Grijze stad met kleurspoeling >Wat nou grijze druk >Nomaden en vrijwillige gevangenen >Rollators op het woonerf >Loodzware bureaucratie en vriendjespolitiek in Oostenrijk >Stad en Beurs >Sous les pav?s, l'enfer, column Wies Sanders >Trending Topics @Jeroen Niemans >GRIJZE STADStedenbouw en Ruimtelijke Ordening | 01 2014Uitgave vankennis van stad en regioPlatform31 is de fusieorganisatie van KEI, Nicis Institute, Nirov en SEVKijk voor ons actuele aanbod op www.platform31.nl/agendaPlatform31 organiseert cursussen, masterclasses en kort- en langlopendeopleidingsprogramma's over stedelijke en regionale vraagstukken.Nieuwe vragen, nieuwe kennisGa naar www.platform31.nl/abonneren voormeer informatie over de tijdschriften.INTRO3 HoofdredactioneelJaap Modder4 ColumnSous les pav?s, l'enferWies Sanders6 T+T, Trending TopicsJeroen Niemans8 ColumnAll inNettie vanTriestTHEMA: Grijze stad10 De grijze stadTijs van den Boomen12 Grijze stad metkleurspoelingFrank van Dam18 Nomaden en vrijwilligegevangenenTracy Metz20 Zelfverkozen afzonderingRick ten Doeschate enGerjan Streng26 Design f?r Alle: lessen uitDuitse seniorenstedenGert-Jan Hospers30 Wat nou grijze drukArjan Harbers32 Grijze enclaves in de stadLodewijk Brunt36 Rollators op het woonerfTineke Lupi40 SeniorvriendelijkeinfrastructuurRagnhild DavidsePLATFORM42 Wie maakt Nederland?Jaar van de Ruimte 2015Paul Gerretsen,Annemiek Rijckenberg enYvonne Rijpers46 Loodzware bureaucratieen vriendjespolitiek inOostenrijkTheo Deutinger50 Stad en BeursRick VermeulenRECENSIES54 Atlas AUP & AtlaswederopbouwMaartenJan HoekstraThe MetropolitanRevolutionRies van der WoudenA Blessing in DisguiseEdTaverneDe geest van suburbiaDavid HamersSmall Town SustainabilitySebastiaan Veldhuisen62 Short cutsLianne van DuinenPlatform3164 Platform31 Agenda65 Het NetwerkAdviseurs in ruimtelijkeontwikkeling enomgevingskwaliteitStedenbouw + Ruimtelijke Ordening, 95e jaargang, nummer 1, februari 2014.S+RO is een onafhankelijk tijdschrift vooriedereen die actief is in het veldvan de stedenbouw en ruimtelijke ordening. Het blad verschijnt zes keerperjaar.Redactie: Lianne van Duinen, recensieredacteurlianne.vanduinen@rli.nlArjan Harbers, arjan@topotronic.nl,Jaap Modder, hoofdredacteurjaapmodder@brainville.nlMaurits Schaafsma, mschaaf@xs4all.nlIris Schutten, info@irisschutten.netDeniseVrolijk, eindredacteurdenise.vrolijk@platform31.nlHelen van Kan-Kokshoorn, redactiesecretariaat helen.vankan@platform31.nlOntwerp en art direction: Kismanstudio, Amsterdam, www.kismanstudio.nlRichtlijnen voor auteurs: Deredactieontvangtgraagkopij,zievoorrichtlijnen: www.s-ro.nlUitgever: Platform31Redactieadres: Postbus 30833, 2500GV Den Haag,T +31 (0)70 302 84 48, E sro@platform31.nl , www.s-ro.nlAbonnement: Kosten 91,80 perjaar, studenten betalen 45,90 perjaar. Losse nummers zijn viawww.s-ro.nl te bestellen voor 21,90 ( 16,80 voorpartners van Platform31).Alle prijzen zijn excl. 6% BTW. Abonnementen kunnen op elk moment schriftelijk of peremail wordenopgezegd, opzegtermijn is twee maanden www.platform31.nl/abonneren/tijdschriftenAbonnementenadministratie: Helen van Kan,T +31 (0)70 302 84 84, E helen.vankan@platform31.nlAdvertenties: Martin de Heer,T +31 (0)70 302 84 84, E martin.deheer@platform31.nlDrukwerkproductie: Platform P, RotterdamAuteurs- en beeldrechten: Aan deze uitgave is de uiterste zorg besteed; vooronvolledige/onjuisteinformatie aanvaarden auteur(s), redactie en uitgevergeen aansprakelijkheid.Overname van artikelen is toegestaan, mits voorzien van bronvermelding.Illustratie omslag: Max Kisman, zie ook pagina 11ISSN-1384-6531S+RO LezersaanbiedingH?t boek over onze nationale luchthavenwww.nai010.com/schiphol> Infrastructuur, architectuur, interieurdesign en bewegwijzering> Interviews met sleutel guren o.a. Kees Christiaanse,Jan Benthem en Paul Mijksenaar> Uniek historisch beeldmateriaal en nieuwe foto's van Jannes Linders 9,50kortinggratisverzendingBestel nuMaak gebruik van de speciale S+RO lezersactie enbetaal 40,- i.p.v. 49,50 (gratis verzending).Bestel via www.nai010.com/schiphol met gebruik van codeSCHIPHOL. Of stuur een email met uw contactgegevens naaractie@nai010.com. Of lever een kopie van deze advertentie in bijuw boekhandel. Geldig tot 26 april 2014.ISBN 978-90-5662-851-2 | Auteurs: Koos Bosma, Marieke Berkers, Iris Burgers, e.a.nai010 uitgevers in samenwerking met VU Amsterdam | met steun NWO,Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en EFL Stichting.00:00 01:00 02:00 03:0006:00 07:00 08:00 09:0012:00 13:00 14:00 15:0018:00 19:00 20:00 21:00AmsterdamZaanstadWormerveerUithoornAalsmeerHaarlemIJmuidenHeemskerkHoofddorpNieuw-VennepSchiphol megastructuur365 dagen per jaarSchiphol en bouwbeperkingenBouwbeperkingenDeze kaart toont de vastgelegdebouwbeperkingscontouren voorwoonhuizen als zwarte cirkels. Debuitenranden van het vetgedrukte deelvan de cirkels tonen de grens waarbinnengeen woningbouw mag verrijzen, omdatde geluidsoverlast door vliegverkeer tegroot is. De gebieden zijn rondom destedelijke gebieden geplooid, zoals hetmeest duidelijk te zien is rondomAalsmeer.Bron: Ministerie van Verkeer en Waterstaat: `Schiphol en u:de regels', 2004`Rijk ge?llustreerde Schiphol-bijbel' (Algemeen Dagblad)`Het succes van Schiphol hangt samen met de architectuuren infrastructuur' (De Groene Amsterdammer)`Fraai vormgegeven boekwerk' (S+RO)foto: Jannes Linders graphic: LUSTactie# 902-08317 | periode 22 februari t/m 26 april 2014Bereid u voor op de grote vragen die in 2014 bij de stedenbouw en ruimtelijke ordening op u afkomen.Het Instituut voor Bouwrecht (IBR) helpt u daarbij met het volgende cursusprogramma.Kwaliteit, actualiteit, diepgang en praktische toepasbaarheid gaan bij het onderwijs van het Instituut voorBouwrecht hand in hand.Zie voor meer informatie onze website: www.ibr.nl/agenda4 februari 2014 Tussen krimp en krapte; nieuwearrangementen bij gebiedsontwikkeling13 februari 2014 Juridische aspecten van aardbevingenen ander onheil ten gevolge van(schalie)gaswinning19 maart 2014 Actualiteiten college Onteigeningsrechtanno 2014Mrt-apr 2014 Meerdaagse BasiscursusGebiedsontwikkeling25 maart 2014 De (schalie)gasboringen komen er aan!26 maart 2014 Nieuwe vormgeving van hetpubliekrechtelijk toezicht27 maart 2014 Windenergie en Omgevingsrecht2 april 2014 Duurzaam aanbesteden en staatssteunbij gebiedsontwikkeling (I en II)8 mei 2014 Geluid (g)een hinder bij ruimtelijkeontwikkeling16 mei 2014 Actualiteiten college JurisprudentieOmgevingsrecht20 mei 2014 Publiek-private samenwerking bijgebiedsontwikkeling anno 20145 juni 2014 Milieueffectrapportage in deOmgevingswet12 juni 2014 Ecologie voor bouwjuristen, knelpuntenherkennen en valkuilen vermijden19 juni 2014 Modernisering MonumentenrechtJaap ModderHoofdredacteur S+ROS+RO 2014/01 3IntroHoofdredactioneelMeters makenDe burgemeester van Eindhoven, Rob van Gijzel, is van me-ning dat provincies en gemeenten het beste kunnen wordenopgeheven. Het openbaar bestuur van dit land is beter afis met twee bestuurslagen: Rijk en regio's. De reacties zijnvoorspelbaar. Een typisch Hollandse discussie, argumentenblijven als regel ver weg. Het is politiek taboe (het Thorbec-ke-fetisjisme) en als dat het niet is, dan is het onmogelijk.Argumenten voor een aanpassing van ons staatkundigstelsel uit 1850 zijn er te over. Studies en adviezen voor eenvereenvoudiging van ons openbaar bestuur kunnen metsteekwagentjes worden aangevoerd maar niemand wil eraan. Onze minister van Binnenlandse Zaken blijft nog eenbeetje trekken aan zijn mission impossible, het samenvoe-gen van drie provincies, een onbetekenende ingreep dieniets veranderd aan de onbeweeglijkheid van ons binnen-lands bestuur.Van Gijzel heeft gelijk, gemeenten en provincies sluiten nietmeer aan bij de werkelijkheid van deze eeuw. Burgers opere-ren op een schaal die de gemeente overstijgt, of het nu gaatom hun woon-, werk-, koop- of uitgaansgedrag. En provin-cies, die liepen al in de tijd van Thorbecke niet meer congru-ent met maatschappelijke realiteiten. De liberale staatsmankon er niet omheen en gaf ze een smalle rol in zijn staatsin-richting. En daar is daarna weinig van terecht gekomen. Derijksoverheid zadelde de provincies de laatste decennia opmet taken die ze zelf had moeten blijven doen (bijvoorbeeldnatuurbeleid) of aan samenwerkende gemeenten had moe-ten overlaten (bijvoorbeeld jeugdbeleid).Wat te doen in een land waar het politiek-bestuurlijkecircuit vooral geleerd heeft goed te zijn in het tegenhoudenvan vernieuwing en veel minder in het realiseren ervan? Inieder geval: geen oude schoenen weggooien. Eerst nieuweaanschaffen. Vernieuwing van het bestuur van de groot-stedelijke regio's kan alleen als de rijksoverheid daar een rolspeelt (visie, wetgeving, enzovoort). En als er nu iets is datmaatschappelijk en economisch urgent is, dan is dat wel hetfunctioneren van de regio's rond Amsterdam, Eindhoven enRotterdam-Den Haag. In Eindhoven gebeurt nog wat dankzijde gezamenlijke activiteiten van het bedrijfsleven en deoverheden maar elders is het nagenoeg windstil in over-heidsland. Een belangrijke oorzaak is de totale afwezigheidvan betrokkenheid van ministeries als BZK, IenM en EZ. VanGijzel heeft gelijk, opruiming van verouderde structuren isnodig. Maar we kunnen beter beginnen met het optuigenvan broodnodige nieuwe constructies.Op dit moment worden overigens de verkeerde oudeschoenen weggegooid. En er zijn ook nog geen nieuwe. Desamenwerkingsregio's op basis van de WGR+ wetgevingverdwijnen. Dat waren geen succesnummers, onder anderevanwege het ontbreken van een politieke legitimatie. Vraagis of je iets moet opdoeken dat niet goed functioneert ofcondities moet scheppen voor een beter functioneren.Zaken als mobiliteit (openbaar vervoer, bereikbaarheid),economische ontwikkeling en openbare veiligheid zijn veelbeter af op een hoger schaalniveau. Begin in de regio's die inde internationale economie een concurrerende rol moe-ten en kunnen spelen, organiseer daar verkiezingen vooreen regionale burgemeester ? la Greater London en brenggenoemde taken naar dat niveau. Laat de rest van hetbestuurlijk stelsel in stand, geen gemeentelijke herindeling,allemaal publieke frustratiedossiers. Nodig als eerste Eind-hoven uit om dat te gaan doen, het eerste schaap dat overde dam gaat. Geef de ministeries van EZ en IenM de lead, hetgaat om economie en bereikbaarheid.Misschien is er nog een lichtpuntje in deze jarenlange surplace op het gebied van aanpassing van ons bestuur aan deeisen van de eenentwintigste eeuw. Het ministerie van IenMheeft recent een verhoogde belangstelling voor het feno-meen borrowed size. Onze stedelijke economie?n zijn te kleinom in the global economy mee te doen, dat vraagt om meermassa en dichtheid. Die kan worden bereikt door afstandentussen steden op te voeren. Treinen kunnen sneller danauto's, inderdaad daar moet iets aan gebeuren. Het heet bijIenM `het opstellen van een ruimtelijke ontwikkelingsstrate-gie om functionele relaties te versterken'. Bingo! Daar wordtnatuurlijk al tientallen jaren over gedacht (denk aan onderandere het Rondje Randstad, idee uit de vorige eeuw) maarbeter laat dan helemaal nooit. Een radicale vernieuwing vande openbaarveroersinfrastructuur gericht op versnellingvan reistijden, vooral tussen economische kerngebieden, datzal helpen. Scheutje bestuurlijke vernieuwing ? la Londenerbij en zo kunnen we de eerste meters van de eenentwin-tigste eeuw maken. Jaap Modder4 2014/01 S+ROIntroColumnWies SandersUrban Unlimited/Architectuur FilmFestival Rotterdamwww.urbanunlimited.nl,www.affr.nlSous les pav?s, l'enfer(onder de straatstenen, de hel)In mijn studietijd leerde ik dat gemiddeld een straat eens inde tien jaar open moet, zeker in inklinkend West-Nederland.Vorige week hoorde ik echter uit de eerste hand dat eenstraat in hartje Rotterdam pas na 62 jaar weer eens werdopengebroken. De vorige keer om de oorlogsbommen op teruimen en in een vloeiende beweging het wederopbouwplanuit te voeren. Deze keer ligt de straat open om de rioleringte vernieuwen. Een klus van enkele weken gaat nu zeker viermaanden duren. Ik zeg nog zo: ik zei het toch.Straatopbrekingen, dat d??r nou nog geen reality-TV-showover is gemaakt. Laat twee camerajongens meelopen metde bouwvakkers, voeg wat strategisch geplaatste webcamsen afgetapte telefoons toe en je hebt televisiegoud in je han-den. Noem het `Weg werk' en reken op een daverend succes? la `Blik op de weg', dat al 25 jaar lang 1,5 miljoen kijkers peraflevering heeft. In het eerste seizoen van de realityshowzie ik zo tien mooie afleveringen voor me.1 De eenzame hoogwerkerDe aannemer wil tussen de ene en de andere klus zo min mo-gelijk extra vervoer of opslag hebben. Vandaar dat er voor?n na de straatwerkzaamheden maandenlang een (omcirkel)hoogwerker/bouwhek/dixie/bouwkeet op de stoep blijftstaan. Deze truc werkt niet voor personenauto's.2 De achtergebleven autoWeken voor de start van straatwerkzaamheden staan erborden in de straat dat er vanaf een bepaalde datum nietmag worden geparkeerd. Maar op de betreffende datumstaat er nog minstens ??n auto geparkeerd waarvan deeigenaar niet te bereiken is. Pas op die dag wordt uitgezochtvan wie de auto is en het kan wel een tijdje duren voor deauto is weggesleept.3 De vastgeketende fietsOoit opgevallen dat er bij iedere bouwplaats wel ergens eenuit de grond getrokken hek in de opslag staat, waar dan op??n tot vijf meter hoogte nog een fiets aan staat vastge-ketend? Dat is de universele stratenmaker-totempaal. Hetwaarschuwt de omwonenden dat er vanaf nu een nieuwstraatopperhoofd is.4 Het verkeerd geplaatste omleidingsbordDe eerste dagen van de noodzakelijke verkeersomleiding iser geheid een verkeerschaos. Niet omdat mensen de bordenniet volgen, maar gewoon omdat de borden niet kloppen. H?,hier was ik net toch ook? Je zit in de oneindige omleidingslus.Grapje! Hierbij passen ook het omleidingsbord dat nooitmeer wordt weggehaald en de verkeersregelaar die meerfiles veroorzaakt dan dat hij wegneemt.5 Welk materiaal?(Omcirkel) De stoepbanden zijn wel geleverd, maar door deopdrachtgever afgekeurd. De werklui zijn er wel, maar hetmateriaal ligt nog in het magazijn dat driehonderd kilometerverderop staat. De oplegger kan de straat niet bereiken. Deleverancier is failliet.6 Dat is niet mijn probleemHet wachten op spullen is nog niks vergeleken met hetwachten op andere mensen. De loodgieter kan pas aan deslag als de elektricien de stroom heeft afgesloten. En die(omcirkel) heeft vakantie, wacht op toestemming van deopdrachtgever, wacht op de kabellegger. Zo heeft een bouw-vakker in voornoemde Rotterdamse straat ongelogen zeskeer dezelfde kuil gegraven en weer dichtgegooid. Vandaagbegint hij vol goede moed aan de zevende keer.7 Dat stond niet op de tekeningNiets vermoedend graaft de aannemer een gat en *klonk*,daar stuit de graafmachine op (omcirkel) een oud fundament,onbekende leiding, kluwen boomwortels. De man in de graaf-machine mag niet zelf beslissen wat daarmee te doen. Hetvinden van degene die dat wel kan, duurt een tijdje. Aan deopdrachtgever de schone taak om de extra kosten en door-looptijd te verantwoorden en de veranderingen in de plannente communiceren. En ook om de tekeningen aan te passen.8 Dat is niet mijn schuldU heeft gelijk, dat stond niet op de tekening, (omcirkel) hetkappen van de bomen/slopen van die schutting/de scheur inuw muur. Maar, (omcirkel) het is inmiddels wel gebeurd/wijzijn niet aansprakelijk/dat was al zo.9 Weg = afIdee: ieder werk wordt afgerond met een openingsfeestjeom te vieren wat er beter is geworden en om alle ellende meteen goeie slok af te serveren. Maar nee, de bouwkaravaan isvertrokken met de noorderzon. En die boomspiegels dan? Endie losse kabels uit de grond? En dat volle toilet? Aannemerszijn geen afmakers.S+RO 2014/01 5IntroColumn10 Collateral damageHoreca-ondernemers en winkeliers die aan een opgebrokenstraat gevestigd zijn lopen veertig tot vijftig procent van deomzet mis.1 Het verhalen van die gederfde inkomsten op eengemeente is omslachtig en zelden voldoende. Er zijn meerde-re faillissementen bekend vanwege een lange en vertraagdestraatopbreking. Operatie gelukt, pati?nt overleden.Ambulancepersoneel wordt in elkaar geslagen als ze hunwerk doen. Kantoorklerken delen ??n bureau met tien ande-ren terwijl er leegstaande kantoren genoeg zijn. Maar eenincompetente aannemer krijgt alle publieke ruimte die hijmaar wil. Kopje koffie erbij? Want stel je toch voor dat hij diestraat niet teruglegt. Onder de straatstenen ligt helemaalgeen strand, daar is de hel. Noten1 http://www.retailnews.nl/rubrieken/meer/hbd/20892/omzetverlies-retail-door-opgebroken-straat.htmlhttp://www.mkb.nl/download.php?itemID=476903Wies Sanders (1965, een vruchtbaar jaar) is stedenbouwkundigebij Urban Unlimited, bureau voor netwerkgerichte stedenbouwen directeur van het Architectuur Filmfestival Rotterdam.Ge?mproviseerd terras, Prinsenstraat,Rotterdam.Foto:Thomas Schlijper/ HH6 2014/01 S+ROIntroTrendingTopics 20 januari 2014 Stedelingen veranderen de stadVolgenRUIMTE in STAD @RUIMTEinSTADNieuw! | Niet alleen lege ruimteop de kaart, nu ook mooie gelukteinitiatieven uit stad!! http://www.ruimteinstad.nl/kaart/#mistuwat? #RT&laathethoren!31 jan. 2014VolgenSimon Franke @TrancityHaarlemProgramma over 'Stedelingen ver-anderen de stad 'van de kleine naarde grote zaal @De_Zwijger Veel be-langstelling dus http://bit.ly/1dyatZy20 jan. 2014Volgenletsgro @letsgro050Proud to present! | Er is een docugemaakt over Let's Gro en de toe-komst van Groningen. Een must see.RT = fijn. http://bit.ly/1nkg37i29 jan. 2014Op zoek naar de dynamiek Op 23 januari was ik bij een bijeenkomst van de Eo Wijers stichtingwaar, als voorproefje op een van project binnen het IABR http://iabr.nl/nl/UP/2014projectateliers twee kaartbeeldenonder elkaar waren gezet: eentje uit de Ruimtelijke Visie West-Brabant 2030 en een kaartje met de `re?le' dynamiek vanprojecten, plekken waar daadwerkelijk ruimtelijke projecten van de grond zijn gekomen. Als je die twee naast elkaar zietblijkt maar weer eens dat de dynamiek in stad en regio zich amper wat aantrekt van ruimtelijke visies.Provincie Noord-BrabantVisiekaartStructuurvisieNatuur, buitengebied & water Stad & Infra0 20 kmOppervlaktewaterGeledingszoneMaasterrassenHoogteverschil BrabantstadStedelijk concentratiegebiedInternationale economische asRegionale economische asGoederenruitInternationale spoorverbindingInternationale wegverbindingNationale en overige wegverbindingenRuit vaarwegenNationale en overige spoorverbindingenEconomisch kennisclusterIndicatie economisch cluster buiten BrabantMetropolitane regioLuchthavenDe Beekse BergenDe EftelingAccentgebied agrarische ontwikkelingMoza?eklandschapRobuust water- en natuursysteemGroene WoudZeekleipoldersJonge rivierkleiZundert e.o.Beken en beekdalenDe PeelMet die gedachte in het achterhoofd is het pure winst dat we er tegenwoordig, net zoals S+RO er middels deze rubriek,in toenemende mate voor kiezen om de dynamiek in de samenleving actief op te zoeken. In de zomer van 2011 gafMaarten Hajer van het PBL met het rapport De Energieke Samenleving http://www.pbl.nl/publicaties/2011/signalenrap-port-de-energieke-samenleving de aftrap voor de hernieuwde zoektocht naar dynamiek in de samenleving.Pakhuis de Zwijger is sowiesoeen brandpunt van deze beweging.Maar ook in Groningen staat initi-atief van onderop in de schijnwer-pers. Via de website Ruimte in stad:http://www.ruimteinstad.nl/Daarmee is ook de jacht van de overheid op de initiatiefnemers geopend.Want buiten de overheidsgebouwen blijkt de energieke samenleving te brui-sen. Dat dit recent veel aandacht trekt blijkt bijvoorbeeld uit de interesse vooreen boek als Stedelingen maken de stad.Maar bijvoorbeeld ook op hetfestival LetsGro.26 november 2013 Eigen initiatief 12 december 2013 Netwerk RotterdamTrending TopicsJeroen NiemansPlatform31@jhlhniemansS+RO 2014/01 7IntroTrendingTopics28 januari 2014 LetsGro23 januari 2014 Barant 31 januari 2014 Ruimte in de Stad28 januari 2014 Cartesius Utrecht 29 januari 2014 LetsGroVolgenRotterdam @rotterdam#Stadsinitiatief zoekt #Rotterdam-mers met mooie plannen voor destad! Kom maandagavond naar denetwerkavond. http://www.rotter-dam.nl/nieuws:kom16decembernaarnetwerkbijeenkomst12 dec. 2013VolgenRudy Stroink @rudystroinkOude gevestigde orde versus eigeninitiatief http://www.dutchspring.net/1/post/2013/11/oude-gevestigde-orde-versus-eigen-initiatief.html26 nov. 2013VolgenFrank Brander @frank_branderDebat @letsgro050, stroef begin#nietinslaapvallen, maar nu lekkeraan de gang tussen raadsleden enstadjers #raad050 #LPBcongres201428 jan.2014VolgenVriendin v.Cartesius @VvCartesiusSamen met andere initiatiefnemers& raadsleden in gesprek over "hoeregelen we participatie"#kompas #jijmaaktutrecht pic.twit-ter.com/AvIolo6DYX28 jan.2014Stadsmakelaar en ideeen-makelaars http://www.zwolle.nl/web/show/id=113964 moeten de`leefwereld' en de `systeemwereld'(ook al van die termen die je steedsvaker voorbij ziet komen) aanelkaar verbinden.Dat deze twee werelden elkaarnog niet zo makkelijk vinden blijktuit de vele verhalen over de geves-tigde orde en de initiatiefnemers.Top down is anno 2014 defini-tief uit de mode, bottom-up is hetnieuwe evangelie. Op steeds meerplekken in Nederland wordt opinitiatief van gemeente en lokalepolitiek volop ingezet op het onder-steunen van initiatiefnemers.Ik hoor u denken, is dit nu echt eentrend? Nee, de discussie is al heel oud, deoermoeder van de strijd tussen top downen bottom-up is natuurlijk Jane Jacobs.Zie ook http://www.dutchspring.net/1/post/2014/01/de-vitaliteit-van-onze-ste-den.htmlJaren in Nederland in de vergetelheid ge-raakt, maar nu weer helemaal terug. Datmaakt recycling van oude idee?n misschienwel de belangrijkste trend voor 2014.Jane JacobsBeeld: www.kottke.org8 2014/01 S+ROIntroColumnFoto: Irma Bulkens/HHSjoelende ouderen tijdens dedagverzorging, dagopvang voorouderen in Hoogeloon, het eerstedorp in Nederland met een eigenzorgco?peratie (2007).S+RO 2014/01 9IntroColumnNetty van TriestPlatform31netty.vantriest@platform31.nlAll inHet zal u niet ontgaan zijn: intramurale zorg is uit. Onderdruk van een dreigende vergrijzing en al jaren stijgendeAWBZ-kosten, heeft het kabinet besloten de toegang totAWBZ-gefinancierde intramurale zorg fors te beperken. Debeweging is niet nieuw. Onder de titel van vermaatschappe-lijking van de zorg, zorg op maat of het scheiden van wonenen zorg, zijn afgelopen jaren steeds meer zorgdoelgroepenzelfstandig blijven wonen. Nieuw is het tempo waarin dezeommekeer moet plaatsvinden. Het aantal plaatsen in eenverzorgings- en verpleeghuis is in dertig jaar bijvoorbeeldverminderd met ongeveer 40.000 plaatsen, de komende vijfjaar zal een groter aantal van 55.000 plaatsen afgebouwdmoeten worden.U en ik worden dus in hoge mate zelf verantwoordelijk vooronze oude dag, maar ook voor die van onze dierbaren. Inen rondom ons huis gaan we de komende jaren opnieuwvormgeven aan onze verzorgingsstaat. Wie zorgt voor wie,hoe ondersteunen institutionele partijen ons daarbij en welknieuw marktaanbod willen we graag zien verschijnen? Alsje kijkt naar wat wij graag willen, dan is het duidelijk: wijwillen graag thuis hulp en ondersteuning. Woonbehoefte-onderzoeken laten al sinds jaar en dag zien dat hoe ouderwe worden, hoe minder we geneigd zijn te verhuizen. Pas alsde nood aan de man komt en het thuis echt niet meer gaat,wordt er verhuisd. Bij de babyboomgeneratie zal dit effectnog sterker optreden omdat zij vaker een koopwoning heb-ben en die eerst moeten zien te verkopen. De verwachtingis dat dit niet zal meevallen, in krimpgebieden bijvoorbeeldof simpelweg omdat binnen twintig jaar in veel regio's eengrote uitstroom van ouderen en dus een groter aanbod opde koopmarkt wordt verwacht.Veel ouderen zullen hierdoor ondanks beperkingen, al danniet vrijwillig, zelfstandig blijven wonen. Diensten, zorg enaanpassingen aan de woning zullen we steeds meer zelfgaan organiseren en betalen. Hierdoor ontstaan ook kansenvoor nieuw aanbod. De echte marktontwikkeling, namelijkthuis op de kleinste schaalgrootte, moet zich nog ontwik-kelen. Onlangs constateerde de Raad voor de Leefomge-ving een groot tekort aan aanbod van verzorgd wonen enwonen met diensten. AWBZ-gefinancierde zorgorganisatiesen woningcorporaties zijn nu vaak de financieel dragendepartij voor aangepaste woningen, 24-uurs beschikbaar-heid, ontmoeting en activiteiten of technische hand- enspandiensten. Het verdienmodel van deze organisatiesstaat echter onder druk, bovendien profiteren zij vaak zelfniet van hun investering. Een besparing op thuiszorg doorwoningaanpassing levert de woningcorporatie nu geenextra inkomsten op. Dat verandert wanneer de markt allin-pakketten gaat leveren en zich garant stelt voor eenprestatie, namelijk het zelfstandig wonen van de bewoner. Inde energiemarkt zie je onder druk van de markt dat partijenzich verenigen tot een consortium om een energiepresta-tie te leveren, men levert geen isolatie maar 00,- op deenergierekening. Zou zo'n all in marktaanbod voor zorgdoel-groepen mogelijk zijn? Van belang is dan dat zorgvragers,zorgco?peraties bijvoorbeeld, zich ontwikkelen tot eenkrachtige inkooppartij. Kan vervolgens de markt een goeden effici?nt verdienmodel ontwikkelen voor een betaalbaarall in pakket aangepast wonen, zorg en diensten thuis?Afgelopen decennium bepaalden fysieke modellen vaak deplanning van wonen, zorg en welzijnsdiensten in de wijk.Het STAGG-scenario is zo'n voorbeeld. In de toekomst zullensociale kenmerken van een gebied belangrijker worden. Iser sprake van een gemeenschapsverband, een gebiedsi-dentiteit en is er sprake van een altru?stisch overschot indit gebied, ofwel zijn mensen in staat om bijvoorbeeld eenzorgco?peratie te ontwikkelen waarmee zij voor elkaardiensten gaan leveren maar ook gezamenlijk diensteninko-pen? De komende tien jaar zullen we onze verzorgingsstaatopnieuw gaan uitvinden. Deels in nieuw marktaanbod, deelsin semimarktaanbod, deels in nieuwe gemeenschapsverban-den. Sociale doe-het-zelvers zoals het Broodfonds waarbijkleine zelfstandigen hun arbeidsongeschiktheidsverzeke-ring samen regelden, gaan ons hierbij voor. Door het heleland zie je zorgco?peraties ontstaan. De meeste zijn tot nutoe gericht op sociale contacten, spannend wordt het als deco?peraties met elkaar zorg- en dienstenfuncties organise-ren. Gezamenlijk een nachtdienst inhuren bijvoorbeeld. Rijkeouderen zie je het nu al doen, maar voor ouderen die datindividueel niet kunnen betalen, is het zoeken naar een ge-zamenlijke aanpak, verdeling van kosten en zo goed mogelijkaansluiten op aanbod van partijen als woningcorporaties enzorgaanbieders. Net zoals windmolens verwelkomd wordenals je er zelf aan kan verdienen, gaat er in de toekomst ge-vochten worden om opvang of woonvormen voor zorgdoel-groepen in de wijk die ook opvang, verzorging of begeleidingaan wijkbewoners bieden. Van NIMBY worden we DIMBY, dobring it in my backyard! Netty vanTriest is senior projectleider bij Platform31. Zijwerkt onder andere aan het Kennis- en experimentenpro-gramma LangerThuis.10 2014/01 S+ROThema Grijze StadIntroductieTijs van den BoomenGastredacteur S+ROwww.tijsvandenboomen.nlDe afgelopen anderhalve eeuw is delevensverwachting gemiddeld met2,5 jaar per decennium toegenomen.Dat komt neer op een stijging van zesuur per dag. Of, om het nog concreterte maken: tijdens het lezen van dezespecial, wat bij een gemiddelde lees-snelheid zo'n twee uur in beslag neemt,stijgt uw levensverwachting met eenhalf uur! Die winst stijgt naarmate ulangzamer leest.We worden ouder en niet zo'n beetjeook. Van de meisjes die nu worden ge-boren, zal maar liefst de helft honderdjaar of ouder worden, becijfert Joop deBeer van het Nederlands Interdiscipli-nair Demografisch Instituut (NIDI). Hoeen waar de Sophie's en de Indy's tegendie tijd wonen is niet te voorspellen,de gevolgen van de pensionering vande huidige babyboomgeneratie zijn alcomplex genoeg. In weerwil van alleberichten over het vergrijzende enkrimpende platteland, weten we weldat de meeste ouderen in de stad zullenwonen en dat de vergrijzing daar hethardst zal toeslaan. Neem Amsterdam,met zijn imago van hip & happening: inhet jaar 2040 zullen er in de metropool-regio 200.000 ouderen bij zijn gekomen,een stijging van 212 procent ten opzich-te van 2010. Dat is zelfs in relatieve zinveel meer dan in Oost-Groningen, waarhet aantal met 159 procent zal groeien.`We hebben geen flauw idee van degevolgen van de vergrijzing, maarde stad is in ieder geval het meestgeschikte laboratorium om te onder-zoeken wat werkt en wat niet.' Dat wasde conclusie van Jeroen Slot, hoofd O+Svan de gemeente Amsterdam, afgelo-pen november bij het debat `65 TintenGrijs'. Deze special van S+RO bezoekthet lab en brengt de state of the artin kaart. Bijvoorbeeld aan de hand vaneen bespiegeling van de inmiddels zelfgepensioneerde stadssocioloogLodewijk Brunt, die zijn eigen huis,straat en buurt langs de meetlat vande beroemde stadsonderzoeken van deChicago School legt.Het openingsverhaal is van onderzoe-ker Frank van Dam, die de resultatenuit de net afgeronde studie van hetPlanbureau voor de Leefomgeving toe-spitst op de stad. Ouderen zouden weleens een belangrijke bijdrage kunnenleveren aan het in stand houden vanbuurtvoorzieningen, vermoedt hij. Intwee kaders toetst hij de wereld van decijfers en prognoses aan zijn persoon-lijke leven: hoe woont zijn moeder enhoe gaat het met de middenstand bijhem om de hoek? De column van ArjanHarbers, die de degens kruist metruimtelijk econoom Gerard Marlet,sluit daarbij aan: senioren houden hetculturele klimaat van de stad op peil enbrengen de compacte stad dichterbij.Bij ons voorland denkt iedereen meteenaan Japan, het meest vergrijsde landvan de wereld. Maar volgens Japanken-ner Rob van der Bijl zijn de cultureleen stedenbouwkundige verschillen tegroot om veel van dit land te kunnenleren. Daarom hebben we Gert-JanHospers zijn licht laten schijnen op denummer twee van de ranglijst, Duits-land, waar inmiddels meer incontinen-tieluiers worden verkocht dan baby-luiers. Tracy Metz bericht uit Amerika,waar het clich? van bejaardenstad SunCity aanvulling blijkt te behoeven: veelAmerikaanse senioren trekken het helejaar rond in hun Recreational Vehiclesen strijken alleen met Kerst nog evenneer in de buurt van hun kinderen.Nederlanders zijn niet zo beweeg-lijk en dat geldt al helemaal voor deNederlandse ouderen: zij zijn honkvast,liefst tot de dood erop volgt. Oude-ren blijven thuis wonen, zelfs als hunwoning daartoe eigenlijk niet langergeschikt is. De Raad voor de Leefomge-ving maande eind januari daarom totspoed bij de aanpassing van woningen.Initiatieven voor seniorensteden makenin ieder geval geen kans, hooguit zijner steden die zo sterk vergrijzen datze de facto een seniorstad worden.Apeldoorn bijvoorbeeld, zo blijkt uit hetstuk van Tineke Lupi, waar straks ??nwerkende de lasten van twee ouderenmoet dragen. Of Vlaardingen, waarheenThe Cloud Collective afreisde toen uithun data-analyse bleek dat de staddrie keer voorkwam in de top 25 vanmeeste vergrijsde buurten. Ter plekkeconstateerden de jonge onderzoekersdat deze buurten alle drie ruimtelijk ge-segregeerd zijn en, verrassend genoeg,dat deze zelfverkozen afzondering juistkansen biedt.Tot slot een stuk over de infrastructuur,want ouderen blijven steeds langervitaal en dynamisch. Keerzijde daarvanis een toename van het aantal ongeluk-ken: jaarlijks zijn er inmiddels honderddode en drieduizend ernstig gewondefietsers van 65 jaar of ouder te betreu-ren. Ragnhild Davidse van SWOV zietniets in shared space-oplossingen, oude-ren hebben volgens haar juist behoefteaan bredere fietspaden, opvallendemarkeringen en een verdere scheidingvan verkeersstromen. Mooier kunnenwe het niet maken, veiliger wel. De grijze stadMK2014S+RO 2014/01 11Thema Grijze StadIntroductieillustratie: Max KismanMK2013MK2014Illustratie: Max Kisman12 2014/01 S+ROThema Grijze StadGrijze stad metkleurspoelingS+RO 2014/01 13Thema Grijze StadGrijze stad metkleurspoelingFrank van DamPlanbureau voor de Leefomgevingfrank.vandam@pbl.nlGrijze stadmet kleurspoelingDe stad vergrijst, met alle gevolgenvoor de woningmarkt, de publiekeruimte en de stedelijke voorzieningen.Maar de ene stad is de andere niet:sommige vergrijzen sterker danandere. En binnen steden vergrijst deene wijk veel meer dan de andere. Diedifferentiatie geldt ook voor de oude-ren zelf: een deel is welvarend, vitaal,mobiel en actief, maar zeker in de stadgeldt dat voor een ander deel juist niet.Steden moeten op de vergrijzinganticiperen en dat is een forse opgave,stelt onderzoeker Frank van Dam.Nederland vergrijst: meer dan eenkwart van de Nederlandse bevolking isvolgens het CBS in 2040 ouder dan 65,terwijl dat momenteel slechts 16procent is. Het aandeel 75-plussers ver-dubbelt zelfs: van 7 procent nu tot 14procent in 2040. Vooral in de stedenloopt het aantal ouderen sterk op, daarwonen immers in absolute zin demeeste mensen. Regionaal en lokaalzullen de effecten sterk uiteenlopen. Zozullen universiteitssteden als Amster-dam, Utrecht, Groningen en Delftrelatief jong blijven, met zo'n 20procent 65-plussers in 2040, maar inveel steden zal het aandeel ouderenstijgen tot boven de 25 procent. Ditgeldt vooral voor de stedelijke krimpge-meenten in Limburg (Heerlen, Kerkrade,Brunssum, Sittard-Geleen), en voor degroeikernen en andere stedelijkegemeenten die in de jaren 1970 en 1980fors groeiden, zoals Zoetermeer,Alkmaar, Amersfoort en Haarlemmer-meer. De sterkste vergrijzing zalplaatsvinden in de voormalige middel-grote groeigemeenten, zoals Zoeter-meer, Purmerend, Alphen aan den Rijnen Spijkenisse. Vooral het aandeeloudere ouderen (75+) zal stijgen, insommige steden tot zo'n 15 procentvan de bevolking.Ook binnen steden zijn de verschillengroot, met grijze wijken enerzijds enrelatief groene wijken anderzijds. InAmsterdam zijn met name de Weste-lijke Tuinsteden Slotervaart, Osdorp enhet uit dezelfde tijd stammendeBuitenveldert momenteel al sterkvergrijsd, met meer dan 20 procentouderen. In Den Haag geldt dit vooralvoor wijken uit de jaren 1930 en 1940,zoals Waldeck, Kijkduin, Bohemen en deVogelwijk, met meer dan 25 procentouderen. In Rotterdam zijn juist veelbuitenwijken vergrijsd: Ommoord,IJsselmonde, Hoogvliet. De vergrijzingvan bovengenoemde wijken zaldoorzetten. In de stadsgewesten DenHaag en Rotterdam zullen ook derandgemeenten de komende decenniaverder vergrijzen: Rijswijk, Leidschen-dam-Voorburg, Schiedam en Vlaardin-gen (zie kader 1 op pagina 14). >>14 2014/01 S+ROThema Grijze StadGrijze stad metkleurspoelinggespannen woningmarkt. Want de`nieuwe ouderen' (de babyboomgenera-tie) zijn weliswaar heel actief, maar nietop de woningmarkt. De neiging om teverhuizen was onder ouderen altijd algering en de laatste jaren is dat, mededoor het toegenomen eigenwoningbe-zit, nog verder afgenomen. Het sterkstedemografische effect op de stedelijkewoningmarkt dateert overigens al vanvijftien, twintig jaar geleden: hetgrootste deel van de babyboomgenera-tie vestigde zich immers toen al in hunhuidige woning.De lage verhuismobiliteit van ouderenvormt een obstakel voor huishoudensdie nog aan het begin van hun woon-carri?re staan. Voorzichtigheid isechter geboden om de woningvoorraadnu uit te breiden met eengezinswonin-gen: zeker in stedelijke regio's metweinig spanning op de woningmarktzou dat bouwen voor toekomstigeleegstand betekenen. Immers, over tientot vijftien jaar komen de woningen vande babyboomers ? vooral door overlij-den ? langzamerhand weer vrij. En ditzijn in toenemende mate koopwonin-gen, ook in de steden.De vergrijzing betekent dan ook eerdereen (forse) aanpassingsopgave dan eennieuwbouwopgave. De meeste ouderenwillen immers het liefst in hun huidigewoning blijven wonen, ??k wanneer zijminder mobiel en vitaal worden. Doorkleine en grotere aanpassingen van hunwoningen ? van het plaatsen van eentraplift tot het installeren van `smart-home'-achtige toepassingen ? kunnenouderen tot op hoge leeftijd zelfstandigblijven wonen.Op dit moment huren de meesteouderen in de stad nog en dat maakthet gemakkelijk om woningen seriema-tig en dus relatief goedkoop aan tepassen. Maar gezien het toenemendeeigenwoningbezit onder ouderen,verschuift deze aanpassingsopgavelangzaam van de woningcorporatiesMijn moeder wordt dit jaar negentig. Ze woont in Vlaardingen. Nog steedszelfstandig, op de tiende verdieping van een galerijflat in Vlaardingen-Holy.Daar woont ze al sinds de oplevering, 43 jaar geleden. Twee jaar geledenwerd haar woning door de woningbouwvereniging rigoureus gerenoveerd.Ze moest voor twee maanden naar een wisselwoning drie flats verderop.Dat vond ze verschrikkelijk. Oude bomen... Maar nu heeft ze nieuwe kozij-nen, nieuw sanitair en een nieuw verwarmingssysteem. De galerijen werdendrempelloos en de zware deuren van het trappenhuis naar de galerijenopenen nu met een druk op de knop. De flat werd voorzien van nieuwe liftenen een nieuwe entree. Op de begane grond, daar waar we als kinderen vroe-ger speelden, zijn twee ruimtes ingericht voor scootmobielen. De flat is nuvergrijzingsbestendig.Mijn moeder woont nu al weer twaalf jaar alleen. Zowel fysiek als men-taal begint ze wat krakkemikkig te worden. Kwetsbaar is hier de correctebeleidsterm. Fietsen kan ze niet meer en lopen gaat steeds moeizamer.Toch gaat ze elke dag nog een uurtje wandelen. In weer en wind. In het parkof naar het winkelcentrum. Ze doet nog steeds zelf haar boodschappen.Zware dingen laat ze bezorgen. Verder is ze thuis: beetje lezen, puzzelen entv kijken. Haar kortetermijngeheugen begint te haperen, haar langetermijn-geheugen is uitstekend. Sinds enkele maanden heeft ze na twee staarope-raties nieuwe lenzen in haar ogen. Dat heeft de kwaliteit en veiligheid vanhaar dagelijkse leven weer flink opgekrikt.Mijn moeder is wel alleen, maar niet eenzaam, al wordt haar vriendenkringom voor de hand liggende redenen steeds kleiner. Zo heeft ze een buur-vrouw, Corry, die elke dag naar haar omkijkt. Zijn de gordijnen geopend? Bijtwijfel belt Corry even aan, of gaat ze gewoon naar binnen met de sleutel.Eenmaal per week komt ze er schoonmaken. En koffiedrinken natuurlijk.Ook wij (de kinderen) gaan elke week wel op bezoek. Mijn zussen wonen nietnaast de deur, die wonen in Alkmaar en Tilburg. Ik woon in Den Haag en bener in een half uur. Dan neem ik mijn kinderen mee. Vindt ze leuk, een beetjeleven en kabaal in huis. En wij ook.Een oude vrouw in een vergrijzende stadzullen vooral gericht moeten zijn op degroeiende groep oudere ouderen (75+).Naarmate de leeftijd vordert nemenimmers de vitaliteit, actieradius enzelfredzaamheid af en de kwetsbaar-heid en afhankelijkheid toe.Aanpassen in plaats vannieuw bouwenOp korte termijn draagt de vergrijzingbij aan een verdere verstopping van delokale en regionale woningmarkt, metname in stedelijke regio's met eenNa de grote instroom van nieuwe gezin-nenin de jaren 1960 en 1970 is dit eenvoorspelbaar patroon, een mechanismedat ook goed zichtbaar is in de voorma-lige groeikernen.De vergrijzing heeft voor de stedengrote gevolgen en dat betekent lokaalforse opgaven: de woningvoorraadmoet aangepast worden aan degroeiende groep ouderen, en eenzelfdeopgave geldt voor de verkeersinfra-structuur, de openbare ruimte en hetvoorzieningenpakket. Die aanpassingenS+RO 2014/01 15Thema Grijze StadGrijze stad metkleurspoeling2012204020122040Heerlen Purmerend20122040Alphen aan den Rijn2012204020122040Spijkenisse Zoetermeer20%32%15%29%14%29%16%30%14%30%Minst vergrijsd in 2040Vergrijzing landelijkMeest vergrijsd in 2040naar de oudere huiseigenaren zelf. Dehuidige generatie oudere huiseigenarenlijkt echter nog weinig bereid teinvesteren, mede doordat woningaan-passingen voor hen niet altijd leiden toteen hogere waarde van hun woning.Voor corporaties zijn dergelijkeinvesteringen `rendabeler', omdat zij dehuurwoning, wanneer deze weervrijkomt, opnieuw kunnen verhurenaan een ander (ouder) huishouden.In steden met een grote druk op dewoningmarkt kan nieuwbouw voorouderen overigens wel een optie zijn.Die woningen dienen dan wel bijvoorkeur binnen bestaande vergrijsdewoonbuurten te worden gerealiseerd.Ouderen zijn immers sterk gehecht aanhun vertrouwde woonomgeving: als zeal bereid zijn te verhuizen dan bijvoorkeur naar een woning in hunhuidige woonbuurt. Nieuwbouw voorouderen betekent dus niet alleenmaatwerk in kwantiteit en kwaliteit,maar ook in locatie.Draagvlak buurtwinkelsDe nieuwe ouderen zijn weliswaar heelactief, toch brengen ze het grootstedeel van hun vrije tijd door in, om of opkorte afstand van hun woning. Vooralvanaf 75-jarige leeftijd wordt dedagelijkse actieruimte steeds kleiner.Daarmee wordt de kwaliteit van dedirecte woonomgeving steeds belang-rijker. Steeds vaker zullen ouderen eenberoep doen op voorzieningen in denabijheid van de woning. Dit betekenteen nieuw perspectief voor buurtwin-kels, al kunnen virtuele verplaatsingeneen deel van de fysieke verplaatsingenoverbodig maken. Immers, de nieuweoudere is volledig vertrouwd metinternet. Het voorzieningenaanbodreageert overigens snel op veranderin-gen in de lokale vraag (zie p. 16).Het toenemend aantal 75- en 85-plus-sers betekent in elk geval een groei vande vraag naar zorgvoorzieningen in >>2012204020122040Amsterdam Almere20122040Delft20122040Nederland2012204020122040Utrecht Groningen11%22%8%21%10%20%16%26%11%20%14%21%Met steden wordt hier bedoeld desterk verstedelijkte en zeer sterkverstedelijkte gemeenten met meerdan 70.000 inwoners (2012). Bron:PBL/CBS.Tabel 1: De vijf meest en minstvergrijsde Nederlandse stedenin 2040. Aandeel ouderen (65+) inbevolking 2012 en 2040 (prognose).2012204020122040Amsterdam Almere20122040Delft20122040Nederland2012204020122040Utrecht Groningen11%22%8%21%10%20%16%26%11%20%14%21%16 2014/01 S+ROThema Grijze StadGrijze stad metkleurspoelingMet steden wordt hier bedoeld desterk verstedelijkte en zeer sterkverstedelijkte gemeenten met meerdan 70.000 inwoners (2012).Bron: PBL/CBS.Tabel 2: De vijf sterkst vergrijzendeNederlandse steden, 2012-2040.Aandeel ouderen (65+) in bevolking2012 en 2040 (prognose).de buurt. Dat vereist een nieuweorganisatie van buurtzorg en zorg aanhuis. Een voordeel van de stad tenopzichte van het platteland is hetgrotere draagvlak (en dus de sterkeremarktvraag) in een kleiner gebied. Ookde verkeersinfrastructuur zal aange-past moeten worden, ouderen zijnimmers kwetsbaar in het verkeer. Hetgaat om het vergroten van de overzich-telijkheid van verkeerssituaties en vande kwaliteit van de bestrating enbewegwijzering, en daarmee van dealgemene verplaatsingsveiligheid.Daarnaast dient de bereikbaarheid, detoegankelijkheid en het comfort vanhet openbaarvervoer te verbeteren,denk aan stations en bus- en tramhal-tes. Ook toegankelijkheid, veiligheid enkwaliteit van het stedelijk groenvergen investeringen.Grijs met een kleurspoelingDe oudere van straks is gemiddeldwelvarender, hoger opgeleid, vitaler,mobieler en actiever dan de oudere vangisteren. Het eigenwoningbezit onderouderen is nu al toegenomen, evenalshet autobezit. Er bestaan evenwel nogsteeds grote verschillen tussenouderen, zowel tussen als binnen deverschillende generaties, bijvoorbeeldals het gaat om hun gezondheid(resterende levensverwachting) enmobiliteit. Met name in de grote stedenzijn de verschillen in welvaart ensociaal kapitaal en daarmee in zelfred-zaamheid en sociale participatie groot.Vooral de oudere, alleenstaande, weinigwelvarende oudere is kwetsbaar.Daarnaast krijgt de vergrijzende stadeen kleurspoeling : het aandeelallochtone ouderen in de stad neemttoe. In 2040 zal in Amsterdam, Rotter-dam en Den Haag ??n op de drieouderen niet-westers allochtoon zijn. Insteden als Utrecht, Almere, Schiedamen Capelle aan den IJssel gaat dit straksom ??n op de vijf ouderen. En dieallochtone ouderen zullen ? net als nuDe Vlierboomstraat, bij mij om de hoek in de Haagse Vruchtenbuurt, is in transitie.Het is een typische buurtwinkelstraat, met een bakker, een slager, een buurtsuper,een drogist, een kaasboer en een groentewinkel. Maar ook een luxe beddenzaak,een paar kledingwinkels, een dierenwinkel, een slijterij, een opticien en een winkelmet huishoudelijke artikelen en gereedschap. Twee snackbars, een Chinees, eenafhaal-Italiaan, een Indonesische toko en een videotheek. Heel handig allemaal.Een paar winkelpanden staan leeg of worden momenteel verbouwd. Van verval enlangdurige leegstand is gek genoeg nauwelijks sprake. De laatste jaren kwamen ereen gezondheidscentrum en een tandtechnisch centrum bij, en, heel opmerkelijk,vier kinderdagverblijven. Vier! Kleintjes weliswaar, maar toch. Twee jaar geledenverscheen de eerste, in het voormalige postkantoor. En nu staat de teller dus opvier. De verklaring ligt voor de hand: de tot voor kort sterk vergrijsde Vruchten-buurt ondergaat de laatste jaren een geleidelijke vergroening door een instroomvan jonge gezinnen. De recent gevestigde verloskundigenpraktijk, kinderkapper enhuiswerkbegeleidingscentrum bevestigen dit beeld. Buurten vergrijzen, buurtenverjongen weer. Panta rhei. En de buurtsuper bezorgt inmiddels aan huis, dat ishandig voor ouderen.Na vergrijzing volgt vergroening2012204020122040Helmond Purmerend20122040Spijkenisse20122040Alphen aan den Rijn20122040Zoetermeer+ 16 + 15+ 14 + 14+ 1520122040Nederland+ 8%punt %punt%punt%punt%punt%punt2012204020122040Helmond Purmerend20122040Spijkenisse20122040Alphen aan den Rijn20122040Zoetermeer+ 16 + 15+ 14 + 14+ 1520122040Nederland+ 8%punt %punt%punt%punt%punt%puntS+RO 2014/01 17Thema Grijze StadGrijze stad metkleurspoelingVolgens het CBS was in 2012 de levensverwachting bij geboorte voor meis-jes 83 jaar en voor jongens 79 jaar. Dit cijfer wordt vaak ge?nterpreteerd alseen prognose, namelijk van de gemiddelde levensduur van baby's die in 2012zijn geboren. Maar dat zou alleen kloppen als de sterftecijfers na 2012 nietmeer zouden veranderen. Geen enkele demograaf verwacht echter dat erplotseling een einde komt aan de daling van de sterftecijfers.Maar hoe oud worden baby's uit 2012 dan wel? Het probleem is dat het CBSalleen de gemiddelde verwachte levensduur voorspelt voor mensen die in1960 of eerder zijn geboren. Het Nederlands Interdisciplinair DemografischInstituut (NIDI) heeft daarom eind september 2013 twee scenario's gepubli-ceerd voor de levensduur van generaties die na 1960 zijn geboren. Volgenshet voorzichtige scenario zullen meisjes die in 2012 zijn geboren gemiddeld96 jaar worden en jongens 92 jaar. Dit is dus 13 jaar meer dan de levensver-wachting van 2012. Maar liefst de helft van de meisjes en ??n op de driejongens zal dan honderd jaar of ouder worden. Volgens het meest optimis-tische scenario zou de gemiddelde levensduur van meisjes zelf boven de100 jaar kunnen uitkomen.Een hogere levensverwachting betekent dat in de toekomst ouderen steedssterker het straatbeeld bepalen. Volgens de regionale prognose van hetCBS en het PBL zal het percentage 70-plussers in de drie grote stedentoenemen van 9 naar 15 procent in 2040. Als de levensduur verder blijfttoenemen, zoals het NIDI voorspelt, zal dat percentage in de grote stedenna 2040 verder toenemen tot rond 20 procent.In de toekomst zullen we niet alleen meer ouderen zien doordat hun aantaltoeneemt, maar hun zichtbaarheid zal ook groter worden doordat ze lan-ger een actieve rol in de samenleving kunnen blijven spelen. Ouderen blijvenimmers steeds langer vitaal. De zeventiger van de toekomst is geen pas-sieve bejaarde, maar een actieve burger, en zal meer lijken op een vijftigerof zestiger van nu dan op een huidige 70-plusser.Joop de Beer, themaleider Ageing & longevity van het NIDI? oververtegenwoordigd zijn inbepaalde wijken en in de socialehuursector. Deze groei betekentoverigens een toenemend draagvlakvoor speciaal op deze groep toegesne-den buurtvoorzieningen, verzorgings-huizen en diensten als zorg en maaltij-den aan huis.De diversiteit onder stedelijke ouderenneemt toe, en daarmee de noodzaak totlokaal en individueel maatwerk.Maatwerk is niet alleen noodzakelijk,het is ook haalbaar doordat het aantalouderen sterk toeneemt en daarmeehet draagvlak voor aanpassingen aande woningvoorraad, de openbareruimte en het voorzieningenaanbod.Het vergrijzingsbestendig maken vande stedelijke ruimte is een gezamenlijkeverantwoordelijkheid van privatepartijen (waaronder woningcorpora-ties), maatschappelijke organisaties enoverheden op alle niveaus. Deze opgaveis niet alleen nu al relevant, ze werptbovendien voor iedereen vruchten af.Want van een vergrijzingsbestendigestad heeft iedereen profijt. Verder lezen Planbureau voor de Leefomgeving,Vergrijzing en ruimte. Gevolgen voorde woningmarkt, vrijetijdsbesteding,mobiliteit en regionale economie,Planbureau voor de Leefomgeving,Den Haag, 2013. Ritsema van Eck, J.; Van Dam, F.; DeGroot, C. en De Jong, A., Demogra-fische ontwikkelingen 2010-2040.Ruimtelijke effecten en regionalediversiteit, Planbureau voor de Leef-omgeving, Den Haag, 2013.Deze rapporten zijn te downloadenvia www.pbl.nlFrank van Dam (1960) is onderzoeker bijhet Planbureau voor de Leefomgeving.Hij houdt zich bezig met de woningmarkten met de relatie tussen demografischeen ruimtelijke ontwikkelingen.Doorkijk na 204018 2014/01 S+ROThema Grijze StadVoorland AmerikaSun City, seniorendorp PhoenixArizona USAFoto: Coribis/HHNomaden envrijwillige gevangenenVoorland AmerikaS+RO 2014/01 19Thema Grijze StadVoorland AmerikaTracy MetzJournalist en auteur over urban issueswww.tracymetz.nlAmerika is een land van tegenstellin-gen, ook als het over vergrijzing gaat.Veilig achter een muur in een bejaar-denwijk? Of juist met gelijkgestemdende wijde verten tegemoet? Tracy Metzbrengt haar moederland in kaart.`Hey neighbor, how ya doin'?' roept mijnoom olijk naar een buurman. `Pas op jehond, hoor, wordt-ie niet te dik?' Ik benvoor het eerst op bezoek bij mijn oomen tante sinds zij in een seniorendorpwonen in zuid-Californi?. Het is eenzogenaamde age-qualified community,dat wil zeggen dat hier alleen mensenmogen wonen van boven de 55. Het iser in- en in-keurig, met zij aan zij prefabhuizen die ter plekke door de fabrikantin elkaar worden gezet. De gastenbad-kamer is een uit ??n stuk gegoten plas-tic module. Winkels zijn er niet, wel inhet midden van het dorp een zwembaden een buurthuis.`Wat was dat nou met de hond?' vraagik later. `Dat zijn de regels,' zegt mijnoom ferm. `Je mag hier geen hond heb-ben zwaarder dan vijftien pond.' Hijziet het ongeloof op mijn gezicht engaat door. `Er zijn nog veel meer regels,hoor. Je mag je auto niet na zonsonder-gang buiten laten staan, die moet in degarage. Je mag niet voor je huis aan jeauto sleutelen. Geen was buiten. En jemag alleen uit bepaalde planten kiezenvoor de tuin.' Maar, sputter ik tegen,Amerikanen zijn toch enorm gesteld ophun property rights? Dan laat je je tochniet al die regels opleggen? Nu is hetde beurt aan mijn oom om verbaasd tekijken. `Vanwege de onroerendgoed-waarde natuurlijk! Je wilt toch niet datde buren gekke dingen gaan doen die dewaarde van je huis bedreigen?' Propertyrights versus property values.Ze vinden het er fantastisch, zeggenze, zoveel leeftijdgenoten en daar-mee ook gelijkgestemden om zichheen. Al had mijn tante liever gehaddat de community ook nog gated wasgeweest. Niet dat ze zich onveiligvoelt, maar toch. Over ??n ding maaktze zich zorgen: ??n van hun kinderenis haar baan kwijt geraakt. Mocht zeonverhoopt ook nog haar huis kwijtraken, dan kan ze niet bij haar oudersintrekken. Langer dan drie dagen magze namelijk niet komen logeren, wantze is geen 55+.Mijn oom en tante zijn niet de eni-gen, seniorensteden zijn een normaalverschijnsel in de Verenigde Staten,zeker sinds de Housing for OlderPersons Act in 1995 werd aangenomenwaardoor het leeftijdscriterium geenwettelijk obstakel meer is. De eerstedateert overigens al van 1960: Sun Cityin Arizona. De verbinding met Phoenixwas nog niet zo goed, dus werden daarnaast de eerste vijf modelwoningenook een winkelcentrum, een motel eneen restaurant aan aangelegd. Inmid-dels wonen er ruim 40.000 mensen meteen gemiddelde leeftijd van 73. In devier decennia daarna bouwde de ont-wikkelaar Del Webb er nog vier van diesteden, alle uiteraard in de sun belt.Er is echter nog een heel ander typebejaardendorp, waar vermoedelijk nogv??l meer mensen wonen: de plaatsenwaar de leisure nomads neerstrijken.Dit zijn mensen, veelal ouderen, die eendeel van het jaar, sommigen zelfs hethele jaar, in hun RV, hun RecreationalVehicle wonen en rondtrekken. (Al moetje niet te veel kilometers maken: hetzijn gashogs, brandstofvreters.)Er zijn natuurlijk offici?le RV-kampeer-terreinen, maar die zijn relatief kost-baar. Daarom zijn de gratis asfaltvlak-tes rondom megawinkels als WalMartpopulair geworden. Niet alle WalMartsstaan dat toe, dus is er een heel net-werk ontstaan van sites en apps diede RV'ers vertellen waar ze wel en nietwelkom zijn. In Californi? en Arizonazijn acht offici?le Long Term VisitorAreas aangewezen, grote lege gebiedenmet een minimum aan voorzieningenwaar de campers tot zeven maandenmogen blijven staan.Een favoriet oord voor de nomadischeouderen ? veelal blank en politiekgezien rechts van het midden ? is hetplaatsje Quartzsite, Arizona. In dezomer wonen er een paar duizend man,in de winter zwelt de bevolking aan toteen miljoen. Allemaal RV'ers die naarQuartzsite trekken voor de gezelligheiden voor de ruilbeurzen die daar wordengehouden. In een reportage op de siteHigh Country News1 heeft auteur NateBerg het over een `impromptu city', dieveel levendiger is dan de permanentewoonoorden die de bewoners achterzich hebben gelaten.Er zijn ook subgroepen, grijze gays hier,grijze nudisten daar en grijze hippiesverder naar buiten. Een aparte gemeen-schap vormen de Southwest Bluebirds,liefhebbers van de reusachtige Blue BirdWanderlodges, die tot 300.000 dollarkunnen kosten. De club heeft een eigenYahoo-groep, internetfora voor discus-sies en tips en online support groepen.`Dit is Bluebird City,' zegt ??n van hen,`een buitenwijk van Quartzsite.'Opmerkelijk is het contrast tussen defysieke footlooseheid en de sterke ge-meenschapszin. `Het gevoel dat je deeluitmaakt van een community is hierveel sterker dan in een gewone stad,'zegt een tijdelijke burger van Quartzsi-te. Tijdelijke steden van honderdduizen-den lompe voertuigen die elk momenthun levelers en hun zonneschermenkunnen intrekken en wegrijden, dezonsondergang tegemoet: het is de let-terlijke vertaling van het oude Ameri-kaanse frontier-ideaal. Ook cowboysworden ooit een dagje ouder. Noten1 http://bit.ly/1aOY0SSTracy Metz, van oorsprong Amerikaanse,is journalist en auteur over urban is-sues. Zij schrijft voor NRC Handelsbladen voor De Groene en is internationalecorrespondent voor het Amerikaansetijdschrift Architectural Record.20 2014/01 S+ROThema Grijze StadZelfverkozen afzonderingIn geel: stedelijke buurten met meerouderen dan gemiddeld (aandeel65-plussers > 16,2 procent)"De Grijze StadIn donkergrijs: alle stedelijke buurten(OAD > 1500 adressen per vierkantekilometer)Zelfverkozen afzonderingTop 25 vanvergrijsde buurtenS+RO 2014/01 21Thema Grijze StadZelfverkozen afzonderingDe beelden bij dit artikel zijn vanThe Cloud CollectiveRick ten Doeschate en Gerjan StrengThe Cloud Collectivewww.thecloudcollective.orgGrafiek afstand/aantal voorzieningendata maakt het stedenbouwkundigenmogelijk zelf quick-and-dirty statis-tisch onderzoek te doen, zodat je weetwaar je moet gaan kijken. Data-analysekrijgt een menselijke maat, veldwerkoverstijgt de anekdote en ruimtelijkeopgaven worden in een breder perspec-tief geplaatst.Zo is de CBS-lijst van gemeenten metleeftijdsopbouw eenvoudig om te zet-ten in een kaart.3 Dat levert een bekendbeeld op: de randen van Nederland zijnvergrijsd, de steden lijken jonger enin de Biblebelt worden volop kinderengeboren. Ook zal het niemand verbazendat Bloemendaal, Wassenaar en Larenvol met gepensioneerden zitten. Als weinzoomen op de drieduizend stedelijkebuurten zien we iets interessants.4Ouderen wonen niet alleen landelijkperifeer, ook op gemeentelijk niveaubevinden ze zich voornamelijk rondomde stadscentra (zie de kaart op pagina20). Vooral de wederopbouwbuurtenvan de jaren 1950 en 1960 zijn vergrijsd.Een groot deel van de oorspronkelijkebewoners is hier samen met de bebou-wing oud geworden, en gezamenlijkzullen ze nog verder vergrijzen.Nieuw perspectiefHoe zit het met dat `nieuwe perspec-tief' op voorzieningen, is dat al merk-baar? Voorlopig nog niet: hoe ouder debuurt, hoe lager het aantal voorzienin-gen. Deze liggen overigens gemiddeldwel op kortere afstand dan in jongebuurten (zie de grafieken hiernaast).5Bejaarden wonen immers vaak geclus-terd, in hoogbouw of bejaardenhuizenbijvoorbeeld. Een daarmee samenhan-gende eigenschap van grijze buurten:ze zijn klein. Dat zou een reden kunnenzijn om de extreme gevallen ? waarineen buurt uit niet veel meer dan eenbejaardenhuis of een aantal zorgflatsbestaat ? uit de selectie weg te laten.Maar dat hebben we niet gedaan: deschaal van de buurt blijkt juist kenmer-kend voor de grijsheid ervan (zie degrafiek op pagina 23). >>0 1 0 20 30 40 50 60 70 80 90 1 00aandeel 65+ 'ers in procentafstand(km)00,511 ,522,54 afstand tot een supermarkt0 1 0 20 30 40 50 60 70 80 90 1 00aandeel 65+ 'ers in procentaantal01 020304050607080901 aantal huisartsen binnen 3km0 1 0 20 30 40 50 60 70 80 90 1 00aandeel 65+ 'ers in procentaantal01 0203040506070802 aantal supermarkten binnen 3km024681 01 21 41 61 80 1 0 20 30 40 50 60 70 80 90 1 00aandeel 65+ 'ers in procentafstand(km)3 afstand tot een huisartsHoe ziet de grijze stad er eigenlijk uitop buurtniveau? The Cloud Collectiveging op onderzoek en belandde inVlaardingen, dat drie buurten in de top25 heeft. Ook hier probeert de gemeen-te wanhopig jonge bewoners aan tetrekken. Maar waarom eigenlijk? Juistde vergrijzing zelf biedt potentie.Een verlaten zandbak, geen kleuter tebekennen. De schommel beweegt alleenomdat de wind dat wil. Grijs is niet al-leen de meest voorkomende haarkleur,ook de gebouwen zijn volledig in RAL7000 tinten opgetrokken.1 Maasboule-vard in Vlaardingen lijkt het betonge-worden clich? van de grijze stad. Met73 procent 65-plussers staat de buurtop de dertiende plaats van de ranglijstvan grijze stadsbuurten die we voor ditartikel samenstelden. De wijk waarinMaasboulevard ligt ? de VettenoordsePolder ? staat zelfs op plek drie van delijst van meest vergrijsde wijken.Volgens het Planbureau voor de Leef-omgeving (PBL) biedt de vergrijzing `eennieuw perspectief voor de woning-markt, de mobiliteit en de regionaleeconomie, en voor het draagvlak vanbestaande winkel-, vrijetijds- enzorgvoorzieningen.'2 Het PBL belicht desituatie op landelijk niveau, maar hoe degrijze stad eruitziet en wat het `nieuweperspectief' op dat niveau betekent,blijft onduidelijk. Daarom gaan we indit artikel op onderzoek uit. Waar lig-gen de grijze steden eigenlijk en welkeeigenschappen delen ze? Wat kunnenwe leren van de allergrijste stedelijkebuurten van Nederland en welke opga-ven en oplossingen spelen hier nu en inde toekomst?Quick and dirtyTot voor kort moest je voor antwoor-den op dit soort vragen wachten opeen vervolgonderzoek van het PBL. Datligt nu anders: met een laptop onder dearm, een fototoestel om de nek en eenonderzoekende houding kom je een heeleind. De openbare beschikbaarheid van22 2014/01 S+ROThema Grijze StadZelfverkozen afzonderingTabel top 25Van de tweehonderd grijste stedelijkebuurten hebben er slechts tien meerinwoners dan gemiddeld.6Verder blijken de steden in de Zuid-vleugel sterker vergrijsd dan die in deNoordvleugel van de Randstad: hierliggen maar liefst 11 van de 25 grijstestedelijke buurten.7 Vlaardingen springter met drie bovenuit: Maasboulevard,Vaart Zuid en Park Holy Noord staanrespectievelijk op plek 13, 14 en 22 (ziede tabel hierboven).8 Samen vormenze een mooie staalkaart van grijzestedelijkheid. Deze drie buurten deleneen aantal eigenschappen, maar wijkenBuurtnaam Gemeente Percentage 65en ouderOmgevings-adressendichtheidAantalinwonersCentrum West Houten 95 2182 220Rijnoord Alphen aan den Rijn 94 3235 130De Hoven - Ziekenhuis Lelystad 90 2114 400Paardenveld IJsselstein 86 2022 325Stadshart-Zuid Hoogezand-Sappemeer 84 1607 240Weizigtpark Dordrecht 83 3524 385Heyhoef Tilburg 82 1742 365Overvoorde Rijswijk 80 3275 445Swinhove - De Lus Zwijndrecht 79 2492 310Winkelcentrum Walburg Zwijndrecht 74 3034 450Stationsbuurt Purmerend 73 2894 490Eem- en Zonnestein Zwijndrecht 73 2410 810Maasboulevard Vlaardingen 73 2305 780Vaart Zuid Vlaardingen 73 2250 790Klarenbeek Arnhem 71 1834 315Omgeving Watersley Sittard-Geleen 70 1988 75Koutenveld Brunssum 69 2339 335Amaliapark Baarn 69 1780 590Schooten-Centrum Den Helder 67 1569 840Veerplein - De Werf Zwijndrecht 64 3740 290Vijverpark Brunssum 64 1866 185Park Holy Noord Vlaardingen 63 2815 195Zuiderpark 's-Gravenhage 62 5344 175Boulevard Spuikom en Vredehof Zuid Vlissingen 61 2086 1850De Clomp Zeist 61 1628 315op een aantal ruimtelijke en sociaal-economische punten ook duidelijk vanelkaar af: Maasboulevard is een we-deropbouwbuurt met een gemiddeld in-komen, Vaart Zuid een rijke villawijk uitde jaren 1970 met een strook senioren-voorzieningen en Park Holy Noord eenkleine semi-gated community met drienieuwe seniorentorens bovenop eenparkeergarage. Net zo goed als ouderengeen homogene groep vormen, blijktook d? grijze stad niet te bestaan. Hetis daarom interessant om te verkennenhoe de opgaven die de vergrijzing metzich meebrengt in deze verschillendebuurten uitpakken.MaasboulevardMaasboulevard is een typische stede-lijke buurt uit de jaren 1950, direct aan ?de naam zegt het al ? de Nieuwe Maas.Op het eerste gezicht springen vooralde grote, grijze flatgebouwen en hetvele ongebruikte groen in het oog. Pasals je goed kijkt, verraden de gehaaktegordijntjes de leeftijd van de bewoners.Dat verklaart ook de rust . Omdat vrij-wel niemand op de begane grond woont? een combinatie van een modernis-tisch stedenbouwkundig principe enhet feit dat Maasboulevard buitendijksligt ? zijn de straten leeg en stil.S+RO 2014/01 23Thema Grijze StadZelfverkozen afzonderingDe buurt is geleidelijk vergrijsd. Debewoners ? waaronder de voor deauteurs van dit stuk wereldberoemdeAdriaan de Acrobaat ? zijn oudergeworden, en nieuwe aanwas is er nau-welijks. Misschien is de stedenbouw-kundige structuur van Maasboulevardvoor hedendaagse woningzoekersweinig aantrekkelijk: de hoogbouwschermt het zicht op de Maas en dehaven af. En aan de noordkant snijdthet grote braakliggende terrein aan deGalgkade, waar vroeger ge?xecuteerdemisdadigers hingen, de buurt af van denabij gelegen binnenstad en het station.IsolatieDeze isolatie is een eigenschap dieMaasboulevard met de twee anderebuurten deelt. Het sterkste geldt datvoor Park Holy Noord, dat is ontstaanuit een privaat initiatief van vier man-nen op leeftijd. Het is een fort met eengracht eromheen, camera's erop enoveral borden met `eigen terrein'. WaarMaasboulevard in de loop der jarendoor infrastructuur van het centrumis afgesneden, daar is de afstand in hetnieuwe Park Holy Noord bewust ver-groot: alleen een ophaalbrug verbindthet terrein met de rest van de stad.De ruimtelijke afzondering, de rust enoverzichtelijkheid staat dus los van desociaaleconomische eigenschappen vaneen gebied; je ziet het in zowel de armeals de rijke buurten.9De vraag is natuurlijk of dit eigenlijkeen probleem is. Als ouderen rust enveiligheid zoeken, dan is het toch primadat er buurten zijn die dit bieden? Ditargument gaat zeker voor welgesteldeouderen op: in zelfverkozen afzon-dering hebben zij het, geholpen doortuinman en priv?verzorger, prima voorelkaar. Voor minder kapitaalkrachtigeen minder mobiele ouderen ligt dat an-ders, zij hebben veel minder keuzevrij-heid. Door de publieke bezuinigingen opde zorg is er voor hen straks nauwelijksmeer plaats in verzorgingshuizen.10Deze ouderen moeten zichzelf metbehulp van mantelzorg en zorgvoor-zieningen in de buurt zien te redden.Maar wat nu als je geen familie in debuurt hebt, of als je ergens woont waarmaar weinig voorzieningen te vindenzijn? Dan ben je aangewezen op andereouderen. En juist de hoogopgeleide envitale ouderen, die volgens de overheidin staat zijn tot hulp aan generatie-genoten, blijken in de praktijk lievervoluntary prisoner of architecture in huneigen buurt. Kortom: hoe groot is dekans dat er vanuit Park Holy Noord hulpkomt voor Maasboulevard? Of is dateen foute inschatting van de kansen enrisico's van dit soort wijken?Park Holy Noord oogt als een Ame-rikaanse reclame: welgestelde, fitteouderen die in luxe leven, alsof ziekteen dood niet aan de orde zijn. Maarmisschien lopen juist deze buurtenop termijn wel gevaar. Het gazon vankunstgras rondom de torens ziet ernu prachtig uit, maar over tien jaar isdat wellicht anders. Dan zijn op andereplekken waarschijnlijk nieuwere en nogluxere appartementen gebouwd, waar-door rijke ouderen Park Holy Noordlinks zullen laten liggen. Het is de vraagof de kosten van private verzorging vanlichaam ?n gebouw tegen die tijd nogzijn op te brengen voor de bewonersdie niet konden of wilden verhuizen. Deontworpen afzondering kan dan snelbeklemmend worden, juist omdat hetmet nog geen tweehonderd woningenom een heel klein wijkje gaat.Aantrekkelijk woongebiedMaasboulevard oogt nu al afgeleefd,alsof het dringend behoefte heeft aaneen ingreep. Maar daar staat tegenoverdat de potentie duidelijk is: de binnen-stad, het station en de snelweg liggenallemaal binnen bereik. De gemeentewil Maasboulevard daarom ontwik-kelen tot een aantrekkelijk woongebiedmet een stadspark, markant erfgoeden zicht op het water. Dit moet hetgebied uit zijn isolement halen en ookeen jongere doelgroep verleiden. Veelgeld is daarvoor niet beschikbaar: inplaats van zelf te ontwikkelen zoekt degemeente sinds 2011 een risicodragendepart