c TIJDSCHRIFTVOORVOLKSHUISVESTINGEN STEDEBOUWORGAAN VAN HET NEDERLANDSCHINSTITUUT VOOR VOLKSHUIS:VESTING EN STEDEBOUW EN VANDEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN1930 N? 9 11' JAARGANG SEPTEMBERGELUIDDEMPEND SPUKERVASTGIPSXWANDBRANDVRIJEen Dfrecteup van Gemesnte-wsrken : ,,.....,de opgeclane 9F-varing is wel van dien aard,STERKdat ik ze meep in de gemeante-bestekken van scheidingswandenzai voorsohpyvan ..."N. V. DE METEOOR TELEFOON 205 D E S T E E GN.V. VAN MUNSTER'S UITGEVERS MAATSCHAPPIJ - HAARLEMMERWEQ B 378 - AMSTERDAM (W4'iNCASSO-BANKJILN.V.Volgestort Kapltaal f 30.000.000.--.Reserve 1 8.400.000.--AMSTEHeereng r. 531 -537,519^^hoek VijzelstraatAdm, de Ruyterweg 84-86Bilderdljkstraat 60Ceintuurbaan 91Damrak 83Haarlemmerpiein 2Linnaeusstraat 37RotterdamLmivehaven 103Qoudsohesingel 229Heemraadssingel 189Groene Hllledijk 70MlALMELOARNHEMDELFTDORDRECHTENSCHEDEEINDHOVENQRONINQEN'S-HERTOQENBOSCHHILVERSUMZAANDRDAMMiddenweg 4-8Molukkenstr. 122-124Nieuwmarkt 27Overtoom 89Weeeperplein 2Weesperzijde 33 BWillemeparkweg 80van Woustraat 217's-GravenhageLange Houtstraat 19Statenlaan 48Laan v. Meerderv. 226LEEUWARDENMAASTRICHTNAALDWIJKNIJKERKSCHIEDAMTILBURGUTRECHTVOORBURGWORMERVEERAMALLE BANKZAKENHKYNJAlOTDRlklNKICHTINOKEeiJLIERSOK:il50:^32AM$TEKDAI^>TElEf>!f^TECt1NI$Ct1C>PAPIEREN??(??DIPEA(J*>EN?????NAAML. VENN.BOUWBEDRIJFH.VANSAANE ALGEHEELEVdORBEREIDING, FINANCIERING,VOORLICHTING BIJ EXPLOITATIEEN PRACTISCHE UITVOERING VANWONINGBOUWPLANNENVOOR STICHTIN^EN, VEREENI-GINGEN, KLEINERE GEMEENTEN ENGROOTE INDUSTRIEELEBEDRIJVENOVERTOOM 266AMSTERDAMTEL. 816101P J VAN SCHAIK M-,lllWEiElicic.,!irECIIIIIlBIIIIIIDlEIDIIEEN,SllHIIIilllEIIISrilUiri[N^JVi^l li^llX NASSAUKADE 312 - TEL. 23485 - ADAMISOLA-BOUWNET BE8TE EN GOEDKOOP8TE SYSTEEM VOORHET BOUWEN VAN COMPLEXEN VOLKS- ENMIDDEN8TAND8WONINGEN. - SELF8UPPORTINGN.V. INTERN. GEWAPENDBETONBOUW BREDA1Wettig Qedeponeerd Handeis-MerkUITGEVOERD O.A. PLM. 370 WONINGEN VOOR DEQEMEENTE 'sHERT0GENB08CH - NOG IN UITVOERINGO.A. 400 WONINGEN VOOR DE GEMEENTE ROTTERDAMKONING & BIENFAIT - Da Costakade 104AMSTERDAMOnderzoek van alie materialen voor den VOLKSWONiNGBOUWMAANDBLAD \\^ JAAROANO NO. 9 SEPTEMBER 1930TIJDSCHRIFT VOOR VOLKSHUISVESTINGEN STEDEBOUWORGAAN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUT VOOR VOLKSHUIS-VESTING EN STEDEBOUW EN DEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINOBOUWVEREENIQINGENREDACTIE VOOR HET INSTITUUTH. P. J. BLOEMERS, J. DOUWES JP.,MF. D. HUDIG, IR. P. BARKER SCHUT,IR. J. M. A, ZOETMULDER.VASTE MEDEWEEKERS: J. W. BOSSENBROEK,G. A. M. DE BRXT^N, IR. A. KFPPLEP, MR.J. KRUSEMAN, IR. A. M. KUYSTEN, JHR.A. H. OP TEN NOORT, JAN STUYT,M. VHIJENHOEK, L. VAN DER WAL, D.E. WENTINKREDACTIE VOOR DEN WONINGRAADMR. DR. G. VAN DEN BERGH, J. BOMMER,G. F. LiNDEIJERADRES DER REDACTIE ENADMINISTRATIE EN SECRETA-RIAAT VAN HET INSTITUUTKLOVENIERSBURGWAL 70 -AMSTERDAMPOSTREKENING No. 29080-- VAN DEN --NATIONALEN WONINGRAAD-^ ROELOF HARTPLEIN 4 ' ---- ADVERTENTIES --V. MUNSTEH'S UITGEVERSMAATSCHAPPIJ iHAARLEMMERWEG B 378 - A'DAM (W.) I LOSSE NUMMERS .f i.ABONNEMENTSPRIJS f 8.-DE LEDEN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUTVOOR VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUW(LIDMAATSCHAP VOOR PHYSIEKE LEDEN f 7.50)EN DE LEDEN VAN DEN NATIONALENWONINGRAAD ONTVANGEN HET BLADKOSTELOOSINHOUD: NED. INSTITUUT VOOR VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUW:Officieele Mededeelingen -- De keuken in de beknopte etage-woning door Mejuffrouw G. H. Hillebrand --De ,,Holland"keuken door J. W. Janzen -- Pogingen tot systematischen stadsaanleg in Amerika en Engelanddoor H. -- Binnenland -- Buitenland -- Overzicht van tijdschriften -- Wetten, Kon. Besluiten, enz.NATIONALE WONINGRAAD, ALGEMEENE BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN:Officieele Mededeelingen -- Vragenrubriek -- Een cultuur-uiting door den Held -- Van de Afdeelingen.OFFICIEELE MEDEDEELINGENGEDENKBOEKWij vestigen nog eens de aandacht op het pros-pectus betreffende het door het Instituut uit tegeven Gedenkboek over de Woningwet 1902-1929,dat opnieuw in dit nummer is ingelegd.Wij sporen onze leden, die nog geen bestellinghebben gedaan, aan dit voor 6 October a.s. tedoen. De verlaagde prijs geldt alleen tot diendatum; na dien zullen ook de leden den prijs van/4.80 hebben te betalen.DE TENTOONSTELLING IN OCTOBERMet de voorbereiding van de tentoonstellingin October, welke beoogt een beeld te geven vanhetgeen ter uitvoering van de Woningwet is ge-schied, schiet het flink op. Het is thans mogelijkzich een vrij volledig beeld te vormen van wat erzal zijn te zien. De medewerking van de gemeente-besturen en van andere organisaties, op wier mede-werking een beroep werd gedaan, werd op ruimeschaal verleend. De bekende tentoonstellingszalengelijkvloers in het Stedelijk Museum te Amsterdamzullen goed zijn gevuld.De inrichting der tentoonstelling sluit zich zoo-veel mogelijk aan bij die van de Woningwet.In een afdeeling, gewijd aan bouwverordeningenen bouwtoezicht worden enkele van de voornaam-ste punten belicht, waartegen met de bouwverorde-ningen moest worden opgetreden, zooals bed-steden, alcoven, te kleine afstand tusschen wonin-gen.Een onderdeel van deze afdeeling vormt deuitvoering van de Welstandsbepaling door Schoon-heidscommissies, Provinciale adviescommissies enden Bond Heemschut.Een kaart van Nederland geeft van dit werk eenoverzicht. Daarop staan aangegeven de gemeenten,die een Welstandsbepaling hebben, en die eenSchoonheidscommissie hebben of aangesloten zijnbij een Provinciale adviescommissie of bij Heem-schut.Inzendingen doen zien hoe deze commissies endie Bond werken.Een andere afdeeling is gewijd aan woningtel-lingen, woningbeurzen en woningkartotheken.Elders wordt een indruk gegeven van hetgeenop het gebied van woningverbetering en stads-saneering is geschied. Daar zijn luchtfoto's te zienbuurten in groote steden,krotwoningen vertoond engegeven van krotopruimingten plattelande en van stadswijken, welke doorsaneering zijn verbeterd.van dichtbebouwdeworden foto's vanworden voorbeeldenIgo OFFICIEELE MEDEDEELINGEN - ARTIKELENEen belangrijke afdeeling vormen uitbreidings-plannen en gewestelijke plannen. Er zijn voorbeel-den aanwezig van een belangrijk aantal uitbrei-dingsplannen in verschillende gedeelten van hetland en in verschillende perioden. Van enkelegemeenten zijn uitbreidingsplannen tentoongesteldin verschillende stadia van ontwikkeling.Op een groote kaart van Nederland zijn de om-trekken van de uitbreidingsplannen, welke in deverschillende gemeenten zijn vastgesteld, aangege-ven. Zij geeft dus een totaal-indruk van de werkingvan dit onderdeel van de Woningwet.Ook aan grondpolitiek en onteigening is eenafdeeling gewijd. Met kaarten en grafieken wordtaangetoond wat verschillende gemeenten op ditgebied hebben verricht.De Woningwetbouw neemt, zooals van^elfspreekt, een belangrijke plaats op de tentoonstellingin.Door middel van tabellen en grafieken en ookmet andere statistische middelen wordt aange-toond wat door middel van staats- en gemeente-hulp op dit gebied is gepresteerd.Op een groote kaart van Nederland wordt metblokken, in verhouding tot het aantal gebouwdewoningen en geteekend binnen de gemeentegren-zen van de verschillende gemeenten, aangetoondwat in de gemeenten is geschied. Een 70-tal in-Zendingen uit ongeveer evenzoovele gemeentengeven een indruk van hetgeen is gebouwd.Van de ontwikkeling van het woningtype wordteen denkbeeld gegeven door eenige reeksen vanwoningtypen in verschillende perioden in eenvijftiental gemeenten gebouwd.Ook aan de architectuur van den woningwet-bouw is een afdeeling gewijd.Tenslotte wordt nog lets getoond van enkeleonderwerpen, die met de Woningwet verbandhouden, n.l. de Landarbeiderswet, de Wet op dewoonwagens en de woonschepen en het Keten-besluit.De inzendingen zullen zooveel mogelijk vanbijschriften en verklaringen worden voorzien metde bedoeling de tentoonstelling instructief te doenzijn.De Minister van Arbeid, Handel en Nijverheidheeft zich bereid verklaard de tentoonstelling opZaterdag 18 October des namiddags te openen.De tentoonstelling zal kosteloos toegankelijkzijn en op werkdagen ook des avonds geopend zijnmet uitzondering van Vrijdag 24 October.Er zal getracht worden zooveel mogelijk een ofmeer personen aanwezig te doen zijn, die overde tentoonstelling inlichtingen kunnen verschaf-fen.Op twee middagen tusschen 2 en 3 uur op 21en 24 October en op twee avonden tusschen 8 en9 uur op 20 en 22 October zullen rondgangenonder leiding plaats hebben.JAARVERGADERINGDe datum voor de jaarvergadering is bepaaldop Donderdag 23 October a.s. 0ns bestuurslid,Mr. J. Kruseman, heeft zich bereid verklaard eenlezing over de Woningwet te houden. Na afloopdaarvan zal een bezoek aan de tentoonstellingworden gebracht, terwijl voor de leden gelegenheidzal bestaan om deel te nemen aan een gemeen-schappelijken maaltijd. Nader bericht zal de ledentijdig bereiken.DE KEUKEN IN DE BEKNOPTEETAGE-WONINGZooals wij haar thans in de groote steden kennen,isdeetage-woning in haar eenvoudigsten vorm eenaaneenschakeling van vertrekken of vertrekjes, dierespectievelijk voor wonen, werken, koken enslapen dienen. In oude woningen, zooals men dieb.v. in Amsterdam in de Jordaan nog vindt, warendeze ruimten niet gescheiden; de soms vrij grootekamers deden dienst als woon- en kookvertrek,terwijl bedsteden slaapplaats verschaften.Zoodra deze woningen werden voorzien vanwatertoevoer en -afvoer, ontstond een primitiefwerkplaatsje, waarvan de nieuwe hygienische instal-latie het middenpunt vormde. Ondergebracht inhet portaal of in een daartoe afgeschoten hokjebood de onverzorgde, nauwbehuisde ,,spoelkeu-ken" de huisvrouw geen ander gerief dan de aan-wezigheid van water en de mogelijkheid dit nagebruik weer af te voeren. Hoewel kraan en goot-steen bij hun verschijning voor de huisvrouween bron van groote vreugde moeten zijn ge-weest, zal zij al spoedig verlangd hebben naar lichten lucht en meer bewegingsvrijheid bij haar werk-zaamheden. Zoodra ook het koken in de van dekamer afgeschoten ruimte geschiedt, is de eigenlijkekeuken geboren, die onze aandacht heeft, omdat zijhet terrein is, waar de arbeid der huisvrouw, diewij zijn gaan zien als zeer belangrijk voor gezin enmaatschappij, wordt verricht.Het moderne leven eischt herziening van dekeukentradicie, ons door het voorgeslacht over-geleverd; wij moeten het thans waardelooze ver-werpen en vervangen door die bouw en inrichting,die beantwoordt aan de logische eischen, die degebruikster mag stellen aan haar werkplaats. Debelangstelling voor dit onderwerp is algemeen.In Amerika, in Duitschland, in Scandinavie is menzich bewust geweest van de noodzakelijkheid vanhervorming op dit terrein. ,,Efficiency" was hetwachtwoord. Bouw en inrichting der huiselijkewerkplaats werd een onderwerp van studie, dat totbelangrijke resultaten voor de betrokken landenleidde. In Amerika was het Mrs. Fredericks, dieARTIKELEN191een wetenschappelijk bedrijf van het huishoudenmaakte. De Frankforter keuken is het tastbaarresultaat der Duitsche werkzaamheden op dit ge-bied; 00k Zweden heeft een eigen oplossing van hetkeukenprobleem gezocht en wellicht in principegevonden. Als wij zien, wat in andere landen ge-schiedde, komen wij al spoedig tot de ontdekking,dat landaard en zeden beslissend waren bij hetontstaan der typen.Nederland stelt zijn eigen eischen en zal zijn eigenoplossingen moeten vinden, waartoe samenwerkingvan architect en bewuste gebruikster der keukeneen eerste eisch is. Het goede voorbeeld werd algegeven door de Vereeniging van Huisvrouwen,afdeeling den Haag, toen zij naast de geimporteerdeFrankforter een ,,Hollandsche" keuken tentoon-stelde, door deze daad toonende dat de huisvrouwin ons land zich niet zonder meer op haar plaatsgevoelt in de keuken, die blijkbaar in Frankfort voorbepaalde lagen der bevolking voldoet. Zoo ontstondde ,,Holland-keuken" als eerste stap op den weg terverbetering der keuken als werkplaats. Deze werdevenwel ontworpen voor een andere categoriehuisvrouwen dan de Frankforter, dus mogen we inde ,,Holland-keuken" geen Nederlandsche parallelzien van haar Duitsche zuster. De ontwerper,architect J. W. Janzen, bespreekt elders in dit bladzijn werk.Als wij na willen gaan aan welke eischen dekeuken in de beknopte etage-woning moet voldoen,vragen wij ons in de eerste plaats af, waar de juisteplaats der keuken is.Het is noodig dat ook in de kleine woningen dedrie belangrijkste functies, die de woning te ver-vullen heeft, van elkander gescheiden gehoudenworden:1. wonen en eten;2. werken, wasschen van de gezinswasch, reinigenvan het lichaam, koken;3. slapen.Al trachten wij deze functies, waarvan scherperscheiding gewenscht mag heeten, afzonderlijk tehouden, zij staan met elkaar in zeer nauw verbanden dientengevolge is de ligging van de vertrekkenonderling van belang. Wij bepalen ons hier tot deligging van de keuken ten opzichte van de woon-kamer en ten opzichte van de vrije buitenlucht.De juiste plaats der keuken is in de directenabijheid van het woonvertrek en het is gewenschtkamer en keuken door een deur te verbinden.Terugkeeren tot samenvoeging van woon- enwerkvertrek ligt, althans in de groote steden, nietin den aard der ontwikkeling onzer arbeiders-bevolking. Al is het dejikbaar dat bij veelvuldigertoepassing van electriciteit, zooals Amerika diekent, het gebruiken van het middagmaal in dekeuken minder bezwaren met zich brengt, dan thanshet geval is, er zijn geen teekenen, die erop wijzendat wij in dit opzicht Amerika snel zullen naderenen wenschen te volgen, en dus is voor Nederlandhet gescheiden houden van woonvertrek en keukeneen eisch. De directe verbindingsdeur zal hetgebruik van de woonkamer ten goede komen; eenglasruit in die deur zal de huismoeder, die in dekeuken bezig is, in staat stellen een wakend oog tehouden op hetgeen de jeugd in de kamer verricht. BijZomersch weer kan de veranda, achter de keukengelegen, een even goed bewaakte speelplaats zijn,terwijl het werk in de keuken zijn gang gaat. Toch istoezicht houden op de kinderen niet de belangrijkstefactor, als men directe verbinding van keuken enkarner voorstaat. De practijk leert n.l. dat, hoekleiner de afstand is tusschen gasstel of fornuis enwoonkamer, hoe grooter de kans, dat de maaltijdenwerkelijk genuttigd worden in de ruimte, die daar-voor werd bestemd bij den bouw. Wordt de afstandtusschen kookstel en eettafel grooter, ligt er eengang tusschen keuken en woonkamer, dan kan mendikwijls de verzoeking niet weerstaan de keuken tebezigen voor een doel, waarvoor deze niet ge-bouwd is: men gaat er eten en -- helaas ook huizendientengevolge. Bovendien wordt de keuken, of opzijn best de gang, de speelplaats der kinderen,beide mogelijkheden zijn ongewenscht. In een kleinekeuken, in kook- en waschdamp, speelt een kindal evenmin gezond als in een gang, waar gewoonlijkgeen direct licht komt. En welke winst boekt men,als de voor dat doel niet gebouwde keuken alseetkamer gebruikt wordt?De huisvrouw spaart haar voeten en de meubelenin de kamer, maar zij vergeet dat de keuken aanhaar bestemming wordt onttrokken en verwrongentot een ongeriefelijke keukenkamer, waar tafel,stoelen en hun gebruikers de bewegingsvrijheid derhuisvrouw ernstig belemmeren en haar stemmingaan het wankelen brengen. Is de huisvader eenmaalgenesteld in zijn stoel naast de tafel en tegen denmuur, dan is de verzoeking groot om ook na denmaaltijd dit plaatsje te behouden: als de kinderennaar bed zijn, is er immers meer ruimte!En op deze wijze verwordt de ruime, geriefelijkewoonkamer aan den anderen kant van de gang totwat onze Oostelijke naburen zoo teekenend noemen:,,Kalte Pracht", slechts gebezigd tot ontvangen vanbezoek en constante bergplaats van meubelen enkleeren.De goede keuken is die, die door haar bouw,inrichting en wijze van gebruiken heenwijst naarhet centrum van het gezinsleven, de woonkamer;een onmisbaar aanhangsel van het woonvertrek iszij, waar de opgroeiende kinderen hun moederzullen zien werken en er kunnen leeren haar be-hulpzaam te zijn. Op deze wijze wordt de keukendienstig aan de opvoeding tot handige menschen,die respect hebben voor en inzicht hebben in hetberoep van de huisvrouw. Tot nu toe ziet menevenwel in den arbeid der huisvrouw meer eennoodzakelijk kwaad, dan een wellicht waardevolopvoedingsmiddel tot werkend lid van de kleinegemeenschap, die gezin heet. In hoeverre deiga ARTlKELEIfinrichting onzer woningen daaraan schuld is, en inhoeverre de psychologische aanleg van ons volk,blijft hier buiten bespreking.Wij komen nu tot de vraag: Welke eischen magmen stellen aan de inrichting der keuken als werk-plaats? Dat hangt af van het gebruik, dat de be-woonster ervan wenscht te maken. Totnutoevraagt onze arbeidersbevolking van de keuken, datmen er kan wasschen, werken, koken.De gebruikster moet zich rekenschap geven vande diensten, die zij van deze ruimte verlangt,hetgeen zij niet dikwijls doet. Zij is altijd gebondengeweest aan den vorm, dien men haar bood, en zijheeft niet geleerd overwogen eischen te stellen.In een nieuwe woning tredende, vindt zij slaap-kamers, inplaats van alcoven, en wat meer berg-ruimte dan de oude woning gaf, al zoo'n dorado,dat zij zal vergeten een critisch oog te laten gaan overde keuken, die bij deze woning behoort.Als wij onze verlangens gaan formuleeren, ont-dekken wij hoe nauw de bouw van de keuken enhaar inrichting met elkander zijn verbonden; hetwerk van den architect en dat van de keuken-inrichtster is feitelijk een geheel. Omdat besprekingvan keuken-uitrusting in engeren zin buiten hetkader van dit artikel valt, trachten wij ons tebepalen tot bespreking van algemeene eischen, diemen aan keuken-inrichting mag stellen.De Frankforter keuken geeft duidelijk aan dathaar ontwerpster, de vrouwelijke architect FrauSchiitte-Lhotzky, andere opvattingen huldigde:niet alleen de groote lijn, de gansche keuken-inrichting en -uitrusting had haar voile aandacht.Of onze HoUandsche huisvrouw een keuken, waar-van de wijze van gebruiken haar tot in de kleinsteonderdeelen is ,,voorgedacht", zou kunnen waar-deeren, waag ik te betwijfelen.In de kleine keuken, waarover wij steeds spreken,mag wel als devies aan den wand staan:,,InderBeschrankung zeigt sich der Meister". Dankbaarzal het samenstellen van een kleine geriefelijkekeuken niet zijn, zij heeft slechts een ding voor:groote afstanden behoeft men er niet in af te leggen.Toch zullen wij bij plaatsing van aanrecht, goot-steen, kasten, tafel met gasstel, noodeloos heen enweer loopen trachten te voorkomen, men zal zichhebben in te denken op welke wijze de ruimte hetmeest logisch gebruikt wordt.We spraken van: wasschen, werken, koken.Is het de individueele of de practische zin van dehuisvrouw, die haar zoo dikwijls de voorkeur doetgeven aan wasschen in eigen woning? Hoe het zij,met dezen wensch behoort rekening gehouden teworden; de keuken moet een wasschende huis-vrouw kunnen herbergen, die tegen negenen dekinderen schoolwaarts zendt en ze om 12 uur weerthuis ziet komen in eigen woning. Buitenshuiswasschen is voor deze categorie huismoeders onge-wenscht, maar wie weet hoe snel een practischeelectrische waschmachine het haar mogelijk zalmaken dit werk zonder een te veel aan inspanningte verrichten; wie weet hoe spoedig de geperfecti-onneerde electrische waschmachine dezelfde triomf-tocht zal afleggen door een groot gebied onzersamenleving, als haar voorganger, de stofzuiger.Zoolang evenwel wasschen en drogen nog nietgeheel electrisch geschiedt, zal er op de verandaen in de keuken droogruimte moeten zijn, die doorde huisvrouw gemakkelijk gebruikt kan worden.Het ophangen van waschgoed op lijnen, hoog in dekeuken gespannen, is bezwaarlijk werk; een lijn, dieneergelaten en. weer geheschen kan worden, zoude huisvrouw veel moeite en tijd sparen. De af-wezigheid van rookkanaal en wasemkap maakt hetgebruiken van de ruimte boven in de keuken voordit doel gemakkelijker. Een neerklapbare strijkplank,zoo geplaatst, dat het daglicht op het werk valt,completeert de wach-uitrusting.Indien het eenigszins mogelijk is, zal het werk-materiaal in een werkkast in de keuken worden ge-plaatst; dat voorkomt noodeloos heen en weerloopen. De minst lichte kant van de keuken kandaartoe gebezigd worden. De kast moet bergingbieden voor emmers, een trapje, er moeten teilenopgehangen kunnen worden en verder behoorenalle werkmaterialen, die droog gebruikt worden,er een plaats te vinden.Natte borstels, dweilen, enz. worden uit eendichte werkkast verbannen en moeten in debuitenlucht kunnen worden gedroogd op eendaartoe ingerichte plaats. Voor werken en wasschenkan een tweede gootsteen met kraan, die laaggeplaatst is, goede diensten bewijzen; het beurenvan zware voile emmers wordt hierdoor beperkt.Om prettig te werken is een goede licht-invaleen vereischte, men ziet wat men verricht bijkookplaats en bij aanrecht, maar bovendien heefteen lichte omgeving een gunstigen invloed op dewerklust van de huisvrouw.Indien de kunstmatige verlichting electrischgeschiedt, zooals dat bij groote stadswoningen hetgeval gewoonlijk is, zal een extra lichtpunt bij dekookplaats aan te bevelen zijn; de plaatsing ge-schiede zoo, dat verblinding van de kookster uit-gesloten is. Een andere oplossing biedt het lichtpuntmet schuifpendel, dat verplaatsbaar is langs eenijzeren roede, of aangehaakt wordt aan een tot datdoel ingeslagen duimpje of open schroefoog, bijgootsteen, kookplaats en strijkplank.Bij de strijkplank behoort bovendien een stop-contact voor de electrische bout.Nu het fornuis, dat met zwarte brandstof wordtgestookt, aan het verdwijnen is, blijft van de voor-malige schouw slechts een rudimentaire wasemkap,waarvan het nut twijfelachtig is, over. De keukenwint als ruimte, wanneer men de wasemkap geheelzou doen verdwijnen; de vraag blijft of verwijderingvan wasem op bevredigende wijze te verkrijgen isdoor hoog in den wand geplaatste roosters of venti-latiekanalen.AHTIKELEN193Met het fornuis mag de brandstoffenbergplaatsuit de keuken verdwijnen, waardoor een ander typekast dan het thans gangbare mogelijk wordt. De?enieuwe kast mag minder diep zijn, waardoor zijhandiger in het gebruik wordt, bovendien wint menruimte in de keuken. Het servies, dat me'n zeldengebruikt, plaatst men hoog in de kast, op lagergelegen planken moeten dagelijksche gebruiks-voorwerpen en levensmiddelen geborgen worden.Dan volgt de ruimte, die voor pannen en pottenbestemd is en ontstond door het vervallen van debrandstoffenbergplaats. Misschien zal men eenplank boven de aanrecht als bergplaats voor pannenprefereeren. Van veel nut kunnen oordeelkundiggeplaatste laden zijn. Voor klein werkmateriaalhooren zij bij de werkkast, voor klein kookgerei bijhet kookstel. Een lang, smal, driepits-gasstel moetin iedere keuken kunnen staan; geplaatst op eentafeltje met laden biedt het geriefelijke kook-gelegenheid. Het is gewenscht dat de keuken-inrichting zittend werken mogelijk maakt. Voor-bereiden van het koken, het wasschen van groente,het reinigen van het vaatwerk behoeft niet ver-moeiend te zijn, maar in de oude keukens kan menaan aanrecht noch gootsteen zittend werken en duskan de huisvrouw haar krachten niet sparen voorander werk en voor de noodige ontspanning.Of het zittend werken aan een gootsteen gemakkelijkzal zijn, hangt, behalve van de afwezigheid van hetgootsteenkastje, af van de diepte van de bak en dehoogte waarop die is geplaatst. Ook het al dan nietgebruiken van een teil in de gootsteenbak speelt eenrol. Aan de aanrecht moet men evenwel in elk gevalzittend kunnen werken en dus vervallen de kastjesonder de aanrecht en behoort een draaibare, ver-stelbare kruk met of zonder leuning tot het onmis-baar meubilair. Een keukentafel is overbodig, mitsde oppervlakte van de aanrecht groot is. Wei is eenkleine verhooging van de vloer onder de aanrechtgewenscht, waarop men de voeten kan laten rustenen die tevens den rand vormt, waartegen zeil alsvloerbedekking met een ronden kant aan gelegdkan worden, waardoor stofverzamelende nadenworden vermeden. Deze methode wordt in deHolland-keuken toegepast.Het zinken aanrechtblad maakte plaats voorgranito, maar vele huismoeders betreuren het ver-lies van het glanzend metaal, dat wel veel onderhoudeischte, maar het zoowel in schoonheid als in rein-heid won van het granito-aanrechtblad. Het laatsteis trouwens minder sterk dan het in de oogen vanden gebruiker schijnt, waarvan het gevolg misbruiken beschadiging is.Misschien heeft het gechromeerd metaal, behalvevoor kranen, deurkrukken, rekken, naamplaten,brievenbusplaten, enz., ook toekomst als bekleedingvan aanrechtblad en gootsteen. Het minimale onder-houd, de groote duurzaamheid en de groote hard-heid voorspellen deze chemische vinding popula-riteit in de huishouding.Of de keuken de juiste plaats is voor lichaams-reiniging staat te bezien, maar laten we er rekeningmee houden dat een groot deel van onze gezetenarbeidersbevolking er niet alleen aan gewend, maarer ook aan gehecht is zich in de keuken te wasschen,waar kraan en gootsteen de rol vervullen van devaste waschtafel voor het gansche gezin. Dezegehechtheid houdt vermoedelijk verband met dewetenschap, dat men de keuken niet behoeft teontzien en met spatten de huisvrouw geen overbodigwerk verschaft. Verlegt men deze waschgelegenheidnaar een ander deel van de woning, dan moet erdus rekening mee gehouden worden dat die om-geving doelmatig is. Misschien kan een combinatievan waschgelegenheid en W.C. een oplossing zijn.Douches kunnen deze lichaamsreinigings-instal-latie completeeren, maar in de keuken zijn zij in hetalgemeen ongewenscht, omdat men de keuken eentijd van den dag uitsluitend tot badkamer zoumaken en daardoor ander gebruik onmogelijkmaken. Bezigt men de keuken als waschplaats,dan behooren er goede handdoekrekken te wordenaangebracht op de plaats, die daarvoor het meestgeschikt is. Combinatie met berging van tanden-borstels is gewenscht. Nu treft men die dikwijlsaan tusschen de pannen op de plank boven deaanrecht.De vuilverwijdering uit de woning is een vraag-stuk op zichzelf. Een ding staat vast: het vuilnisvatbehoort niet in de keuken, waar uitstorten vanasch en afval steeds tot verspreiding van onge-wenscht vuil aanleiding zou geven, terwijl reinheidhier eisch is. Een stortkoker, die uitkomt in dekeuken, vraagt dezelfde omzichtigheid van dehuisvrouw als een daar geplaatst vuilnisvat. Eengoed werkende stortkoker zal evenwel een warezegen zijn voor alien, die thans met voile vuilnis-vaten hooge trappen moeten afzeulen.In het bovenstaande zijn slechts enkele kantenvan het keukenvraagstuk besproken. Er zijn meervragen geopperd dan antwoorden gegeven. Alleenhet vinden van de technische oplossingen zal af-doend antwoord zijn.G. H. HiLLEBRANDDE ,,HOLLAND" KEUKENDe woning in elk land, elke streek, elke stad,elk bouwcomplex heeft zijn eigen behoeften ennoodzakelijkheden. Een voor alle gevallen pasklareoplossing kan dus ook niet voor zoo een belangrijkonderdeel als de keuken in een woning is, gevondenworden. Niettemin blijkt, bij nadere bestudeeringvan de vraag op welke wijze in ons land een keukenin het algemeen ingericht moet worden, hetmogelijk eenige groote lijnen te trekken en vast testellen aan welke eischen voldaan moet worden.Op al de overwegingen, het voor en tegen, dat aanelke oplossing verbonden is, zal ik hier niet194ARTIKELENPLATTE OCOnDAfb; Iuitvoerig ingaan. Door het beschrijven van de doormij voor de afdeeling 's-Gravenhage van de Ned.Vereeniging van Huisvrouwen ontworpen ,,Hol-land" keuken, zullen achtereenvolgens alle puntenaan de orde komen, waarop bij het ontwerpen eninrichten gelet dient te worden.Als uitgangspunt voor de^e keuken is gekozenhet in den Haag en in ons land zeer veel voor-komende eengezinshuis van het 2;.g. suite-type.Ik aanvaardde de daarin gewoonUjk voor keukengereserveerde ruimte en laat de vraag in het middenof andere oplossingen voor bewoners van dergehjkewoningen niet verkieshjker zouden zijn (sous-terrain keuken, kitchen cabinet, e.d.).Verder is essentieel dat de keuken gedacht is alsarbeids- en geen woon-ruimte. De daarin te ver-richten arbeid moet op de eenvoudigste manierkunnen geschieden. Door wie deze arbeid verrichtwordt kan buiten beschouwing blijven. Wei moethet mogelijk zijn dat meerdere personen elkanderbehulpzaam zijn.De oplossing van de vraag op welke wijze de teverrichten arbeid met de minste moeite kan ge-schieden ligt, afgezien van de al dan niet toepassingvan moderne hulpmiddelen, in de wijze, waarop devolgorde van de werkzaamheden geregeld kanworden. De twee belangrijkste verrichtingen in dekeuken zijn de voedselbereiding en de afwasch.Verder is van groot belang de bergruimte.Voor de beide eerste is het gewichtig dat dezezoo gunstig mogelijk daglicht kunnen ontvangen.De bergruimte moet voldoende zijn om hetdagelijks gebruikte materiaal onder handbereik tebergen.Op de hierbij gevoegde teekening (afb. i),plattegrond van de ,,Holland" keuken, typeG.A.L.A., is met een streep-stippellijn de gangvan het voedsel aangegeven. Uit de provisiekast (3)of koelkast (18) te zamen met eventueel verpaktewaren uit aanrechtkast (8) via werkbank (7) metgootsteen (15) naar gasfornuis (14), op het blad vanaanrechtkast (10), waar de schalen en borden uitservieskasten (6 en 12) samen komen en eventueeldoor een doorgeefluik naar de eetkamer gaan. Deafwasch volgt den weg, aangegeven door eenstippellijn. Van de eetkamer uit door doorgeef naarwerkbank (7), via afwasch-gootsteen (15) en spoel-gootsteen (17) naar afdruipbak (21) en vandaar inde servieskasten (6 en 12).De hierboven genoemde volgorde heeft de kortstelooplijn, zonder heen- en weergeloop. Werkzaam-heden aan de werkbank (7) kunnen geschieden met dekraan van de gootsteen (15) en het gasfornuis (14)binnen reiklengte. Zoo ook de afwasch. Op dewerkbank (7), geplaatst servies kan na afwasch enafspoelen zonder loopen (dus eventueel zittend!)geplaatst worden op de afdruipbak.Typeerend is voorts dat de werkruimte aan denARTIKELEN 195raamkant, de bergruimte aan den donkeren kantvan de keuken geprojecteerd is. Verder is er rekeningmede gehouden dat meestal een plaatsje of balconaanwezig is, waartoe een deur uit de keuken toegangmoet geven. In de ,,Holland" keuken is een specialeinrichting voor vuilnis-afvoer gedemonstreerd. Dooreen dubbel afsluitbaren stortkoker (9) wordt hetvuil gestort in een alleen van buiten af bereik-baren asch-emmer. Deze ruimte kan behoorlijkgeventileerd en schoon gehouden worden.Voor het bepalen van de noodige afmetingen isuitgegaan van het normale serviesbord, dat onge-veer 24 h 25 c.M. groot is, schotels van ongeveerdezelfde maat en van een pan, die gewoonlijkvarieert van 16 tot 36 c.M. Om een afwasch van eengezin van ? 6 personen (bewoners van dit typewoning), behoorHjk te kunnen plaatsen, heeft menongeveer noodig een ruimte van twee rijen vanvier stuks. Aange2;ien er naast ieder stuk eenigespeelruimte moet zijn om beschadiging etc. tevoorkomen, is als uitgangspunt gekozen een maatvan 27 c.M. Deze maat is tevens de grondslag ge-worden voor de breedte-afmetingen van servies- enbergkasten. Ze komt overeen met de afmetingenvan de normale gasfornuizen met drie en vier pitten,welke ongeveer 54 x 54 c.M. meten. De Duitschenormen geven als normaal-eenheid voor z.g.Reform Ktichenmobel een afmeting van 60 c.M.aan. Deze afmeting, die dus 10 % grooter is, lijktmij onnoodig groot en geeft aanleiding tot allerleibezwaren. Zoo worden o.a. deurtjes, welke voor deservieskasten het eenvoudigst en beste als draai-deurtjes uitgevoerd kunnen worden, in een smallekeuken (zooals gewoonlijk het geval is) veel hinder-lijker. Als hoogtemaat is als norm een veelvoud van7.5 c.M. (voor de servieskasten 30 c.M.) aange-nomen. Hierdoor is de bovenste plank in deservieskast nog juist binnen normaal handbereik196 ARTIKSLENAfb. 3(1.80 C.M. boven vloer), klopt de bovenkantderkastmet de normale binnendeurhoogte (210) en komtmet een daarboven geplaatste reserve-kast, dienendevoor niet dagelijks benoodigde zaken, juist tot denormaal als minimum vertrekhoogte geldende maatvan 2.70 M.Hierbeneden volgt een verklaring van de op deteekening voorkomende onderdeelen. Een bestu-deering hiervan zal met behulp van de foto's eendenkbeeld kunnen geven van deze keuken.I. Kastje met laden voor poetsgerei.3. Provisiekast.4. Dichte kast voor reserve-berging.5. Kast voor keukenkleeding, stoffers, enz.6. Glazen servieskast voor eetservies.7. Teakhouten werkbank.8. Aanrechtkast met drie laden.9. Stortkoker voor keuken-afval.10. Aanrechtkast metj drie laden, ingericht voorpannenberging.11. Lade voor keukengereedschap.12. Servieskast voor ontbijt- en koffieservies.13. Beukenhouten snijplank.14. Gasfornuis met oven.15. Groote gootsteen-bak.16. Kookkist met twee laden.17. Kleine gootsteen-bak.18. Koelkast.19. Afschroefbare stankafsluiter.20. Doorgeef naar eetkamer.21. Opklapbaar aanrechtblad, tevens afdruipplank.22. Radiator voor centrale verwarming of gas.23. Stortgootsteen voorvuil water en emmers vullen.24. Wasemkap.25. Opklapbare strijkplank.26. Zand-, zeep- en soda-bakken.27. Handdoekenrek.28. Zwaaikraan voor koud en warm water.29. Zeephouder.30. ,,Darlo" vaatwerkspoeler voor heet en schoonwater.31. Tapkraan voor emmers.32. Verstelbare draaikruk.33. Vuilnis-emmer.34. Haken voor ophangen van boenders etc.35. Handdoekhouder.36. Glazen voorraadbakken.Het is niet de bedoeling, dat elke woning toe-gerust zou moeten worden met een zoo uitgebreideinstallatie en een zoo groote oppervlakte aanbergruimte (4.4 M^ plank-ruimte onder hand-bereik en 6.3 M^. totaal, zonder koelkastruimte,benevens 13 laden). De reserve-berging zou in daeerste plaats kunnen vervallen en eventueel door denbewoner naar behoefte aangevuld worden.Het is de taak van den bouwer om hierin dejuiste maat voor de gemiddelde behoefte van denbewoner te vinden en dezen tevens eenige gelegen-heid tot expansie te geven.Voorts zullen bij den bouw zich telkens om-standigheden voordoen, waardoor niet strak aaneen bepaalden plattegrond kan worden vastge-houden. Het is dan een groot voordeel, wanneer metde samenstellende elementen goede keukens ge-bouwd kunnen worden. Door normalisatie en ver-vaardiging in het groot kunnen dan de enkeleonderdeelen van betere kwaliteit en goedkoopergemaakt worden, dan wanneer deze voor elk gevalopnieuw moeten worden bestudeerd, ontworpen,uitgewerkt en uitgevoerd.Eenige voorbeelden van kleinere typen keukensgeeft afb, 4. Zij vertoonen de kleinste modellen,waarbij eventueel nog met vaste brandstof gestooktzou kunnen worden. Deze keukens, welke gedachtzijn voor den volkswoningbouw, hebben eendirecte verbindingsmogelijkheid met de woon-kamer, waardoor het wonen in de keuken beterwordt bestreden, dan door uiterste inkrimping vande keukenruimte. Wil men inderdaad het meestenuttig effect hebben daarvan, dan moet de gelegen-heid bestaan, dat in de keuken de wasch wordtgedaan. Wanneer bij de typen K.A.R.B. enK.E.L.A. de tegenwoordig minder gebruikte hooi-of kookkist vervalt of eventueel onder den lossenzijkant van het gasfornuis wordt geplaatst, blijftbij de werkruimte zelfs bij type K.E.L.A. vol-ARTIKELBN 197KAQB5,05 n ^^4,3^^M=^. 4,0^ M iAfb. 4doende ruimte over voor het plaatsen van eenwaschtobbe of waschmachine.Voor de allerkleinste typen S.A.R.B. en S.E.L.A.bestaat die mogelijkheid slechts, wanneer afgezienwordt van het stoken met vaste brandstof. Doordateen eenvoudig gascomfoor veel minder ruimte in-neemt, kan dan met een smallere gevelbreedteworden volstaan. Voor het doen der wasch zou dezeruimte te klein worden. De diepte van de keukenzou dan minstens gelijk die van type K. n.l. 2.79 M.moeten zijn, wat overigens ook ten zeerste is aante bevelen. De berging der pannen zal in de beidekleinste typen K. en S. op een plank of beter op eenrek boven de werkbank moeten geschieden.Als belangrijke wijziging van de gebruikelijkeindeeUng wil ik tenslotte nog wijzen op de ver-plaatsing van de stookplaats van den bouw- ofscheidingsmuur, naar den binnenmuur. Dit geeftbij het bouwen zeer zeker eenige, hoewel m.i. geenonoverkomehjke, bezwaren.Daartegenover staat dat jaar in jaar uit een grootgemak bij het gebruik der keuken wordt onder-vonden en tevens een belangrijke ruimte winst.Van groot belang zou ook zijn wanneer men zoukunnen besluiten af te stappen van de rudimentaireoverblijfselen van een schouw in den vorm vaneen slecht dienstdoende wasemkap. Het komt mijvoor dat meer effect bereikt wordt en een betereoplossing door het maken van een goed trekkendkanaal met een opening, door een eenvoudigjalouzierooster gesloten en aangebracht zoo hoogmogelijk tegen of zelfs in het plafond. Deze op-lossing heeft vooral zin, omdat dan 's avonds en's nachts in de keuken met goed gevolg de waschgedroogd kan worden.Verder op al de details in te gaan, welke debestudeering van het keukenvraagstuk naar vorenbrengt, ligt buiten het kader van dit artikel.Het kan niet anders dan de volkshuisvesting tengoede komen, wanneer in het algemeen meer aan-dacht, dan tot nu toe gebruikelijk was, wordt be-steed aan dit zoo belangrijk onderdeel van dewoning.J. W. JANZENPOGINGEN TOT SYSTEMATISCHENSTADSAANLEG IN AMERIKA ENENGELANDHenry Wright, de medewerker aan Radburn, zoektonverrnoeid naar een stelsel van verkaveling, dat, zich aan-sluitend aan den regelmatigen opbouw der Amerikaanschesteden, het ongedifferencieerde daarvan vermijdt en devoordeelen van een scherpe scheiding tusschen verkeers-en woonstraten brengt.In de Maart-aflevering van The American City stelthi) een oplossing voor, waarbij de gebruikelijke indeelingder blokken van 400 M. in het vierkant behouden blijft,maar een verkaveling daarbinnen in afvifijking van degebruikelijke wordt toegepast, welke hij het swastika-stelsel noemt. Het meest aanbevelenswaardig acht hij hetvier zulke blokken samen te vatten en alleen aan de straten,welke 800 M. uit elkaar liggen, het karakter van grooteverkeerswegen te geven. (Zie afbb. i en 2).Het voordeel van deze indeeling is niet alleen dat dewoonstraten rustiger worden, maar ook dat de verkeers-wegen breeder kunnen worden ontworpen, 36 M. in plaatsvan 24 M., en veel minder last hebben van kruisingen,welke bovendien, op grooten afstand van elkaar gelegen,tot rondpoints kunnen worden verbreed.In meer naar buiten gelegen wijken kunnen ook desecundaire verkeerswegen, midden door de blokken heengaand, worden opgegeven, en kan het blok onderverdeeldigS ARTIKELENX 1320 -PLAN A:i,so 200 Moj 200 U 200 M 200 Ml 200 ttol-1320'- - C320~ -ig-rJ-^"Innnnnrob 1 LJ 1~ 11--11--UULAJUUULA^rj^[=1 ^^[=1^[=1 ^snnnnnnnnr*c: 9604K ^-N^? 1320'PLAN BAfb. Iworden in den geest van de in Radburn toegepaste begin-selen, waardoor nog grooter rust wordt bereikt.Dit systeem van verkaveling vertoont hetzelfde straat-oppervlak als het gebruikelijke, maar trekt een oordeel-kundiger profijt van deze oppervlakte; het is ook goedkooperdan het in zwang zijnde.In The American City van Mei j.l. maakt Rogers bezwaartegen het verkavelingsplan van Wright.Het heeft geen zin, 200 betoogt hij, blokken te ontwerpenmet het oog op het groote verkeer, wanneer de kruispuntenniet veel verder uit elkaar worden aangenomen dan Wrightmet zijn 800 M. doet. Op zijn minst moeten deze kruispuntenop de uitvalswegen 3300 M. van elkaar afhggen. Wanneerrtien, aldus te werk gaand, deze uitvalswegen op een onder-lingen afstand van 800 M. van elkaar af legt, verkrijgt mentusschen deze in een oppervlakte, zoo groot, dat het auto-mobielverkeer daarvandaan naar het centrum op de spits-uren onmogelijk door de toch 36 M. breed ontworpenwegen kan worden opgenomen. Er zouden op zijn minst,naarmate men dichter bij het centrum komt, vier van zulkewegen noodig zijn. Hij doet met het oog daarop diagonalewegen aan de hand.Wright bestrijdt deze opvattingen; hij heeft, uitgaandevan de Engelsche tuinstadgedachte, nimmer gedacht aansteden van zoo grooten omvang; hij denkt aan 250.000inwoners als maximum, en dan komen wegen met krui-singen alleen om de 3300 M. niet in aanmerking.In het Mei-nummer van de Engelsche Town PlanningReview geeft A. T. Edwards opnieuw een schema voor eenmoderne nederzetting, waarin de verkeersmoeilijkheden wor-den vermeden. (Zie afb. 3). Naastdeoplossingen, in Radburngezocht en de varianten daarop, in dit tijdschrift vermeld,verdient ook deze poging vermelding.Edwards gaat uit van het beginsel dat de stad behoort tezijn verdeeld in wijken met verschillende bestemming, eenwoonwijk, een voor Industrie, een voor winkels, een voorzaken en een voor ontspanning. Voorts is het raadzaam tezorgen dat wie van de eene wijk naar een andere wil, nietdoor een wijk behoeft te gaan, waar hij niets te doen heeft.Dit leidt ertoe het schema der stad (E. legt er den idem-toon op dat het een schema is) op te zetten als een cirkelmet zes sectoren, die in het midden in het civic centerbijeenkomen. Voor woonwijken wijst hij twee sectorenaan, de een grenzend aan de zakenwijk, de andere aande industriewijk, wat vanzelf ertoe zai leiden dat de laatstehoofdzakelijk door arbeiders, de eerstedoormiddenstand enARTIKELEN - BINNENLAND 199ln..nr rnr '\.n\Afb. 2gegoeden zal worden bewoond. Tusschen beide in ligt deonspanningswijk, waarin niet alleen de parken en sportter-reinen zullen zijn gelegen, maar ook de concertzalen,schouwburgen enz. De industriewijk ligt in het Noordoostenten einde te voorkomen, dat de rook ervan bij den over-heerschenden Zuid-Westenwind over de stad drijft. Zijheeft aansiuiting aan den spoorweg. Winkelwijken zijn veelaloverbelast door verkeer, dat niet in de winkels, maar in deerboven gelegen kantoren moet zijn; dit is een bezwaar voorde winkelbezoekers. Daarom stelt E. zich voor dat de win-kels in gebouwen met slechts een bovenverdieping zullen zijngelegen, behoudens enkele warenhuizen. Hier zullen rustigestraten zijn. Het noodige verkeer voor aanvoer van goederenstelt hi) zich met lichte spoorlijntjes over de platte dakenvoor.Een voordeel van de indeeling in sectoren is dat geen derwijken bij uitbreiding beklemd geraakt of zich over anderegaat uitspreiden; steeds bestaat gelegenheid tot uitzettingin de richting naar buiten. , TTBINNENLANDVEREENIGINGSBOUW EN PARTICULIEREBOUWONDERNEMERSNu Ged. Staten van Noord Holland de Amsterdamschegarantiebesluiten ten behoeve van woningbouw, welke naarde meening der particuliere bouwondernemers aan henbehoort te worden overgelaten, hebben goedgekeurd,hebben de organisaties der bouwondernemers zich gewendtot de Kroon met het verzoek de goedkeuringsbesluiten teschorsen en te vernietigen.Tegen de Haagsche raadsbesluiten betreffende den bouwvoor onvolledige en groote gezinnen richten zich de particu-liere bouwondernemers. Aan het bouwen met bijdragenbestaat, zoo wordt betoogd, geen behoefte, omdat meer enmeer door den trek naar betere woningen, die met huur-prijzen beneden de f 4.- vrij komen. De concurrentie,het particulier bedrijf aangedaan door het verleenen vanbijdragen, goedkoope erfpachts berekening en dichter be-bouwing dan aan particulieren wordt toegestaan, wordtuit den booze geacht.DE BOUW VAN WONINGEN VOOR GROOTE GE-ZINNENDe Diocesane Bond van R.K. Woningbouwvereenigingenin het Bisdom Haarlem heeft op zijn jaarvergaderingDESIGNED FOR PERFECTION OF COMMUNICATIONSSCALE IN FEET rAindicares 150 Ft RoadB ? 100 ?C ?? TO ? ?R RAILWAYBuildings aroundCIVIC CentresOther BuildinqsAfb. 3(Met toestemming van den schrijver overgenomen uitThe Town Planning Review, Mei 1930)een motie aangenomen, waarin hij zijn instemming betuigtmet het voornemen der Regeering om in het bizonder in hetbelang van de groote gezinnen maatregelen voor te bereidenen erop aandringt dat met een dergelijke regeling spoedwordt betracht.HET VERKRIJGEN VAN EIGEN WONINGEN DOORARBEIDERSIn ons Juli-nummer vermeldden wij dat het dagelijkschbestuur der gemeente Utrecht in een over het voorstel vaneen raadslid uitgebracht praeadvies weinig sympathiek stondtegenover het denkbeeld om de verkrijging van een eigenwoning door arbeiders van gemeentewege te vergemakke-lijken. Bij de behandeling in den raad bleek het denkbeeldechter van verschillende zijden sympathie te vinden, zoodatB. en W. toezegden een regeling voor te stellen, waarovernader van gedachten kan worden gewisseld.HET WERK DER SCHOONHEIDSCOMMISSIESDe vakgroep Bouwkunst der Alg. R. K. Kunstenaars-vereeniging heeft zich gewend tot het gemeentebesluit vanAmsterdam ten einde een andere werkwijze der schoon-heidscommissie te bepleiten. Het gaat naar zijn meeningniet aan dat architecten van bekwaamheid hun werk afge-keurd zien. Het beroep is onvoldoende geregeld. Erkendwordt dat het moeilijk is onderscheid te maken tusschenwerk van architecten en dat ,,van hen, die van dezen titelmisbruik maken," Bestaande architecten-organisaties200 BINNENLAND - BUITENLAND - OVERZICHT VAN TIJDSCHRIFTENzouden behulpzaam kunnen zijn bij het treffen van eenselectie onder de architekten. De groep verzoekt tot bestu-deering van deze vraag, een commissie te benoemen, onaf-hankelijk van de schoonheidscommissie, en biedt zijnmedewerking daarbij aan.MONUMENTENVERORDENINGB. en W. van Utrecht stellen voor de monumenten-ver-ordening aldaar aan te vullen met een bepaling, krachtensvyelkc B. en W. bevoegd zuUen zijn een merkteeken aan tebrengen op de monumentenlijst geplaatste werken en hetverboden zal zijn dit merkteeken te vernielen, te beschadi-gen of onzichtbaar te maken of zonder schriftehjke toe-stemming van B. en W. te verplaatsen of te verwijderen.LINTBEBOUWINGNu tot wegverbetering en wegaanleg van rijksvirege opgroote schaal wordt overgegaan, rijst, zooals reeds in ditTijdschrift werd vermeld (zie o.a. ons vorig nummer),de vraag of langs nieuwe wegen bebouwing behoortteworden toegestaan. Dat ze in het belang van het natuur-schoon en van het verkeer ongewenscht is, en ook in strijdmet het belang der gemeente, wordt algemeen toegegeven.Ondertusschen schijnt Waterstaat bij onderhandelingen meteigenaars ter verwerving van gronden herhaaldelijk tehebben verklaard dat geen hooge prijs zou worden betaald,aangezien immers voor den eigenaar een belangrijke waarde-stijging van zijn grond, welke bouwterrein langs een grootenweg zou worden, was te verwachten.Te Laren, waar door den nieuwen weg een prachtig stuknatuur is komen open te liggen, is dit vraagstuk zeer urgenten vond bespreking in den Raad. De bouwverordeningbepaalt dat niet kan worden gebouwd aan wegen, niet inhet uitbreidingsplan opgenomen, tenzij met vrijstelling.Het weggedeelte over de eigenlijke heide valt buiten dituitbreidingsplan. Er kan geen sprake zijn van het ver-leenen van dispensatie, schrijven B. en W. aan den Raad,die zich met deze opvatting vereenigde. Elders kan alleenworden gebouwd met inachtneming van een ruimeaonderlingen afstand.GRONDPRIJZEN EN GRONDSPECULATIEMen herinnert zich hoe]in een der vorige nummers van ditTijdschrift de Heer Ir. Inckel erop wees dat veel noodigerdan een regeling der onteigening, welke voorkomt dateigenaren, in gelijke omstandigheden verkeerend,ongelijk-matig worden behandeld, een regeling is, Waarbij wordtvoorkomen dat aan eigenaren in het algemeen speculatieve,buitensporige prijzen, ten koste van de overheid wordenuitbetaald.Mag men de dagbladberichten gelooven, dan doet zichdaarvan opnieuw in de omgeving van Amsterdam een droe-vig voorbeeld voor, op het terrein, dat krachtens raads-besluit der gemeente is bestemd tot aanleg van een grootbosch, maar dat buiten de gemeentegrenzen, op het gebiedvan Nieuwer-Amstel, is gelegen.Zoodra men er de lucht van kreeg dat deze grond, kortgeleden nog uitgeveend water, voor de gemeente Amsterdameen begeerd bezit zou worden, trad een krachtige belang-stelling op; wegconcessies werden aangevraagd, en eenonverkwikkelijk spel van belanghebbenden, waarbij naardedagbladen berichten ook het gemeentebestuur een minderverheffende rol speelde, zette in.De zaak Werd naar aanleiding van een interpellatiein den Amsterdamschen Raad besproken; men kon zich nietaan den indruk onttrekken dat inderdaad alleen wordt ge-bouwd cm bij onteigening hooge schadevergoeding te ver-krijgen en dat het gemeentebestuur niet alle ter beschikkingstaande middelen heeft aangewend om dit te voorkomen.BUITENLANDDUITSCHLANDVASTSTELLING VAN HOOILIJNEN EN SCHADELOOSSTELLINGIn de Rheinische Blatter fiir Wohnungswesen undBauberatung van Juni j.l. behandelt een ongenoemdeschrijver nog eens het laatste arrest van Duitschland's hoog-ste rechtscollege, waarbij de bepalingen van de Pruisischewet op de rooilijnen onwettig worden verklaard. In onsvorig Tijdschriftenoverzicht vermeldden wij deze uitspraakreeds. Het Reichsgericht meent in de beperking van deneigendom door een rooilijn een Teilenteignung te moetenzien. Het is ook onjuist dat dc Pruisische wet de schadeloos-stelling daarvoor geheel uitsluit, want ze erkent wdiswaar? geen recht daarop bij het vaststellen van de rooilijn, maardit beteekent niet dat bij latere onteigening geen rekeningzou behooren te worden gehouden met de waardevermin-dering, welke het gevolg van die vaststelling is. Met dievaststelling houdt het opperste gerechtshof, wanneer hetde waarde bepaalt, geen rekening.Bovendien is het onredelijk dat de plaatselijke overheidbeslist op welk tijdstip de schadeloosstelling wordt verleend;immers deze komt eerst bij de onteigening aan de orde enhet oogenblik daarvoor kan de gemeente bepalen.De schrijver meent dat de beteekenis der uitspraak wordtoverschat, inzoover in veel gevallen schadeloosstelling alsgevolg van vaststelling van een rooilijn niet zal behoevente worden verleend.Immers de grondeigenaar kan verplicht worden totmedebetaling van de kosten van het gereedmaken van dengrond, welke tegen de schadeloosstelling bij vaststellingeener rooilijn opwegen. (Ziet de schrijver hier niet over hethoofd dat deze kosten toch moeten worden betaald en tot-nutoe niet vsrerden gecompenseerd door betaling wegensgrondafstand ?)Maar hij ziet toch ook zeer bedenkelijke gevolgen. In deeerste plaats zou thans een Rijkswet moeten tot stand komen,Welke duidelijk aangeeft in welke gevallen wel, in welke geenaanspraak op schadeloosstelling bestaat. Voorts bepleit hijhet aanleggen van een Grundwertkataster, dat basis zouzijn zoowel voor de belasting als voor de waardebepalingbij onteigening. Voorts moet in de wet tot uiting komendat het tot het wezen van den grondeigendom behoortdat hij aan zekere beperkingen wordt onderworpen. Dat deschadeloosstelling zou moeten worden gebaseerd opspeculatieve waarde, is uitgesloten. Voor kosteloozen afstandvan grond ware wellicht een maatstaf in de wet vast teleggen, de schrijver noemt 40 %.Ook denkt hij aan de mogelijkheid den gemeenten deverplichting op te leggen, weliswaar niet dadelijk, maar b.v.binnenvijfjaar na vaststelling van de rooilijn tot verwervingvan den grond over te gaan -- een weinig aanlokkelijkeregeling voor omvangrijke plannen.H.OVERZICHT VAN TIJDSCHRIFTENNEDERLANDBouwkundig Weekblad Architectura, No. 35, 30 Aug. 1930.De architect, de eigenbouwer en een Wendingen-nummer, door A. Boeken. Met hun kortzichtigheid hebbende architecten zich bij den woningbouw blind gestaard opde esthetische verzorging. Het gevolg is dat zij hun invloedop den werkelijken woningbouw geheel verspeeld hebbenen door eigenbouwers worden geexploiteerd om hun plannenals ,,esthetische specialist" langs de klip van de gemeente-lijke commissies heen te loodsen. En alsof dit nog niet genoegis, pronken zij nu ook nog met deze positie en geven eenspeciaal nummer van Wendingen uit om te laten zien welkeen mooie gevels zij voor de eigenbouwers geteekendhebben.OVERZICHT VAN TIJSCHFIFTEN 201Centraalblad der Bouwhedrijven, No. 5, 2 Augustus 1930.De bouwplannen der stad Parijs in verband met dewet-Loucheur, Parijs is op het gebied van den stedebouween der achterlijkste steden. In den allerlaatsten tijd echterkomt men een beetje bij. Op grond van de wet-Loucheurheeft de gemeenteraad besloten tot het bouwen van 18.000goedkoope en 20.000 middenstandswoningen. De eerstewoningen zullen bestaan: voor 25-30% uit een of tweekamers en keuken^ voor 65 % uit drie kamers en een keukenen voor 5-10 % uit vier kamers en een keuken. Voor hetgeheele bouwplan heeft men 90 H.A. grond noodig.Momenteel beschikt men over niet meer dan 29 H.A.,zoodat men zoo spoedig mogelijk grond moet zien te krijgen.Maandblad van de Inrichting voor Gemeente-Administratie,No. 8, Augustus 1930.Volkshuisvesting in 1929. Bespreking van het jaarverslagvan den Hoofdinspecteur voor de Volkshuisvesting. Schrijvermerkt op dat het in strijd zou zijn met de bedoeling vanden Woningwetgever om den Woningwetbouw te beperkentot gevallen van krot-opruiming. Was de vereenigingsbouwer niet geweest, dan waren de particuliere bouwers hoogstwaarschijnlijk bij hun een- en tweekamerwoningen ge-bleven. De particuliere bouwer heeft ook nog niet bewezendat hij metterdaad kan voorzien in de behoefte aan een-voudige arbeiderswoningen tegen lage huren. De vereeni-gingsbouw wordt thans voor het overgroote deel buitenhet Rijk om gefinancierd. Het verslag geeft geen antwoordop de vraag, waarom de gemeenten zich buiten het Rijk omtrachten te redden. Met de conclusie van den hoofd-inspecteur, dat in de normale behoefte aan goedkoopewoningen blijkbaar bij een ruime woningmarkt door op-schuiving wordt voorzien, kan de schrijver zich niet ver-eenigen.BELGIfiL'Habitation a bon Marchi, No. 6, Juni 1930.Le Programme de I'Habitation minimum. Van hetrapport Bourgeois wordt een uitvoerig overzicht gegeven.In elke woning moet doorloopende luchtverversching zijn,centrale verwarming wordt geeischt; het raam heeft alleende functie van toetreding van licht te waarborgen; vangeluidwerend materiaal moet worden gebruik gemaakt; dewoningen moeten zijn gelegen in rustige woonwijken. Deindeeling wordt besproken; de eischen, aan elk vertrekte stellen, nagegaan. De waschinrichting behoort gemeen-schappelijk te zijn.-, No. 8, Augustus 1930.La legislation beige sur les habitations a bon marche de1830 a 1930. Helder overzicht, dat zich niet leent voornadere samenvatting. Te constateeren valt dat de woning,in eigendom bij den bewoner, nog steeds voorop staat endat in den laatsten tijd de strijd tegen de krotten meerbeteekenis verkrijgt.DUITSCHLANDDeutsche Bauzeitmg, Nos. 59/60, 23 Juli 1930, BijlageStadt und Siedlung, No. 10.Zur Denkschrift iiber den Ausbau der rechts- undlinksrheinischen Durchgangsstrassen zwischen Koln undKoblenz, door Heiligenthal. De conclusie van de Denk-schrift is, dat het verkeer niet uit het Rijndal is af te leiden;dit geldt zoowel voor het spoorwegverkeer als voor datop de wegen. Voor het laatste komt de verbetering vanden weg op den linkeroever in aanmerking, waarbij op denbouw van een tweetal nieuwe bruggen over den Rijn valtte rekenen. Met kaartjes.-, Nos. 61/62, 30 Juli 1930.het overdekte bad, en het bad in huis, naar het strandbad.Het contact met de natuur is dus hersteld. Het artikel bevateen goede beschrijving van de twee baden aan Wannseeen Muggelsee. De exploitatie is niet sluitend; de inrich-tingen moeten echter worden aangezien als instellingenvan openbaar nut, vooral in het belang van hen, die inslechte woningen weinig contact met de natuur kunnenhebben. Met vele afbb.-, Bijlage Bauwirtschaft und Recht, No. 29.Kleinstwohnungssiedlung 1930 auf dem BlumlagerFelde in Celle. De Reichsforschungsgesellschaft geeft zich,zooals bekend, bizondere moeite om tot den bouw vaneenvoudige woningen met minimum-kosten te komen.De beschreven bouw is een proef in deze richting; dewoningen worden beschreven en een kostenspecificatievan den bouw gegeven. Architect O. Haessler.-, Nos. 65/66, 13 Augustus 1930.Berliner Strandbadbauten, door Dr. M. Wagner. Berlijnis lang afgesloten geweest van het water. Toen de behoefteaan baden begon op te komen, liep de ontwikkeling overEin neues Wohnheim in Breslau, arch. Behrendt enKnipping. Gebouw voor ouden van dagen. Het bevati2ozelfstandige, bescheiden woningen, welke van een galerijuit toegankelijk zijn; aan deze liggen ingang, privaat enkeuken; de vertrekken zien op een tuin uit. Een voor-drachtenzaal, twee leeskamers en conversatiezaal, benevensbadgelegenheid zijn in den bouw begrepen. Bovendien zijn30 kamertjes aanwezig voor personen, die geen eigenhuishouden hebben. Daarbij behooren de vereischtegemeenschappelijke voorzieningen. Met vele afbb. Over deexploitatie bevat het artikel geen mededeelingen.Der Wettbewerb fur die Umgestaltung des Reichs-kanzlerplatzes in Berlin-Charlottenburg, door H. Ehlgotz.Verschillende oplossingen voor verkeersmoeilijkheden.Met afbb., Nos. 67/68, 20 Augustus 1930, BijlageStadt und Siedlung, No. 11.Plan fur die Umgestaltung der Stadt Aquila in Italienals Folge des Erdbebens von 1915, door G. Tian. Methet gevaar van nieuwe aardbevingen moet rekening wordengehouden, wat van invloed is op de breedte der straten ende hoogte der gebouwen. De schrijver had dadelijk na deaardbeving een plan ontworpen, dat echter door het talmender overheid onuitvoerbaar werd. Van het thans opgesteldeplan wordt een beschrijving gegeven.Die Baugilde, No. 14, 25 Juli 1930.Kleinstwohnungsiedlung 1930 auf dem BlumlagerFelde in Celle. Nauwkeurige mededeelinger narallelloopend aan die in de Deutsche Bauzeitung., No. 16, 25 Augustus 1930.Zooals men weet, heeft de Duitsche Rijksregeeringbesloten, met het oog op de groote werkeloosheid, eenbelangrijk bedrag beschikbaar te stellen tot het doen uit-voeren van productief werk. Daarvan zal een gedeelte aanhet bouwbedrijf, en in het bizonder aan den woningbouw,ten goede komen, een bedrag, dat niet in mindering wordtgebracht van de reeds voor dit doel beschikbaar gesteldegelden. Eisch is echter, dat getracht zal worden zoo pro-ductief, dat wil dus tevens zeggen zoo zuinig mogelijk tevverk te gaan. Het zullen eenvoudige woningen moetenzijn, welke met deze gelden worden gebouwd, en de kostenmoeten zoo laag mogelijk worden gehouden. Met het oogop het laatste is de medewerking van alle bij den bouwbetrokken kringen verzocht. De Baugilde-redactie heeftaan vertegenwoordigers van deze een bijdrage gevraagd.L. Stroux, als vertegenwoordiger van de bouwonder-nemers, schrijft in een artikel Arbeitsbeschaffung und Bau-kostensenkung over de vaak onjuiste vergelijking van dekosten van voor den oorlog met de tegenwoordige. Dewoningen, welke worden gebouwd, zijn onvergelijkbaar;men behoort niet uit te gaan van de woning van voor denoorlog, maar van de tegenwoordige. Hij betwijfelt of dande bouwkosten van een woning zoo veel sterker zouden202 OVERZICHT VAN TIJDSCHRIFTENblijken te ia'jn gestegen dan het algemeene prijsnivcau.Als vertegenwoordiger der materiaalindustrie komtHofherr aan het woord in een artikel Baukostenhohe undPreissenkungsaktion. Deze bestrijdt het streven om aan zijnIndustrie de schuld te geven van de kostenstijging. Hijverstrekt een overzicht van de verdeeling der bouwkostenover bedrijfskosten (verzekering, ondememerswinst, rente,enz.) -- 20-25 % --, materialen -- 10-15 % -- loonen, in dematerialen begrepen -- 20-25 % -- en loonen op het werk-- 45 % -- . De oorzaak ligt z.i. bij de loonen.De vertegenwoordiger der bouwarbeiders N. Bernhardbestrijdt dit echter in een artikel Das Einkommen derDeutschen Bauarbeiter, waarin hij betoogt dat de gebruike-lijke statistieken een onjuist beeld geven, mede omdat zein hoofdzaak zijn gebaseerd op de cijfers van de groote stedenen dat het loon der bouwarbeiders niet hooger is dan datvan arbeiders in andere vakken, stellig niet wanneer metde grootere werkeloosheid wordt rekening gehouden.F. Steyer vreest dat de rente niet in die mate zal kunnenworden verlaagd, als men wel zou wenschen.K. Miiller ten slotte geeft een algemeen economischebeschouwing, waarin hij vooral aandringt op een ver-hooging der huren 00k van de oude woningen (echter metbehoud van de Hauszinssteuer, althans voorloopig), teneinde de bewoners te gewennen aan het uitgeven van eenhooger bedrag voor huur.Rheinische Blatter far Wohnungswesen und Bauberatung,No. 7, Juli 1930.Siedlungsaufgaben der Grossgemeinden nach der Um-gemeindung im rheinisch-westfalischen Industriegebietdoor Prof. Ehlgotz. Overzicht van de constructie van hetRoergebied en van de nieuwe indeeling in gemeenten.Uitbreiding van het verkeersnet zal noodig zijn ten eindegedecentraliseerde bebouwing voor alle steden mogelijkte maken. Met het oog daarop is samenwerking der ge-meenten vereischt. Hierop wordt ingegaan. Met kaartjes.Selbtshilfebauten im Regierungsbezirk Koblenz doorDr. Diittmann. Gewoonlijk slagen pogingen in deze richtingniet. Technische voorbereiding ontbreekt; het is moeilijkpersonen bij elkaar te brengen, die elkanders werk aanvul-len; bovendien is leiding, welke het vertrouwen der bou-wenden bezit, niet gemakkelijk te vinden. Te Mayenbleken deze voorwaarden te vervullen; de arbeiders warenin de steenindustrie werkzaam, bouwmaterialen en grondwaren gemakkelijk ter plaatse verkrijgbaar. Ook een leiderwas aanwezig. Van overheidswege werd derhalve financieelesteun en voorlichting verleend. Er zijn op deze wijze 535woningen gebouwd. Met vele afbb. i-, No. 8, Augustus 1930,Das zusatzliche Wohnungsbauprogramm des Reiches.De redactie brengt bezwaren tegen het program in; menwil te veel: vermindering der werkeloosheid, bestrijdingvan den woningnood, verlaging der bouwkosten, daling derhuren. De regeling is te bureaukratisch omslachtig. Zal hetbenoodigde kapitaal niet aan ander productief werk wordenonttrokken ? Is met voldoende zekerheid na te gaan waar degrootste behoefte aan vermeerderden aanbouw bestaatVIs de in het oog gevatte daling der bouwkosten, nu eensterke daling der prijzen van bouwmaterialen reeds is inge-treden, te bereiken? Gelukkig in het program is dat menzal trachten met de werkelijke woonbehoefte rekening tehouden en dus de gelden alleen zal beschikbaar stellen voorgemeenten, waar die behoefte werkelijk wordt aangetoond,en voor eenvoudige woningen; de eisch dat telkens eenbepaald minimum woningen zal worden gebouwd is eenvooruitgang op den veelal in praktijk gebrachtenqnekonomi-schen bouw van slechts enkele woningen. Ook is het goeddat tegen de al te vaak voorkomende opdrijving van de kostenvan het in gereedheid brengen van bouwterrein vanwegede gemeenten wordt opgekomen.Essener Stadtebaufragen von heute und morgen doorE. Bode. Uiteenzetting van de ligging van Essen in hetgroote industrie-gebied en van de constructie der stad.Bespreking van het door Rappaport ontworpen plan voorontwikkeling. Met vele afbb.Kleinsteinfamilienhaussiedlung am Fiillengarten in Saar-brticken. Beschrijving met afbb.Enteignung und Entschadigung door Dr. K. M. Hettlage.Voor onteigening was, naar vroegere opvattingen, noodigeen daad van het uitvoerend gezag, welke eigendomsover-gang tengevolge had. Er ontstond een neiging om ookingrijpen van de wet (materieel wetbegrip) onder onteigeningte brengen, en niet alleen de gevallen van eigendomsover-dracht, maar ook van beperking van den eigendom. Hethoogste rechtscollege erkent alleen als onteigening,welketot schadeloosstelling verplicht, de daad van het uitvoerendgezag, welke geen algemeene regels geeft, maar betrekkingheeft op bepaalde terreinen. Nagegaan wordt hoe ver-schillende rechtskundigen tegenover de zaak staan.Stadtbaukunst, No. 3, Juni 1930.Der weitere Ausbau des Berliner Reichsbahnnetzes fiirden Personenverkehr, door von Ritgen. Vervolg en slot.Met kaartje.De plattegronden voor de model-etage-woningen voorden middenstand der Reichsforschungsgesellschaft wordenafgedrukt.-, No. 4, Juli 1930.Hamm i. W., ein Siedlungsuntemehmen des 13. Jahr-hunderts und sein Stadtgrundriss, door H. Delius, I.De schrijver waarschuwt tegen de vaak uit de fantasie, opsociologische voorstellingen gegrondveste reconstructies vanoude steden; technisch onderzoek alleen kan zekerheidgeven. Hamm is gesticht met economische bedoelingen;landbouw was, als steeds in de middeleeuwen, ook voor hetstadje hoofdzaak. Regelmatige indeeling aan beide zijdenvan een bestaanden Romeinschen heerweg in perceelen vangelijke grootte (ongeveer 10 bij 30 M.). Aan den buitenkant,tegen de wallen aan, de vestigingen van den adel, wiergronden van grootere oppervlakte en onregelmatiger zijn.Wasmuth's Monatshefte Baukunst und Stadteban, No. 7,Juli 1930,Mietshauser von Mebes und Emmerich. Blokken etage-woningen in Berlijn. Vele afbb. met situatie en platte-gronden; korte toelichting.Neugestaltung des Friedrich Wilhelm Piatzes in Erfurt,door H. Plessner. De beide aanwezige kerken domineerdenvroeger het marktplein. Bij een slag, in 1813 op het pleingeleverd, brandden vele huizen af; deze werden nietopgebouwd, zoodat het plein veel te groot werd. Laterwerd door den bouw van een openbaar gebouw een kleingedeelte weer bebouwd, maar tevens de aswerking derkerken geheel vernield. P. stelt verdere bebouwing voor,waardoor deze assen weder tot haar recht komen. Metafbb. en situaties.Der Platz der Republik und der Wallotbau, door C. Gur-litt. G. verzet zich tegen het streven om het gebouw, alskunstwerk verouderd, volmaakt te veroordeelen en nieuwegebouwen, welke geen rekening ermee houden in denabijheid te plaatsen. Het werk is typeerend voor deii tijd,en de tegenwoordige generatie, die andere opvattingenhuldigt, staat er niet objectief tegenover. Hij verheugt erzich over dat de financieele moeilijkheden ingrijpendeveranderingen in de omgeving niet toelaten. Met afbb. ensituaties.Ook Kiesling en Gerson manen tot voorzichtigheid.Hoger daarentegen wil een skyscraper tot verkrijging vande vereischte ruimte in de nabijheid plaatsen.-, No. 8, Augustus 1930.Die Neugestaltung der brasilianischen HauptstadtRio de Janeiro, door F. W. Freise. De plannen zijn af-komstig van den Franschman Agache. Doorbraken, nieuwehavens, aanleg van promenades staan op het program;heuvels zijn en worden afgegraven; prachtstraten metgroote panden voor winkels en zaken aangelegd. De schrijverOVKHZICHT VAN TIJDSCHRIFTKN 203zegt, dat het tegenwoordige werk ,,lediglich