tpTIJDSCHRIFTVOOR-[yOLKSHUISVESTINGIjaEN STEDEBOUWORGAAN VAN HET NEDERLANDSCHINSTITUUT VOOR VOLKSHUIS:VESTING EN STEDEBOUW EN VANDEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN1931 Ng 8 12' JAARGANG AUGUSTUSGELUIDDEMPEND SPIJKERVASTGJPSSWANDBRANDVRIJEen Dipecteur van Gemeente-werken : ,,,...^de opgedane ep-vaptng is wel van dien aard,STERKdat jk ze meer in de gemaente-bestekken van scheidingswandenzai voopschpijven "N. V. DE METEOOR TELEFOON 205 D E S T E E GN.V. VAN MUNSTER'S UITGEVERS MAATSCHAPPIJ - HAARLEMMERWEG B 378 - AMSTERDAIVI (W.)INLICHTINGENDIAMETANHET GEVAARLOOZE VERGASSIN6SMIDDEL TERVERDELGING VAN WANDLUiZEN --GEMAKKELIJK TOE TE PASSEN, ABSOLUUTAFDOENDE --GEEN SPECIALE APPARATEN BENOODIGDVERKRIJGBAAR BIJ APOTHEKERS EN DROGISTENNV.HANDELMAATSCHAPPIJ" NEDIGEPHA"NIEUWE KEIZERSGRACHT 58, A'DAM (C.)TELEFOON 52521 en 52621WANDGEDIERTEHiermede berichten wij U, dat door onswoningen.gebouwen enschepen gezuivcrd worden van wandgedierte, kakkerlakkcn, cnz.Door onze methode van zuiveren wordt aan de woningcnniets beschadigd. Vcrf en behangsel hebben niets te lijden enwij behocven geen plinten of andere voorwerpcn los te maken.Ook behocven dc bewoners tijdens hct zuiveren de woningniet tc verlatcn of httn inboedel te verplaatsen. Onze methodeis EENVOUDIG, GEMAKKELIJK en DOELTREFFEND.In de navolgende plaatsen hebben wij reeds gcwcrkt: Coevor-dcn, Delft, Dodewaard, Ede, Enschede, Franeker, Gorinchem,Gouda, Sappemeer, Kethel, Lonneker, Maassluis, Maastricht,Bussum, Naaldwijk, Noordwijkerhout, Nunspeet, Roermond,Rotterdam, Schiedam, Sliedrecht, Tilburg, Vlijmen, Vlissingen,den Helder, Zandvoort, ZwoUe, enz.Vraagt prijsopgave en inlichtingen:Fa. LIEVE & Co. (M. WAPENAAR)KORTEDIJK 16 - VLAARDINGEN - TELEF, 108ADVERTEERTIN DIT BLADNAAMU VENN.BOUWBEDRMFH.VANSAANE ALGEHEELEVOORBEREIDING. FINANCIERING,VOORLICHTING BIJ EXPLOITATIEEN PRACTISCHE UITVOERING VANWONINGBOUWPLANNENVOOR STICHTINGEN. VEREENI-GUIGEN, KLEINERE GEMEENTEN ENGROOTE INDUSTRIEELEBEDRMVENOVERTOOM 266AMSTERDAMTEL. 81610P I VAN NOG IN UITVOERINGOJL 400 WONINGEN VOOR DE GEMEENTE ROTTERDAMKONING & BIENFAIT - Da Costakade 104AMSTERDAM ^^^Onderzoek van aiie materialen voor den VOLKSWONINGBOUWMAANDBLAD 12= JAAROANO NO. 8 AUGUSTUS 1931TIJDSCHRIFT VOOR VOLKSHUISVESTINQiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiEN STEDEBOUWORGAAN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUT VOOR VOLKSHUIS-VESTINQ EN STEDEBOUW EN DEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGENREDACTIE: H. P. J. BLOEMERS, J. BOM-MER, J. DouwES JR., MH. D. HUDIG, JHR.M. J. I. DE JONGEVAN ELLEMEET, IR. P.BARKER SCHUT, IR. J. M. A. ZOETMULDERVASTE MEDEWERKERS : J. W. BOSSENBROEK,G. A. M. DE BRUYN, IR. A. KEPPLER, MR.J. KRUSEMAN, IR. A. M. KUYSTEN, JHR.A. H. OP TEN NOORT, JAN STUYT,M. VRIJENHOEK, L. VAN DER WAL, D.E. WENTINKENADRES DER REDACTIEADMINISTRATIEKLOVENIERSBURGWAL 70 - AMSTERDAMPOSTREKENING NO. 29080REDACTIE VAN DE RUBRIEK,,UIT DEN ITRING DER BOUW-VEREENIGINGEN",,HET NIEUWE HUIS" (KAMER 171)ROELOF HARTPLEIN 4 - AMSTERDAM-- ADVERTENTIES --V. MUNSTER'S UITGEVERSMAATSCHAPPIJHAARLEMMERWEG B 378 - A'DAM (W.)ABONNEMENTSPRIJS. ., f8.-DE LEDEN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUTVOOR VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUW(LIDMAATSCHAP VOOR PHYSIEKE LEDEN f 7.50)EN DE LEDEN VAN DEN NATIONALENWONINGRAAD ONTVANGEN HET BLADgOSTELOOSLOSSE NUMMERS ...fl.-INHOUD: Officieele Mededeelingen -- Gemeentelijke-- Gemeentewoningen van lage buurwaarde door Ir. GDe Woningbouwvereeniging en de Rijkscontrole doorvan den woningvoorraad en de aanwas der bevolkingland -- De Wettelijke Regeling van den Stedebouw inKring der Bouwvereenigingen -- Kort Verslag van deNationalen Woningraad, gehouden op 26 en 27 Juniarbeiderswoningbouw te Breda door N. A. Felix. de Zwart -- Hoogbouw door Ir. A. Boeken --Mr. P. A. van der Drift -- De vermeerderingin 1930 in de belangrijkste gemeenten van onsDuitschland door H. -- Binnenland -- Uit denachttiende jaarlijksche ledenvergadering van den1931 te Enschede -- Overzicht van tijdschriften.OFFICIEELE MEDEDEELINGENNEDERLANDSCH INSTITUUTRAPPORT WIERINGERMEER-COMMISSIEAan al onze leden werd het Rapport toege^ondenover de vraag welke maatregelen te bevorderenzouden zijn tot het treffen van een goede adminis-tratieve regeling ten aanzien van de Wieringer-meer, welk rapport is uitgebracht door een com-missie, ingesteld door de Vereeniging van Neder-landsche Gemeenten en ons Instituut.NATIONALE WONINGRAADHONORARIUMREGELING ARCHITECTENDe nieuwe honorariumregeling voor architectenbij volkswoningbouw is verschenen. Voor ledenvan den Woningraad zijn exemplaren ervan gratisverkrijgbaar bij ons secretariaat. Voor niet-ledenbedraagt de prijs / 1.25.NIEUWE LEDENSedert de vorige opgave zijn als lid toegetredende N.V. Volkswoningen Mij. ,,Amsteldi]k" teAmsterdam en de Woningbouwvereenigingen ,,Spi-noza" te Rijnsburg en ,,Beter Wonen" te Wie-ringen. De Woningraad telt thans 346 leden met78.301 woningen.GEMEENTELIJKE ARBEIDERSWO-NINGBOUW TE BREDAHet vermoedelijk in de twaalfde eeuw gestichteBreda werd in het tijdsverlocp tusschen 1355 en1410 van de eerste ommuring voorzien, welke in1531-1543 werd vervangen door eene, welke debuiten eerstgenoemde ontstane voorsteden medeinsloot. Het heeft tot 1870 geduurd eer tot ont-manteling der vesting en slechting der wallen enpoorten werd overgegaan.Sedert zijn de vroeger door vestingwerken inge-nomen terreinen in exploitatie gebracht met uit-zondering van uitgestrekte excercitieterreinen voorhet garnizoen, die eigendom van het Rijk zijn.Binnen de oude omwallingen had zich een zeerdichte bebouwing ontwikkeld, waarbij dikwerfvan elke M^. bebouwbaar terrein was partij ge-trokken, zoodat op het gebied van de volkshuis-178ARTIKELENBreda. Situatie volkswoningbouwMM gemeentewoningen ^ss vereenigingswoningenvesting vele ongewenschte toestanden werdenaangetroffen.Zoo bleek b.v. tijdens een 1904 gehoudenwoningtelling, dat van 1044 onderzochte woningenmet een huurwaarde van / 1.50 of mindei er waren:58 % in sloppen gelegen,46 % eenkamer-woningen,34 % met onvoldoende hoogte,Breda. Woningbouw aan het Dijkplein. Type A. Huur/ 4.80 per week48 % met onvoldoenden inhoud,37 % zonder afzonderlijk privaat,93 % zonder waterafvoer binnenshuis.De moeilijkheid om hierin verandering te bren-gen werd vergroot, doordat binnen de bestaandegemeentegrenzen betrekkelijk weinig terreinen voorarbeiderswoningbouw beschikbaar waren.Op deze weinige bouwterreinen werden doorwoningbouwvereenigingen, gedeeltelijk reeds voor1914, eenige complexen gesticht.De gemeentelijke zorg voor de volkshuisvestingwerd eerst in 1922 voor iedereen zichtbaar, toen,om in den grootsten woningnood te voorzien,door de gemeente 67 houten noodwoningen werdengebouwd.De twee- en drie-kamer-keten op enkele ver-spreide punten in de stad opgericht, waren, geletop tijdsomstandigheden, doeltreffend, doch geensieraad uit esthetisch oogpunt. Nu de ergstewoningnood te Bred?, gelenigd is, is het meerendeelBreda. Overgangswoningen aan den Vestkant. Huur / 3.60per weekBreda. Overgangswoningenlaanlden Vestkant. Huur / 3.60per weekARTIKELEN179Breda. Woningbouw aan het Dijkplein. Type B. Huur/ 5.- per weekreeds weder gesloopt; de overige zullen dit jaarverdwijnen.Bij den permanenten gemeentelijken arbeiders-woningbouw moest uiteraard rekening wordengehouden met plaatselijke opvattingen en gebruiken.In de eerste plaats werden daardoor uitsluitendeengezinshuisjes gebouwd, daar boven- en bene-denwoningen niet in trek zijn. De daaruit voort-vloeiende lage bebouwing en het toepassen vanhellende daken, maakte dat het landehjk karakter,ondanks de gesloten bebouwing, bewaard bleef.Voorts bestaat een algemeen verlangen bij debewoners naar een z.g. mooie kamer, waarvoorgraag eenig ongerief, voortvloeiende uit een daar-door minder practische ruimteverdeehng, op denkoop toe wordt genomen.Breda. Woningbouw aan het Dijkplein. Type C. Huur/ 4.35 per weekDe meestal kinderrijke ge?innen, die de woningenbewonen, maken het gewenscht dat de vrouw deshui^es van haar heiligdom -- de woonkamer-keuken, keuken of bijkeuken -- uit zocveel mogelijkhaar spruiten kan observeeren, waartoe recht-streeksche verbinding (uitzicht) tusschen keukenen woonkamer eenerzijds en den tuin andererzijdsaan de indeehng van den plattegrond der woningenten grondslag behoort te hggen.Bij de eerste gemeentelijke complexen werdenop de verdieping slechts twee slaapkamers ont-worpen, met de illusie dat de ?.g. mooie kamerzoo noodig wel als derde slaapkamer zou wordenbenut.Van dit systeem werd onder de huidige directieafgestapt; thans worden uitsluitend woningen metdrie slaapkamers op de verdieping gebouwd, terwijlde vliering zoodanig wordt bevloerd, dat deze ingevallen van tijdelijken aard kan worden benutvoor noodlogies.Het is voorts te Breda gewoonte elke woningeen achteruitgang te geven op een -- meestalgemeenschappelijken -- gang (vroeger brandgang)uitkomende. Dit ingeburgerd systeem is bij dengemeentelijken bouw 00k gevolgd.Van 1934-1931 werden ruim 400 gemeente-Beg. grond ZolderplanBreda. Woningbouw aan de Dijklaan. Normaal type.Huur / 4.50 per weekI 1i^ .^^ i 'vj/tf j kail badW(p kasi I badV fek k'k: i^ I$I3 / 162' 7 3JO 7, 250n 7 2&S 10sloapkj keuken vx/ODntomer sbapkri siaapk. "11taafc.Jj balcoiiAfb. 3, Type h 3 en 4zakelijk hooger te stellen eischen o;j c?en duur nietongerust behoeft te maken over hoogere bouw- ofexploitatiekosten.Het is merkwaardig, hoe in het algemeen bij dehoogbouwprojecten de torenhuizen de voorkeurgehad hebben. Wellicht komt dit door het Ameri-kaansche voorbeeld van den skyscraper, die echterzijn grondvorm niet te danken heeft aan eenigerleiredelijke overweging, doch voortgekomen is uitde gebruikeUjke perceelsverkavehng. Het wil mijechter voorkomen, dat voor woningbouw, waarbijhet directe contact van alle vertrekken met de bui-tenlucht gewenscht is en dus alle diepte-ontwikke-ling is buiten gesloten, het rijenhuis de eenige ra-tioneele vorm is.De halve stervorm van het ontwerp van Ir.Duiker (men zie diens boekje ,,Hoogbouw", Brusse,1930) moge vernuftig zijn en de idee van zonne-radiator treffend suggereeren, toch komt mij delichttoetreding in de diepe hoeken onvoldoendevoor en lijkt mij de onvrijheid der daarin gelegenvertrekken bezwaarlijk.Bij het hooge rijenhuis zijn er twee mogelijk-heden voor de communicatie van de woningen metden beganen grond, n.l. de rechtstreeksche verti-kale verbinding en de horizontale verbinding, n.l.de ,,Laubengang" met een of eenige trappenhuizenen liftenschachten. Hoewel in het concentreerender liften en trappen in een of enkele groepen voorhet toezicht en eventueel voor de bediening eengroot voordeel ligt, leveren m.i. de horizontaleverbindingsgangen toch moeilijkheden op. Onver-mijdelijk onderschept de ,,Laubengang" het lichtvoor de vertrekken, welke aan die zijde liggen enmaakt deze kamers onvrij. Nu is het mogelijk door1^Wsfibuh" 'Mrm->f'I'iai-msiameen juiste keuze vande vertrekken, die aandie gang liggen, bijv.keuken, badkamer, e.d.dit bezwaar zoo geringmogelijk te maken,maar, zooals Gropiusin zijn bekende ont-werp voor een ,,Wohn-hochhaus" in Hasel-horst een der slaapka-mers aan de ,,Lauben-gang" legt, lijkt mijtoch minder gelukkig.Een Russische oplos-sing voor het vraagstukvan deze verbindings-gang, die Ir. van Tijenin het Maart-nummervan dit tijdschrift af-beeldde, n.l. een gangop halve hoogte tus-schen twee woonver-diepingen in, waaron-der en waarboven zichslaapvertrekjes bevin-den, is wel vernuf-tig gevonden, maargeeft, indien men dehoogte van de gangen de slaapkamers nietal te veel wil beperken,een te groote hoogtevoor de normale ver-dieping en daardoorruimte-verspilling.De rechtstreeksche verbinding van de woningenmet de straat door middel van een trappenhuis-liftschacht heeft uit den aard der zaak het bezwaar,dat men in een blok geheel onafhankelijke elementenkrijgt, met geheel op zich zelf staande lift-een-heden, die elkaar niet kunnen aanvullen en dusminder soepel in het gebruik zijn en toezicht moei-lijk maken. Ik heb voor dit plan echter dit systeemgekozen; de werkelijkheid zal moeten leeren welk sys-teem in het dagelijksch gebruik devoorkeurverdient.Elke liftschacht-trappenhuis is ingericht mettwee liften, een voor zes personen, de andere voornegen, welke laatste ook voor verhuizingen ge-bruikt kan worden; voorts drie a vier boodschappen-liften met huistelefoon en een trap, breed 1.20 M.zonder kwarten. In de blokken, bestaande uitwoningtypen 1-6, bedient zulk een eenheid 50 wo-ningen, bij de typen 7-9 28 woningen. Door de in-voering van een goede regeling gedurende de drukkeuren bijv. door slechts om de andere etage te stop-pen, door de eene lift te bestemmen voor de onder-ste helft van het gebouw, de andere voor de boven-ste helft, kan m.i. zulk een eenheid ook in de spits-uren bevredigend haar werk doen.ferro;Afb. 4. Ingangi88 ARTIKELEN:':A9.^il5.50^,"S.|Z| 23.9J20SOi""^i"^N--1*X).0527-I75JKaoi:75570Afb. 5. Doorsnede blok AUitgaande van de overweging dat beperking vande breedteafmeting der woningen, bij eenzelfdeaantal woningen per H.A. leidt tot vergrootingvan den afstand der blokken onderling, dus tot ver-ruiming van het parkoppervlak, heb ik getrachtin de verschillende woningtypen na te gaan welkebreedte als minimum aangenomen moet wordenin verband met verschillende gezinssterkte. Dediepte van het bouwblok is in de eerste plaats be-paald door den eisch van stabiliteit tegen winddruken nader in het algemeen vastgesteld door de matenvan liftschacht-trappenhuis plus de diepte van eentwee-persoonsslaapkamer.In de typen i tot 6 zijn bij elkaar behoorende enin een blok op te nemen woningen voor gezinssterk-ten van 2 tot 8 personen gegeven, waarin dus zoowelde zeer kleine als de kinderrijke gezinnen onderge-r.qanqir--j-.Derq piaotoen.mekhCMberq?rteteo .'?metal's lifleberapbafcea wdtischervI' 'f!Ii fieri meieo.-/--Afb. 6. Sousterrein blok A (eventueel met doorgangennaar nevenliggende ,,perceelen"; in dat geval een wasscherijper blok)bracht kunnen worden. Hoewel bij gewonen blok-bouw een groepeering rug aan rug ten eenenmalete veroordeelen is, is er hier bij dezen vrijen hoog-bouw met aan beide zijden een overvloed vanlicht, lucht en uitzicht voor de zeer kleine gezinnenweinig bezwaar. Bij een indeeling, zooals bij detypen i en 2 is aangegeven, wordt het voordeelverkregen dat nergens een woonkamer tegen eenscheidingsmuur komt te liggen, waardoor dehinder van geluidsoverbrenging tusschen de wo-ningen tot een minimum beperkt wordt. De venti-latie van de binnenin gelegen badkamers, w.c.'s,voorportalen en bergkasten moet kunstmatig geschie-den, terwijl in de onderste drie a vier verdiepingenwaar de ventilatie door het niet kunnen doorluchtenvan de woningen misschien onvoldoende zou zijn,in ieder geval de wel ,,doorluchtende" typen 5 en 5gemaakt moeten worden, waardoor dan tevens dezelagere etages van zelf bestemd worden voor degrootere gezinnen. Het spreekt van zelf dat detypen i en 2 alleen toegepast kunnen worden inblokken, die Noord-Zuid georienteerd zijn, daaranders een zijde te weinig of in het geheel geendirect zonlicht ontvangt.Voor alle blokken inafwijkenderichtingen,zurienbehalve de groote typen 5 en 6, de typen 7, 8 en 9in aanmerking komen, die alle de geheeie dieptevan het blok beslaan. Het is dan onmogelijk dezeer kleine twee-persoons-woningen te bouwen,terwijl door de verschillende breedte der traveeen,deze typen uitsluitend naast elkaar gegroepeerdARTIKELEN 189vanoni dokterra-i met'^& ~WBT ia~"-co--]^ tfe j ariE -n--J^-"J:i^-=-g 22Dok Q1-Afb. 7. In een woningblok bijv. 3 verdiepingen h 5 of h 6:88 stuks type h i met max. 2 bedden88 ,, ,, h 2 ,, ,, 428 ,, ,, h 3 ,, ,, 4 ,,28 ,, ,, h. 4 ,, ,, 6 ,,24 ,, ,, h 5 of 6 met max. 6 of 8 beddenof88 woningen met max. 2 bedden116 ,, ,, ,, 4.irO.Doeken architect-52 woningen met max. 6 beddentotaal 256 woningen met 952 beddenIn een blok van loj verdieping h 5 en 3^ verdieping h i en h228 woningen met 2 bedden56 ,, ,, 4112 ,, ,, 6 ,,totaal 196 woningen met 952 beddenkleine kinderledikantjes niet meegerekendkunnen worden, in tegenstelling met de typen itot 6, welke boven elkaar kunnen worden inge-deeld. Is het bij de typen 1-6 mogelijk aan de grootegezinnen met veel kinderen woningen te gevenop de drie of vier beneden verdiepingen, waar-door het gebruik van de lift voor deze practischvervalt, en elke liftenschacht een ongeveer gelijkaantal personen te bedienen krijgt, bij de anderetypen krijgt men alle groote gezinnen op eenliftengroep.Voor de constructie, de inrichting en outillageder woningen verwijs ik naar de teekeningen en deuitvoerige bijschriften.In zekeren zin zijn alle deze woningtypen mini-mumwoningen -- het woord, dat al 200 veel mis-verstanden heeft veroorzaakt --namelijk in den zin,dat er naar gestreefd is een maximum van bewoon-baarheid te geven in een minimum van ruimte.Het ligt voor de hand, dat, indien men de woningopvat als een element van een georganiseerd geheel:het blok en dit weer als een onderdeel van eengrooter geheel: de wijk, men zich gaat afvragenhoe in zulk een geheel de centrale voorzieningen,die tegenwoordig bij den normalen woningbouwoveral beginnen op te duiken, tot verdere ontwikke-ling gebracht moeten worden en in hoeverre dezein de wijk als geheel of in de blokken moetenworden opgenomen. Dit is een vraagstuk of juistereen groot complex van vraagstukken op zich zelf,zoowel van sociologischen, als van technischen,en organisatorischen aard, dat gedeeltelijk analoogis aan de vragen, die zich voordoen bij den bouwvan wijken met normale woningen maar voor eenander deel een specifiek hoogbouwkarakter heeft.Ik acht de ontwikkeling van deze voorzieningenbuitengewoon belangrijk, vandaar dat ik behalvewijkvoorzieningen als de centrale warmte- en warm-waterlevering vanuit een zwaartepunt van de wijken de inrichting der sousterrains voor gemeenschap-pelijke doeleinden als waschinrichting en rijwiel-bergplaats, in elk der bloksamenstelhngen ruimtenheb gereserveerd voor gemeensch'.ppelijk gebruik,190 AHTIKELENI: ! :-|babj--r-^slaapk d. kot-iftim. L'3^^'^1^^'OOA07 7.. 16?. ;,s^*oon.l