Aan de hand van Venetië, Rotterdam en New Orleans schetst Han Meyer de groei van kuststeden in delta's. De aanvoer van zand en slib maakte die steden mogelijk, maar naarmate zo'n kuststad land wordt vastgelegd in steen neemt het risico op overstromingen toe. De zeespiegel stijgt, terwijl het slib onder de stad inklinkt en daalt. En dan wordt die stad in de delta een gevaar in plaats van een plek met een bestaansreden. Dat kan anders, betoogt de auteur: slib en dynamiek zijn geen problemen die bestreden moeten worden, maar leveren de grondstoffen voor een veerkrachtige stadsontwikkeling.

Delta’s, estuaria en lagunes kun je zien als ‘riviermondingslandschappen’ met een enorme biodiversiteit die vanwege vruchtbaarheid, voedselrijkdom en ligging langs scheepvaartroutes aantrekkelijk zijn als vestigingsplaats voor mensen. Door eeuwenlang te sleutelen aan het waterbeheer is geleidelijk het natuurlijke proces van aan- en opslibbing stilgelegd en de loop van rivieren en kreken vastgelegd. De delta’s en estuaria groeien niet langer mee met de zeespiegelstijging. Meyer schetst dit proces en plaatst dit in de geschiedenis van water- en sediment beheer en de veranderingen in het natuurbegrip. Via ‘Organisme-denken, machine-denken en stad-natuur’ werkt hij toe naar ‘een gelaagd natuurbegrip’.

Meyer heeft voor Venetië, Rotterdam en New Orleans gekozen om zijn betoog te onderbouwen, maar vrijwel alle steden in dergelijke intergetijdengebieden hebben de problemen die min of meer lijken op de gekozen voorbeelden. ‘Steden op slik’ is dus van betekenis voor alle kust- en riviermondingssteden. De drie steden worden geanalyseerd met aandacht voor economische motieven, de waterbeheerpraktijken en de ecologische en maatschappelijke gevolgen van ingrepen. Het zijn schetsen in lange lijnen door de eeuwen heen, rijk geïllustreerd met beelden, foto’s en kaarten die allemaal hun eigen verhaal vertellen of op zijn minst de tekst ondersteunen.
Venetië werd in 2019 getroffen door een zeer ernstig aqua alta (hoogwater). Dat was uitzonderlijk, maar wel tekenend voor de toestand van deze stad: ook onder ‘normale’ omstandigheden betreden bezoekers vaak via plankieren het ondergelopen San Marcoplein. De stad ligt in een ondiepe lagune waar eeuwenlang menselijk ingrijpen de natuurlijke processen radicaal heeft veranderd. De toenemende gevoeligheid voor hoogwater maakten de situatie onhoudbaar, wat onder meer leidde tot het MOSE-project: een reeks mobiele stormvloedkeringen die de lagune tijdelijk afsluiten van de Adriatische Zee. MOSE biedt tijdelijke bescherming tegen hoogwater, maar problemen met sediment, verzwakking van natuurlijke buffers en verzilting gaan door. Ontwerpers zoeken daarom naar structurele oplossingen gebaseerd op ecologisch en ruimtelijk systeemdenken: in plaats van slib als hinder te bestrijden, moet het worden ingezet als bouwstof voor herstel van de lagune. Zij komen met slimme oplossingen, maar de uitvoering vereist schaalvergroting in beleid en beheer en dan ontstaan er bestuurlijke en praktische obstakels. Het herstellen van sedimentbalans vraagt regionale coördinatie, lange termijnpolitiek en keuzes over wie de kosten en baten draagt.

In Rotterdam gaat het ook over slib, maar op een heel andere manier. Grootschalige technische ingrepen in de natuurlijke dynamiek van sediment en estuariumstromen hebben ertoe geleid dat de bodem onder de stad niet meer meegroeide met de zee en nu grotendeels onder zeeniveau ligt. Veel ontwerpers hebben de afgelopen jaren - deels samen met Han Meyer - voorstellen gedaan voor een andere aanpak. Te veel om hier samen te vatten, maar in essentie komt dit neer op slib inzetten als bouwstof: in plaats van slib naar zee te brengen, dit herverdelen om slikken, kwelders en nieuwe bufferlandschappen op te bouwen. Het maken van intergetijdengebieden: direct naast de haven en riviermonding doorlaten maken in de dijken, waar water kan in- en uitstromen en sediment kan achterlaten, gecombineerd met multifunctioneel gebruik (natuur, recreatie, waterberging). Maar ook hier, net als in Venetië, zo’n aanpak vergt een integrale benadering - wat neerkomt op regionale planning en gezamenlijke financiering tussen haven, waterschappen en overheden om schaal- en bevoegdheidsbarrières te overwinnen.
In New Orleans gaat het om werkelijk enorme hoeveelheden slib (en water) wat wordt aangevoerd door de Mississippi. Ook hier schetst Meyer de lange en interessante geschiedenis van stadsvorming en niet zo succesvolle pogingen de rivier en de zee uit de stad te houden. Hier speelt heel veel mee: vergaande verstoring van de natuurlijke waterafvoer- en sedimentdynamiek om scheepvaart en landbouw mogelijk te maken, maar wat tegelijkertijd de toevoer van slib naar de wetlands belemmerden. Die verstoring maakte het omringende moerasland kwetsbaar voor erosie en bodemdaling, en vergrootte de impact van stormvloeden en orkanen. Orkaan Katrina was een waarschuwing van enorme omvang: dit liet zien wat er gebeurt als natuurlijke opbouwprocessen langdurig worden tegengewerkt. De jaren daarop volgde een intensief traject van ontwerpend onderzoek naar onder meer herstel van de kreken, riviermeanders en getijden. Essentieel is het gebruik van sediment en water als bouwstoffen om wetlands en moerasland op te bouwen. Het slechten van politieke en institutionele barrières is onderdeel van het onderzoek. Hier is veel aandacht voor de sociale component: kwetsbare gemeenschappen leven vaak in de gebieden die het meest lijden onder erosie en verdringing, waardoor herstelopgaven ook een kwestie van sociale rechtvaardigheid zijn.

De essentie van Steden op slik is Meyers oproep tot een fundamentele herziening van hoe we omgaan met delta’s en kuststeden. Hij benadrukt dat we moeten afstappen van het klassieke ‘machine-denken’ — waarbij water wordt beheerst met technische ingrepen - en in plaats daarvan moeten kiezen voor een systeemgerichte benadering waarin natuurlijke processen zoals sedimentatie en getijden weer een centrale rol krijgen. Een sterk punt van steden op slib is het optimisme over het zelfherstellend vermogen van delta’s. Dat optimisme wordt gedempt door de weerbarstige bestuurlijke en technische realiteit. Building with nature vraagt niet simpelweg wat technische aanpassingen, maar ook institutionele veranderingen, samenwerking van veel partijen, lange-termijnfinanciering en politieke moed om kortetermijnbelangen te overstijgen. Daar is nog wel een boek voor nodig, over de uitvoerbaarheid: concrete handelingsperspectieven, welke bestuurlijke arrangementen en kaders heb je nodig, welke instrumenten komen in aanmerking. Kortom, hoe kom je tot maatschappelijke, politieke en juridische legitimiteit van slimmer gebruik van natuurlijke systemen in ons omgevingsbeleid?