal hun bedrijf willen fi- nancieren met zo'n kortlopende overeen- komst. Knol: "Boeren zijn per definitie lan- ge termijn-ondernemers, maar in het huidige tijdperk is kortademigheid de norm." De boer die van de gemeente Teylingen de pachtovereenkomst toebedeeld kreeg, heeft land nodig om de stap van intensief naar biologisch boeren te maken. Een nobel streven, maar om daarvoor een pionierend bedrijf te offeren dat al op een vernieuwen- de manier werkt is kortzichtig. Knol: "Je moet als overheid de voorbeeld stellende projecten juist koesteren. Daar kan men zien en leren dat natuurinclusief boeren kan."  Bovendien draagt hun manier van boeren bij aan het algemene belang. Dat de grutto veelvuldig is gesignaleerd op de vel- den van Knol en De Willigen betekent dat hun bodem en watersysteem gezond zijn. Een gezond bodemsysteem is voor iedereen goed. Kortom: duurzaamheid heeft juist baat bij langetermijnvisies, gericht op het vergroten van waarden die niet de individu- ele boer of een individuele gemeente ten goede komen, maar de hele gemeenschap. 17 Nijkleaster Westerhûs FOTO: THIJS WOLZAK 18 LANDBOUWTRANSITIE Ecologie regeert Een oplossing om niet afhankelijk te raken van pachtregels, is zorgen dat land je eigen- dom wordt. Even verderop in de polder boert Land van Ons, een burgercoöperatie die namens deelnemers overal in Neder- land landbouwgrond opkoopt en ambieert over tien jaar vijftien procent van de land- bouwgronden te beheren. Vanuit hun eige- naarschap kunnen ze ver de tijd in kijken. Zo zetten ze meerjarige onderzoeken op, samen met universiteiten, onderzoeksinsti- tuten en deelnemers. Het beheerplan dat uit zo'n onderzoek komt, is bepalend voor de exploitatie van een perceel. Hun eerste principe luidt 'Welzijn boven welvaart: de ecologie regeert, niet de economie.' Vanuit dat perspectief richt je je automatisch op de langere termijn. Een ander mooi voorbeeld waarbij lange- termijndenken, ecologie en welzijn de pij- lers vormen onder ontwikkeling van boe- renland is Nijkleaster Westerhûs in het Friese dorp Hilaard. Hier kocht een groep hoopvolle enthousiastelingen een kop-hals-boerderij vanuit het idee er een Kop-hals-klooster van te maken. De leeg- staande boerderij kreeg een functie die naadloos aansluit bij de sociale opgave van het platteland: het verdwijnen van voorzie- ningen en plekken om samen te komen. Het project is echter niet alleen gericht op de mens. Sterker nog, de grondslag van de ge- meenschap is dat ze zorgdraagt voor de heelheid van de schepping. Vanuit zo'n principe is duurzaam ontwikkelen geen keuze, maar een vanzelfsprekendheid. In- grepen in de waterhuishouding zorgden er dan ook voor dat het steeds schraler wor- dende Friese landschap hier voor plant, Boerderij Boterhuispolder. Foto Meta Knol 19 LANDBOUWTRANSITIE mens en dier weer gezond is geworden. Zo zorgde een enkel transformatieproject er- voor dat verschuivingen ver voorbij de ei- gen schaal merkbaar zijn. Het project won er in 2024 de NRP Gulden Feniks om. Toch zou je willen dat eigenaarschap niet de doorslaggevende factor voor succes hoeft te zijn. Het is juist belangrijk dat ge- meenten verder denken dan individuele be- langen. Dat vraagt niet om een enkele in- greep in systematiek, maar om een brede cultuuromslag. Zijn gemeenten niet bij uit- stek organisaties die het algeme- ne belang zou moeten dienen? Laat ze die kerntaak dan ook seri- eus nemen. Knol ziet een opgave voor de Vereniging van Neder- landse Gemeenten (VNG) om goede voorbeelden van aanbeste- den op basis van natuurwaarden beter te delen. Want die zijn er weldegelijk. Bovendien interpre- teren veel gemeente het Di- dam-arrest zo dat ze alleen nog meervoudig kunnen aanbeste- den. Ze weten niet dat er ook ruimte is voor enkelvoudig openbaar aanbesteden, mits dit transparant gebeurt met publicatie van het voorgenomen besluit en mogelijkheid tot bezwaar. Cultuurverandering Knol: "Donella Meadows, één van de au- teurs van De grenzen aan de groei uit 1972 van de Club van Rome, ziet 'cultuurveran- dering als de grootste motor van verande- ring. We moeten andere verhalen gaan ver- tellen over onze positie als mens ten opzichte van de natuur. We zijn zelf ook onderdeel van het ecologische systeem. Wij bestaan bijvoorbeeld gemiddeld voor 65 procent uit water, dat is hetzelfde water als verderop in de sloten stroomt of uit de he- mel valt. Het stroomt letterlijk door ons heen. Alles is met alles verbonden."  Zo'n culturele omslag had ook een heel ander aanbestedingstraject opgeleverd. Knol: "Dan was je niet voor de hoogste opbrengst in geld gegaan, maar voor de hoogst moge- lijke natuurwaarde." Wie die culturele omslag in het denken maakt, zet ook een heel andere bedrijfsvoe- ring op. In de Boterhuispolder zijn Knol en De Willigen samen met drie buurboerderij- en, onder de noemer Land van Wei & Water, gaan samenwerken. Gezamenlijk werken de ondernemers aan het weidevogelbeheer, voeren ze allerlei natuurinclusieve beheers- maatregelen door en verkopen ze elkaars producten. De Willigen: "Onze landschap- pen zijn verbonden met elkaar. De vogels trekken zich immers niks aan van eigen- domsgrenzen."  Je moet uit je eigen kleine wereldje stappen om die andere perspectie- ven te kunnen gaan zien, vertelt Knol, geïn- spireerd door complexiteitswetenschapper David Krakauer. Dat is de boodschap die ze planologen, ruimtelijk ontwerpers, ambte- naren en bestuurders, onderzoekers en ont- wikkelaars ? wil meegeven. "Kijk niet al- leen naar je eigen taken die je dag in dag uit uitvoert. De procedures die je volgt lijken op zichzelf wellicht logisch in elkaar te ste- "Welzijn boven wel- vaart: de ecologie regeert, niet de economie" ? 20 Weidevogelbeheer. Foto: Meta Knol ken. Maar als je ze bekijkt vanuit het grote- re geheel dan blijkt er veel meer mogelijk." Knol maakt het concreet: "In Nederland ontbreekt het aan een langetermijnvisie op ruimtelijke ordening. Stel je voor dat die er wel zou zijn, dan zouden provincies de rol van gebiedsregisseur veel beter kunnen in- vullen, en gemeenten zouden kunnen bij- dragen aan vernieuwing door aan te beste- den op basis van kwaliteit in plaats van kwantiteit. De pachtwet zou kunnen wor- den aangepast, zodat langdurige pacht van twintig tot vijfentwintig jaar weer mogelijk wordt. Dan krijgen pionierende boeren de zekerheid die ze nodig hebben om echt me- ters te maken. Zonder succesvolle pioniers is verandering niet mogelijk." Steunbetuigingen Is alle hoop verloren voor de boerderij van Knol en De Willigen? "Hopen is een werk- woord," begint Knol. Kortom: er is werk aan de winkel. Mensen moeten uit hun stoel ko- men. En wat hoopvol is, is dat dat nu mas- saal gebeurt. Knol: "We hebben wel 2.200 steunbetuigingen gekregen na de uitslag van de aanbesteding. Een ons onbekende particulier uit de buurt startte zomaar een 21 petitie op die bijna 12.000 keer werd onder- tekend, en Land van Ons richtte het meld- punt 'knelpacht'  op. Daar kunnen andere boeren die eenzelfde situatie meemaken hun verhaal delen. Ook was er binnen ze- ven uur crowdfunden voldoende budget om het gemeentelijke pachtbesluit juridisch aan te vechten, want dat maakt kans. De aanbesteding had transparanter moeten verlopen met voor de inschrijvers zicht op selectiecriteria en de puntentoedeling. Wie weet moet het hele proces opnieuw." Knol: "Iemand mailde mij hou vol. Dat moeten we inderdaad doen, want hoe hoop- vol is het dat gezien al deze reacties mensen het blijkbaar massaal van waarde vinden dat de natuur een stem heeft en waardering behoeft. Misschien kondigt dit wel een nieuwe fase in de landbouwimpasse aan, een die, na die van de boerenprotesten, ge- richt is op verandering met behoud van na- tuurwaarde." Nieuwe inschrijfprocedure Een aantal dagen na het gesprek met Knol en De Willigen blijkt dat de gemeente Tey- lingen erkent dat de aanbesteding niet goed is verlopen. Ze trekt de gunning in en zal een nieuwe inschrijfprocedure opstarten. De kwestie kostte de plaatselijke wethouder haar positie; ze stapt op. BBB-staatssecreta- ris Jean Rummenie voor visserij, voedselze- kerheid en natuur heeft zich ook in de zaak gemengd. Hij adviseert om bij toekomstige openbare pachtprocedures meer rekening te houden met de maatschappelijke bijdra- ge die pachters kunnen leveren aan het be- halen van onder andere milieudoelen. De gemeente Teylingen zal het advies vermoe- delijk ter harte nemen. In de Boterhuispol- der is de stem van de grutto gehoord. Vanaf eind maart geldt voor het ruige deel van de landen van de boerderij: verboden toegang voor de mens. Dan start het broedseizoen van de grutto en zal hij bij het baltsen zijn naam volop door het weiland klinken: grut- to-grutto-grutto!? "In Nederland ontbreekt het aan een langetermijn- visie op ruimtelijke ordening" LANDBOUWTRANSITIE 22 INTERVIEW Marjet Rutten 23 INTERVIEW Marjet Rutten omschrijft zichzelf als aanjager van innovaties. Zij probeert al de- cennia de niet zelden wat behoudende bouwsector enthousiast te maken voor ver- nieuwing en verandering. Zij richt haar pijlen in het bijzonder op bouwers en ont- wikkelaars; juist gebouwen zijn van grote invloed op de leefomgeving van alledag. "Ik vind veranderen leuk, ik ben resultaatgericht, dus mij gaat het nooit snel ge- noeg. En die bouwcultuur laat zich ook niet in een dag veranderen, bovendien is de decision making unit uiterst complex. Er zijn bij het realiseren van een bouwwerk ontzettend veel partijen betrokken, met heel verschillende belangen. Dat maakt het moeilijk snel te innoveren, maar het is ook weer niet zo dat er helemaal niets gebeurt." Bouwcapaciteit Jarenlang beijverde zij zich voor het versnellen van de bouw van woningen in fa- brieken. Rutten telde al die tijd persoonlijk de productie van de verschillende bou- wers. "Zeven jaar geleden zat ik op een fabrieksmatige bouw van 4.300 woningen, afgelopen jaar telde ik een dikke 14.000 woningen. In het licht van de totale wo-  Marjet Rutten is een warm pleitbezorger van geïndustrialiseerde woningbouw en een ruimer gebruik van bio-based bouwmaterialen. Bouwen kan volgens haar sneller en goedkoper, als bouwers de kans krijgen eerder aan tafel te schuiven bij ontwikkelaars en gemeenten. "Creëer samen de ideale omgeving." Bert Pots 'Werk samen aan de ideale leefomgeving' 24 INTERVIEW ningbouwproductie is dat misschien niet zoveel, maar er is over die periode wel sprake van een verdrievoudiging. De capaciteit van de fabrieken is nog vele malen groter, er kunnen nu al wel 50.000 woningen per jaar worden gebouwd. Overi- gens, die capaciteit is niet onmiddellijk te ontsluiten. Dergelijke hoge aantallen zijn niet haalbaar zonder de invoering van ploegendiensten, dat heeft een bedrijf niet zomaar voor elkaar. Het gaat niet alleen om meer menskracht, werknemers moe- ten ook bereid worden gevonden in een dergelijke structuur te werken." De afzet van fabrieksmatig geproduceerde woningen wordt anderzijds sterk be- paald door schommelingen in de vraag. In 2023 was de woningproductie opval- lend genoeg hoger dan in 2024. Die afname verklaart Rutten onder meer uit een mindere vraag naar flex-woningen. "We kennen allemaal het enorme woningte- kort, de nood is hoog, maar als het ontbreekt aan voldoende bouwgrond en locaties waar kan worden gebouwd, dan wordt er simpelweg niet gebouwd." In het verle- den was dat wellicht anders, maar er is volgens haar geen sprake meer van huiver voor industriële bouw aan de kant van investeerders, ontwikkelaars of corpora- ties. Zij verwijst naar BPD Ontwikkeling. Daar hebben ze een voorkeur voor fa- brieksmatig geproduceerde woningen, tenzij zo'n product in een specifieke situa- tie niet past. "Onder ontwikkelaars heeft een cultuurkentering plaatsgevonden. Dat is ook niet gek: die fabrikanten bieden meer zekerheid over kwaliteit en kos- ten. Er wordt ook al enige tijd gewerkt aan het realiseren van een (technische) ty- pegoedkeuring. Als dat eenmaal rond is, ik heb daar goede verwachtingen van, dan kan dat de afname van industrie gebouwde woningen verder versterken." Andere architectuur Zijn straks alle drempels geslecht? Een knelpunt ziet zij nog wel op het terrein van welstandstoezicht. "Verandering is vaak mens gebonden, niet in alle gemeenten is sprake van voldoende support. Ik kan alleen zeggen: probeer je open te stellen voor nieuwe vormen van bouwen en hou niet al te halsstarrig vast aan het oude. We zitten in een andere tijd, en die tijd vraagt om een andere architectuur. Een woningontwerp is altijd een afspiegeling van de tijd en de beschikbare materialen. Dat was zo in de jaren vijftig en zestig, toen bouwmaterialen schaars waren, en dat geldt voor het ontwerp van vandaag. Tegelijkertijd moeten we plekken maken waar mensen graag willen wonen. Industrialisatie mag dus nooit een excuus zijn om goedkoop te verstedelijken, een woning hoeft niet duur te zijn, maar moet wel goed zijn." Afnemers hoeven naar haar mening pertinent niet bang te zijn voor een stan- daardproduct. "We kennen in ons land een groot aantal fabrikanten. Zij hanteren heel verschillende bouwmethodes. Vaak biedt één type huis verschillende platte- gronden, veel variatie in gevels, uiteenlopende raampartijen. Als we al die moge- lijkheden van al die fabrikanten bij elkaar optellen, dan is de variatie enorm. Er is dus altijd een passende oplossing te vinden." 25 INTERVIEW Ontwikkelproces Grootste probleem bij het aanjagen van industrialiseerde woningbouw blijft vol- gens haar de manier waarop de bouw en ontwikkeling van woningen in ons land is georganiseerd. "We moeten naar een ander ontwikkelproces. Nu lopen we een lang proces van stedenbouwkundige ontwikkeling en participatie door en wordt pas aan het einde van die rit een bou- wer gezocht. Op dat moment is het lastig nog te profiteren van de voor- delen van industriële bouw. Het is veel verstandiger eerst de behoefte te formuleren - hoog-of laagbouw, woningen voor bepaalde doelgroe- pen, noem maar op - en dan één of meerdere bouwers te selecteren die over het concept beschikt waarmee in die behoefte kan worden voor- zien. Ga vervolgens met alle partijen aan tafel om een ideale omgeving te creëren. Dan gaat bouwen niet al- leen veel sneller, het wordt allemaal veel goedkoper. Ik zie daarin veel voordelen, ook als het gaat om het beschikbaar krijgen van voldoende financiële middelen voor de aanleg van een groene, gezon- de, klimaatadaptieve openbare ruimte, maar ontwikkelaars vinden het nog heel spannend om zich vroeg vast te klinken aan een bouwer." Woningbouwversnelling gaat haar zonder meer aan het hart, maar alleen de productie versnellen is niet genoeg. Er moet volgens haar ook veel duurzamer wor- den gebouwd. Daarbij ziet zij een duidelijke link met industrieel bouwen. "De meeste fabrikanten maken gebruik van een of andere vorm van houtbouw. Bou- wen met hout past goed bij het terugbrengen van de materialenimpact, 11 procent van de wereldwijde CO?-uitstoot is verbonden met bouwmaterialen. Bovendien ontstaat bij industrieel bouwen veel minder afval." Innovaties Die industriële bouwers zijn ook eerder bereid tot innovatie, heeft ze gemerkt. "Zij innoveren iets en als dat goed werkt, dan wordt zo'n toepassing gelijk onderdeel van het standaardproces en ontstaat er ruimte om elders opnieuw te innoveren." Traditionele bouwers opereren heel anders. "In de traditionele bouwwereld wor- den ook wel veel zaken uitgeprobeerd, maar vindt de uitkomst van zo'n pilot lang niet altijd een plek in de bouwketen. Er is onder woningfabrikanten niet alleen sprake van meer innovatie, die fabrieken streven ook nadrukkelijk naar optimali- satie van hun bedrijfsproces. Dat maakt dat ze pro-actiever op zoek zijn naar ver- nieuwing en verbetering." Bio-based bouwen is eveneens onderdeel van dat verduurzamingsproces. Rut- "We zitten in een andere tijd, en die tijd vraagt om een andere architectuur" 26 Fijnwonen 27 INTERVIEW ten is hoopvol over de mogelijkheden, maar is tegelijkertijd realistisch over het tempo. "Ik heb nog nooit een innovatie in de bouw meegemaakt die op zoveel en- thousiasme kan rekenen als bio-based bouwen. Het materiaal is aaibaar, mensen worden er blij van. Maar toepassing op grote schaal heeft nog wel een aantal impul - sen nodig. Houtbouw vullen met bio-based vezels uit eigen land, want dat is wat we willen - en als het kan ook nog eens uit de buurt van de fabriek met een verwerker dicht bij ? is een mooi circulair verhaal. Een bio-based eengezinswoning hoeft ook niet duurder te zijn dan een betonnen woning, maar dan moet zo'n bio-based wo - ning wel onderdeel zijn van de uitvraag. Dus dan moet zo'n bouwer, zoals ik net al zei, vroegtijdig bij het proces worden betrokken, anders is een bio-based woning duurder. Goed nadenken, vastklikken en go, daar draait het om." Juridische bezwaren Ligt daar een rol voor gemeenten? Kunnen zij bio-based bouwen voorschrijven? "Dat ligt lastig. Als de gemeente grondeigenaar is, dan is het makkelijker, maar het stellen van bovenwettelijke eisen is nog niet zo eenvoudig. Dat kan heel makkelijk op juridische bezwaren stuiten, maar gemeenten kunnen wel bepaalde gunnings- criteria formuleren. Mijn advies luidt iets te zeggen over de doelen die moeten wor- den nagestreefd; benoem circulariteit, benoem het terugdringen van CO?-uitstoot en het realiseren van CO?-opslag, en laat mensen zelf de weg daarheen bepalen. Ik ben ervan overtuigd dat dan vaak sprake zal zijn van bio-based bouwen, maar kan het op een andere manier, dan is dat ook duurzaam." Marjet Rutten is naast haar werk voor het programma van Building Balance ook actief binnen de Gideons beweging. "Eén van onze uitgangspunten gaat over het beter benutten van bestaan - de bouw. We kunnen in ons land wel een miljoen nieuwe woningen toevoe - gen, maar we kunnen er ook voor zor- gen dat het makkelijker wordt wonin- gen te delen. De mogelijkheden daarvoor worden echt niet optimaal benut, terwijl niet bouwen de meest duurzame vorm van bouwen is. Bo - vendien kan het heel snel extra woon- ruimte opleveren."  Zij denkt dan aan het makkelijker maken van het ver - strekken van hypotheken aan mensen die samenwonen, het sneller toestaan van woning­ splitsing, versoepeling van hospitaregels en het afschaffen van de kostendelers­ -norm.? Marjet Rutten Vanaf de eeuwwisseling is Marjet Rutten binnen de bouwsector bezig met allerlei innovaties. Lange tijd was zij betrokken bij het stimuleren van fabrieksmatige woningbouw. Tegenwoordig maakt zij onderdeel uit van het team van Building Balance, een non-profit organisatie die het gebruik van bio-grondstoffen in de gebouwde omgeving opschaalt. Rutten is binnen het programma medeverantwoordelijk voor het versterken van de vraag naar bio-grondstoffen. Ook is ze actief binnen Gideon. Daar wil zij de bouwsector op positieve wijze veranderen, zodat ze bijdraagt aan een duurzame en gezonde leefomgeving. 28 In een welvarend land met het hoogste percentage sociale huurwoningen van de wereld zou je hopen en verwachten dat dit realiteit is. Maar de keiharde waar- heid is dat elke hoop nog ver weg is. Alleen al in Amsterdam verblijven zo'n veertien- tot vijftiendui- zend dak- en thuislozen, zijn er nog circa twintigdui- zend E-, F- en G-label cor- poratiewoningen die een flinke verduurzaming moe- ten krijgen en wonen 13.000 huishoudens met te veel bewoners in één huis, ontploften afgelopen jaar bij meer dan honderd wo- ningen een cobra of ander explosief en is voor sommi- ge bewoners de huur niet meer te betalen. Voor alle corporaties niet mogelijk om een kosten- dekkende huur te vragen voor alle investeringen.  De zware belastingdruk, zoals de vennootschapsbelasting en specifiek daarin ATAD1, zorgt ervoor dat corpora- ties keuzes moeten maken die onverantwoord zijn, als je kijkt naar de voorliggen- de opgave. Hoop en moed Geen dakloze en thuislo- ze mensen in steden en dorpen, maar voor ieder- een een dak boven zijn of haar hoofd. Voor elke be- woner een comfortabele en geïsoleerde woning met voldoende kamers voor elk gezinslid. Voor elk nieuw woningbouw- plan juichende buren die de nieuwe woningzoeken- den verwelkomen in de straat. Voor elke bewoner een veilige en leefbare buurt met voldoende voorzieningen. Voor elke bewoner een betaalbare huurwoning, maar ook voor elke corporatie ge- noeg inkomsten om ook over vijftig jaar nog nieu- we huurders te verwelko- men. Moed om bewoners die met te veel mensen in één huis wonen, een andere, beter passende woning te bieden" 29 COLUMN Anne-Jo Visser Redacteur van Ruimte + Wonen Tel daarbij op een conser- vatieve, voor kwetsbare mensen onverdraagzame politieke omgeving. Niet alleen in Nederland, in de Verenigde Staten, in heel de wereld.  Deze tijd vraagt om moed van de politiek, van Rijk en gemeenten, van woning- corporaties. Moed om een deel van het woonruim- te-verdeelsysteem opzij te schuiven en jongeren die dakloos dreigen te worden - na verblijf in de maat- schappelijk opvang - met voorrang een huis te bie- den. Moed om een deel van alle wettelijke vereisten, zoals zeventig  procent instemming van de bewo- ners voor renovatieplan- nen, opzij te schuiven, zo- dat het merendeel dat voor is niet langer hoeft te wach- ten op een goed geïsoleerd huis. Moed om naar een eenvoudiger bezwaarpro- cedure over te stappen en niet de laatste bezwaarma- ker de ruimte te geven, terwijl er duizenden wo- ningzoekenden staan te wachten. Moed om jonge- ren een alternatief te bie- den voor die paar honderd euro die zij ontvangen na het gooien van een explo- sief naar een woning. Moed om bewoners die met te veel mensen in één huis wonen, een andere, beter passende woning te bieden. En moed om bewoners die maar tijdelijk een grote woning nodig hebben, een tijdelijk contract te bieden voor bijvoorbeeld een grote gezinswoning of een rol- stoelwoning.? 30 Evamarije Smit Zonder fysieke plek voor de bewoners is er geen kans op een positieve buurtontwikke- ling. Daarover bestaat bij Guus Frenaij van woningcorporatie Haag Wonen geen twijfel. Een omgebouwde zeecontainer doet daar- om dienst als ontmoetingsplek. En een snackbar wordt wellicht opgekocht om een levendige buurtkantine van de grond te til- len. "Als je woningverbetering hand in hand met buurtontwikkeling laat gaan, dan ont- staan er hele mooie dingen", aldus de altijd naar kansen zoekende buurtontwikkelaar. Buurtontwikkelaar Guus Frenaij VOLKSHUISVESTING 'Gezond en gelukkig leven voor iedereen' FOTO JEFFREY GROUWSTRA 31 32 R uim een jaar geleden vroeg woningcorporatie Haag Wo- nen Guus Frenaij om invul- ling te geven aan een nieuwe functie, die voortvloeide uit de evenzeer nieuwe 'sociale strategie'; in buurten met grote sociale opgaven via buurtontwikkeling vormgeven aan de nieu- we, sociale rol van de woningcorporatie. Daarvoor werkte Frenaij al drie jaar als be- heerconsulent bij de woningcorporatie, een baan waarin hij een wereld leerde kennen waarvan hij aanvankelijk geen weet had. Vervuiling, eenzaamheid, armoede, alles wat hij achter de voordeur aantrof - zo be- seft hij nu - droeg bij aan de intrinsieke mo- tivatie om nog harder voor buurten en haar bewoners te werken. Om harder te probe- ren de systemen waarin wordt gewerkt zo- veel mogelijk op te rekken; want dat er een mismatch bestaat tussen leef- en systeem- wereld lijdt voor hem geen twijfel. Wat Frenaij ook zag in diezelfde wijken - met hun onverzorgde binnentuinen en bui- tenruimten - was een enorme potentie voor herontwikkeling van de fysieke leefwereld. Kleine en grote kansen, die met niet al te veel moeite kunnen worden opgepakt. Daarmee komt hij op het allerbelangrijkste wat hij in zijn werk als beheerconsulent te- gen kwam: een groep buurtbewoners die hem bijna smeekten iets te mogen doen met en voor hun buurt.  Zijn handen jeukten bij zoveel menskracht, zoveel potentie en zo- veel noodzaak. De functie van buurtont- wikkelaar gaf hem de mogelijkheid daar- mee aan de slag te gaan. Hij herinnert zich het eerste gesprek op de afdeling beleid, de afdeling waar hij formeel onderdeel van uitmaakt, nog goed. "Ik wil heel graag aan buurtontwikkeling doen, maar ik ga geen beleid ontwikkelen. We gaan simpelweg dingen doen." Buurtfonds Niet veel later haalde hij een paar bewoners op met de auto om in het tuincentrum nieu- we planten te halen voor hun binnentuin. Hij ziet de blije en verraste gezichten nog voor zich. Wat is het budget? Het is volgens hem een vraag die traditioneel de verhou- ding tussen corporatie en bewoners illu- streert. "Veel bewoners hebben de houding van consument en zijn hun eigenaarschap zo'n beetje vergeten. Toen ik de wedervraag stelde, wat vind je een normaal bedrag, kwamen ze zelf uit op een paar honderd euro. Niets geks dus. De kassabon stelde ons dan ook niet voor verrassingen." Met die bon ging Frenaij niet rechtstreeks naar de woningcorporatie, maar naar het kort daar voor opgerichte buurtfonds. Zo'n fonds is een experiment waarin Haag Wonen en an- dere bij de buurt betrokken partijen geld storten. Het gebruik van buurtfondsen is nog volop in ontwikkeling, maar de voor- uitzichten zijn volgens hem goed. "Met een dergelijk construct creëer je gelijkwaardig- heid, zeggenschap en eigenaarschap. Dat zijn de belangrijke elementen om tot nieu- we samenwerking met bewoners te komen." Met vette letters hoort daar volgens hem nog een ander woord bij: vertrouwen. Van vertrouwen was in deze buurten nauwelijks sprake meer. Dat is geen geheim, zeker niet voor Haag Wonen. Dat vertrouwen moet dus eerst worden hersteld;  er is geen ande- re optie en dat kost in dergelijke buurten enkele maanden tot soms wel jaren. De eer- ste stap voor herstel bestaat volgens Frenaij uit drie dingen: veel aanwezig zijn in de buurt, veel gesprekken voeren en veel luis- teren. De buurtontwikkeling van de Lozer- laan is daarvan een goed voorbeeld: vier identieke flats waar veel mensen met ple- zier wonen, maar waar ook grote proble- men spelen zoals armoede en eenzaam- VOLKSHUISVESTING 33 heid. Bij flat 1 startte het team van Frenaij met een koffiekar; een half jaar lang waren ze vrijwel dagelijks aanwezig. Toen de tijd rijp was voor een eerste bijeenkomst over de dromen van en voor deze buurt, zaten er veertig bewoners om mee te praten. De sfeer was goed, de workshop een succes. Er werd vrij, eerlijk en open gepraat over wen- sen, mogelijkheden en ideeën over grote veranderingen rond de flat. Verdichten en optoppen. Even daarna werd dezelfde workshop georganiseerd voor de volgende flat, waar nog geen tijd en aandacht was be- steed aan de bewoners. Daar liepen de ont- werpers, architecten en het team op tegen een muur van negatieve reacties. "Een iden- tieke flat, dezelfde problemen, dezelfde uit- dagingen en een wereld van verschil. We hebben daar vervolgens veel minder kun- nen bereiken." De grootste valkuil in buur- tontwikkeling is volgens hem dat professio- nals te snel met plannen komen. "Als je samen iets wilt doen met de buurt, dan moet er wel eerst een buurt zijn", merkt hij op. Volkshuisvesting De grootste mindshift voor de corporatie is buurtontwikkeling te beschouwen als een investering en niet als een kostenpost. Al die tijd, al die aandacht, al die energie ziet de buurtbouwer als onderdeel van business cases. "Onze aandacht gaat renderen, net als euro's dat doen." Frenaij ziet dat zijn sta- keholders er net zo naar kijken: ontwikke- laars en bouwers dragen bij aan de ontwik- keling van de buurt. Zat buurtontwikkeling eerder nog in de hoek van de bijzaken, het Foto Jeffrey Grouwstra 34 VOLKSHUISVESTING eerste dat sneuvelde in de begroting wan- neer er geld te kort was, nu is het een serieu- ze aangelegenheid voor meerdere partijen. Frenaij is er blij mee en benadrukt dat ook in gesprekken met collega's die onderbou- wing zoeken voor nieuwe buurtontwikke- ling. Vanzelfsprekend vraagt het tijd en ge- duld van de organisatie en van collega's, weet Frenaij. "Wat het lastig maakt, is dat een corporatie als vastgoedorganisatie wordt aangemerkt en dat de daarbij beho- rende wet- en regelgeving van toepassing is. Terwijl Haag Wonen vooral weer een volkshuisvester wil zijn. In die tegenstelling zit spanning en dat schuurt, maar de bewe- ging is ingezet en de effecten daarvan wor- den nieuwsgierig onderzocht door de cor- poratie." Tiny-lab De komst van koffiekar op de Lozerlaan was een begin. Al snel daarna kwam het gemis naar voren van een fysieke plek waar bewo- ners en andere (buurt)organisaties makke- lijk konden binnenlopen. Na vele omwegen kwam iemand met het idee van een zeecon- tainer. Frenaij ging bellen. Niet veel later lukte het een zeecontainer te bemachtigen en die te laten ombouwen tot een tiny-lab. Na enig gedoe over vergunningen staat er een met hout aangeklede container, die eer- der aan een tiny house doet denken. Als een magneet trekt het bewoners, en ook andere organisaties, bedrijven, kennisinstellingen en de gemeente aan. En dat is exact de be- doeling. "Wij zeggen tegen iedereen op de Lozerlaan wat wij voor ogen hebben: een gezond en gelukkig leven voor ieder- een.  Wij gaan dat doen en het zou nog veel beter zijn als jij ook meedoet. Er ontstaat een sneeuwbaleffect, nieuwe samenwer- kingen komen van de grond. Al die mensen van al die organisaties hebben dezelfde op- gave en vinden bij ons een haakje. Maar dat lukt alleen bij de aanwezigheid van een fysieke ontmoetingsplek. Dat is een must." Nog een concreet voorbeeld. In een andere wijk staat de snackbar van Harry en Ina te koop. Ze heb- ben 61 jaar deze snackbar gerund in een pand van Haag Wonen. Nu het te koop staat, komen er lou- che figuren op af. "Je kunt op je vingers natellen wat er gebeurt als een vage witwasser hier voet aan de grond krijgt", vertelt Frenaij. Daarom wil hij de snackbar kopen. "Dan kan de snack- bar een buurtkantine worden voor ontel- baar veel activiteiten. Maar daarvoor is let- terlijk ruimte nodig." Zo'n aankoop is ongebruikelijk en ook volkomen nieuw, maar Frenaij heeft er alle vertrouwen in dat de corporatie het bedrag op tafel legt wat nodig is om Harry en Ina met pensioen te laten gaan. "Natuurlijk is durf nodig en Haag Wonen zal nu niet alle snackbars van Den Haag opkopen, maar  het gaat om de kans die er ligt: lokaal maatwerk in het be- lang van de buurt." Huiskamer Dat dit staat te gebeuren is geen toeval. Het is een uitkomst van langere tijd investeren "Het gaat om de kans die er ligt: lokaal maat- werk voor de buurt" 35 VOLKSHUISVESTING in buurtontwikkeling, in de juiste volgorde: vertrouwen herstellen, vastgoed verbete- ren, tuinen en buitenruimte aanpakken en als laatste de wijkeconomie omarmen. Of- wel, zorgen dat de wijk duurzaam wordt ontwikkeld en de geldstromen in de wijk blijven. Het kopen van een snackbar staat als het ware op de schouders van deze eer- dere stappen. Als je wordt vertrouwd, zo ervaart Frenaij, hoor je dingen van bewo- ners en ook nog op tijd om te kunnen scha- kelen. "Ik weet zeker dat hier straks een trotse wethouder staat om de nieuwe huis- kamer te openen", aldus Frenaij. Het werk van Frenaij heeft een vlucht ge- nomen. Wat begon met planten kopen bij een tuincentrum behelst nu vijf grote buur- tontwikkelingen. Voor Frenaij is het niet te behappen om zelf fysiek op vijf plekken te- gelijk aanwezig te zijn. Zijn rol is nu 'te doen wat nodig is': nieuwe buurtbouwers worden ingezet en nemen zijn werk ter plekke over. Dat geeft hem ruimte om al die partijen die daar op afkomen aan elkaar te koppelen. En om kansen te benutten die zich soms heel snel aandienen en waar direct schakelen onontbeerlijk voor is. Dat geeft altijd reu- ring en soms interne spanning, want tijd om te wachten op jaarplannen heeft hij niet. Hij loopt soms als het ware door alle budgetten en begrotingen heen, maar waar een wil is, is een weg. Het kan knetteren en schuren maar dat ligt vaak niet aan de persoon, is zijn erva- ring. Het gaat over het hele systeem rondom budgetten en kostenplaatsen dat kan knel- len, want als Frenaij iets wil, drukt dat wel op het budget van de vastgoedmanager. "Het mooist is als je zo vroeg mogelijk met elkaar om tafel zit en je samen een integraal buurtplan maakt. Want we vullen elkaar aan; woningen verduurzamen is een vak en brede buurtontwikkeling ook. Als je die twee hand in hand laat gaan, ontstaan er hele mooie dingen en wordt het werk voor iedereen alleen maar leuker."? Foto Jeffrey Grouwstra 36Zutphen Tekst Bert Pots, beeld Nanda Sluijsmans Auto's bepalen niet langer het straatbeeld Eerlijke straten 37 BEELDESSAY Een eerlijke straat is een straat waar de verschillende functies van een straat een goede plek vinden, zo meent stedenbouw- kundige en landschapsontwerper Nanda Sluijsmans. Zij is een warm pleitbezorger van levendi- ge straten waar niet de auto, maar de gebruiker de boventoon voert. Over straten met voortui- nen, speelplekken en goede mo- gelijkheden voor de buurtbewo- ners om elkaar te ontmoeten. Dergelijke straten bieden boven- dien schaduw en zijn zo ingericht dat hoosbuien geen waterover- last veroorzaken. "Een eerlijke straat is dus geen straat met een verharding van gevel tot gevel, waar stilstaande auto's het beeld domineren en de rijbaan de ruimte bepaalt. Een eerlijke straat is een levendige straat, met bomen, Amersfoort 38 BEELDESSAY Anna van Buerenplein, Den Haag 39 BEELDESSAY 40 BEELDESSAY struiken en planten, waar bankjes tegen de voorgevel of in de voortuin staan. Het is een woonstraat waar kinderen veilig kunnen spelen, waar een schommel of klimrek te vinden is en waar ouders elkaar kunnen ontmoeten. Het is de plek waar de bewo- ners elkaar kennen, makkelijk 'hallo' tegen elkaar zeggen en waar ze bij mooi weer groepsactiviteiten ondernemen. De inrich- ting is zodanig dat ook mindervalide bewo- ners daar goed kunnen leven;  zij hebben de mogelijkheid in de nabijheid van hun huis te parkeren. In een eerlijke straat kunnen nog wel auto's aanwezig zijn, maar ze domi- neren niet." Sluijsmans merkt dat steeds meer ge- meenten de voordelen zien van meer eerlij- ke straten. "Dergelijke straten hebben allu- re, zijn sociaal inclusief, niet alleen voor gezinnen met (jonge) kinderen, maar ook voor senioren of mensen met een beper- king. Inclusieve straten zijn bovendien hechter; mensen kennen elkaar en hebben oog voor elkaar als het nodig is. Eerlijke straten zijn bovendien aangepast aan de ge- volgen van klimaatverandering. Bomen bieden schaduw, wadi's zorgen voor water- opvang." Om die ruimte voor de bewoners te vin- den, is het volgens haar zaak anders met auto's om te gaan. Goed openbaar vervoer kan de noodzaak van autobezit verminde- ren. Is er wel een auto nodig, dan kan deel- gebruik soelaas bieden. En de resterende voertuigen kunnen in de nabijheid worden samengebracht. "De oplossing ligt in het bundelen van parkeren, net zoals op de camping. Prima als de auto, wanneer het nodig is, het huis kan bereiken, maar de openbare ruimte is te kostbaar om die weg te geven aan voertuigen die het grootste deel van de tijd stilstaan. Straten moeten de Croesselaan, Utrecht 41 BEELDESSAY huiskamers van de samenleving kunnen zijn." Zij ziet steeds meer gemeenten belangrij- ke stappen zetten naar een ander ruimtege- bruik. Met meer ruimte voor fietsers en voetgangers, met meer ruimte voor groen. "Er zijn nog tal van plekken waar verkeers- kundigen kiezen voor straten, alleen inge- richt voor het verwerken van verkeersstro- men. Maar er is ook een tegenbeweging: autostraten worden heringericht tot fiets- straten, waar de auto hooguit te gast is. Ge- meenten kiezen bewust voor minder par- keerplekken op straat  om zo ruimte te vinden voor groene gebiedjes, speelplekken of wandelpaden.  Ook groeit het besef dat we vlinders en vogels moeten steunen en dat er aanpassingen nodig zijn om ons te weren tegen hittestress en andere weers­ extremen." Nanda Sluijsmans vergelijkt een goede, eerlijke straat graag met een 'rijke soep met meerdere ingrediënten'. "We kunnen de openbare ruimte dus niet overlaten aan al- leen verkeerskundigen. Bij nieuwe gebieds- ontwikkelingen, maar ook bij herinrichting van bestaande straten zullen professionals uit meerdere vakgebieden zich verantwoor- delijk moeten voelen. Pas dan kunnen we straten creëren waar mensen in ochtendzon voor hun deur van een kopje koffie genie- ten, waar kinderen veilig spelen, buurtacti- viteiten plaatsvinden en die tegelijkertijd bestand zijn tegen hoosbuien en hitte. Met leefruimte voor insecten en vogels."? Leefstraat 42 BEELDESSAY Pijnacker 43 BEELDESSAY 44 I n januari 2013 - amper twee maan- den na het aantreden van Rutte II - sloten kabinet en provincies een windenergieakkoord. Het beteken- de het einde van een turbulente pe- riode onder Rutte I waarin het kabinet voor- al dwang en drang inzette om windenergieprojecten op land door te druk- ken. Voorlopig bood de afspraak van 6.000 Marten van der Gaag Vanaf eind 2012 onder het kabinet-Rutte 2 bestaat er in ons land een breed draagvlak voor de energietransitie. Maar ondanks langdurige politieke stabiliteit, zo consta- teert Marten van de Gaag achteraf, bleef de uitrol van windenergie op land een buiten- gewoon weerbarstige materie. Over bor- ging van afspraken en de moeizame transi- tie van fossiele naar hernieuwbare energie in regelgeving en uitvoering Windenergie op land II ENERGIETRANSITIE Energie­ akkoord met impact 45 08_Bijschrift 09_BRON 46 MW wind op land in 2020 provincies vol- doende rugdekking in de onderhandelin- gen over het SER-energieakkoord. De pro- vincies moesten nog 285 MW onderling verdelen. Daarvoor werd een overlegcircuit opgetuigd. Het ambtelijk kernteam wind op land van Economische Zaken (EZ), Infra- structuur & Milieu (IenM) en Interprovinci- aal Overleg (IPO) bewaakte maandelijks de voortgang. Het directeurenoverleg zou op- lossingen voor knelpunten bespreken en gedeputeerden overlegden elk halfjaar met de ministeries. Andere partijen waren niet welkom. Als de provincies niet vóór juni 2013 aan die taakstelling zouden voldoen, dan dreigden ze een speelbal te worden in de onderhandelingen binnen de SER. Het werd een zwaar traject; de laatste 65 MW werden uiteindelijk over alle provincies verdeeld: 5,5 MW per provincie. Op papier klopte de rekensom precies: 6.001 MW wind op land in 2020. SER-akkoord Rutte II greep met beide handen het SER-ad- vies van november 2012 aan om de energie- transitie te versnellen. In 2020 zou Neder- land 16% van de energie duurzaam produceren, meer dan de EU-verplichting van 14%. Minister Kamp en SER-voorzitter Wiebe Draijer zetten vaart achter de onder- handelingen naar een breed maatschappe- lijk akkoord voor groene groei. De druk van groene partijen op méér wind was groot. In januari was maximaal 6.000 MW wind op land afgesproken in ruil voor meer energie- besparing. Ecofys becijferde in opdracht van IPO dat energiebesparing alleen maar winnaars kende: financieel voordelig voor bewoners én overheid en werkgelegenheid in de kwakkelende bouw- en installatie- branche. Minister Stef Blok (VVD) blok- keerde dat: geen verplichting tot besparen, de markt moest het doen. Maar die kwam niet in beweging zonder randvoorwaarden van het Rijk. De provincies zaten niet in het 'high level' team van de SER onderhandelingen, maar de windafspraken van januari 2013 bleven staan, aangevuld met een doorgroei naar 7.000 MW in 2023. Het SER-akkoord beves- tigde eerdere afspraken tussen IPO en Rijk en voegde daar vier afspraken aan toe: maatschappelijk draagvlak, meer ruimte, snellere ruimtelijke processen en veranke- ring van participatie en draagvlakeisen in de Omgevingswet. Provincies gingen de ruimtelijke regie voeren. Het akkoord brak gedeeltelijk het ambtelijk verzet van EZ te- gen duurzame energie. De dominante inzet op aardgas nam af, maar het aanpassen van regelgeving kwam echter niet op gang. Borging De SER verenigde maatschappelijke partij- en, stond buiten de politiek, het slagen van de uitvoering was haar grootste belang. Binnen een halfjaar waren de afspraken uitgewerkt tot concrete acties. De borging van de uitvoering berustte op feiten en op een voorzitter met gezag en ervaring, Ed Nijpels, die het politieke spel beheerste. De Nationale Energieverkenning (NEV) van het Ruimtelijk Planbureau presenteerde de feiten. De voortgangsrapportage evalueer- de de inzet van actoren en de mate waarin de doelen in zicht kwamen. Als een actie niet was uitgevoerd of niet het gewenste ef- fect sorteerde, volgden aanvullende afspra- ken in het uitvoeringsprogramma, start- punt van de volgende jaarcyclus. Door de borgingssystematiek groeide het aantal ac- ties van vier naar 45 in 2018. Alle 49 partij- en, ook ministeries, werden aangesproken op hun inzet en effectiviteit ervan om de doelen te halen. ENERGIETRANSITIE 47 De provinciale windcoördinatoren stelden 'spoorboekjes' op met processtappen en doorlooptijd voor de aanleg van een wind- park. Het was duidelijk dat de tijd drong, de bouw van de laatste windparken moest ui- terlijk op 1 januari 2018 starten. En 6.000 MW lukte alleen als wettelijke seinen tijdig op groen zouden staan. Het overleg tussen provincies en kabinet zat begin 2014 nog 'vol positieve energie'. Problemen werden benoemd en erkend. In juli 2014 kwamen alleen de ruimtelijke plannen van provin- cies aan bod. Over knellende regels meldde het verslag "de provincies vragen aandacht voor ?". De bijlage met oplossingen voor acht belangrijke knelpunten werd niet be- sproken. Het was een strijd om knelpunten bovenaan op de agenda te krijgen. Ministe- ries benadrukten het 'falen' van provincies en hielden zo hun minister uit de wind. De Provinciale Staten kleurden in 2015 groen, surfend op de landelijke zorgen over kli- maat en energie. De ontmoeting na de zo- mer van ministers Kamp (EZ) en Schultz van Haegen (IenM) met energie-gedepu- teerden was ontspannen. In de meeste pro- vincies waren de ruimtelijke plannen goed- gekeurd. Voortgangsrapportage Begin 2015 waren de conclusies van NEV en Voortgangsrapportage echter allerminst rooskleurig. Ed Nijpels greep in. Het kern- team wind op land werd uitgebreid met ge- meenten, waterschappen, ontwikkelaars en groene partijen. Overleg met de Neder- landse Vereniging van Omwonenden van Windenergieprojecten (NLVOW) kwam schoorvoetend op gang; wel moest er nog iets gebeuren aan de afwijkende gedragsco- de van de vereniging. Onder regie van Nij- pels werden meer dan twintig aanvullende acties opgesteld. Het bleek lastig, soms vrij- wel onmogelijk om de complexe fossiele re- gelgeving om te bouwen. Eind 2017 hadden provincies 8 van hun 10 acties uitgevoerd. 48 ENERGIETRANSITIE Ministeries moesten vooral regelgeving aanpassen en bleven steken bij 7 van de 14 noodzakelijke ingrepen. De borging van het SER-akkoord zette alle partijen in beweging. De urgentie ver- taalde zich in een brede maatschappelijke beweging om de energie- en klimaatproble- men aan te pakken. Uit gesprekken met (voormalige) provinciale windcoördinato- ren eind 2024 blijkt dat het ook leidde tot een betere samenwerking in de uitvoering. Meer samenwerken aan oplossingen, min- der schermutselingen over standpunten en bevoegd­ heden en een toenemend aantal initiatieven van onderaf. Gaandeweg stel- den provincies, netwerkbedrijven, ontwik- kelaars en ministeries pragmatische werk- wijzen op binnen de kaders van