SteOrgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuis-vesting en Stedebouw en van den Nationalen Woningraad,Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenOctober 1936 17e Jaargang no. 10Vraagt ons boekje:,,Welke kleur en ...weike verf"De oersterke lakverfTORNOLH.S. door haar groote duurzaamheid de voordeeligste en betrouwbaarste verf voor nieuwbouw en onderhoudswerkVraagt inlichtingen en monsters:PIETER SCHOEN & ZOON N.V.VERF- EN VERNISFABRIEKEN - ZAANDAMN.V. Houthandel A.J.K. GRONDHOUTHAVEN 43 - AMSTERDAMTELEFOON: 41412 (na kantoortijd 22908)Vuren, Grenen en Dennen Bestekhout, Schrooten-delen, platen, battens, ribben, tengels etc. etc.bewerkt en onbewerktJuffers, Oregon-Pine, Triplex enz.Speciaal adres voorBEUKEN- EN EIKEN STAAFVLOERENGoede en ruime sorteering voor, en groote ervaringvan de eischen van den WoningbouwPrompte levering - Concurreerende prijzenI. VAN AALTEN & ZOONSpuistraat 30 - AMSTERDAM - Telef. 43671-43681IJZERWARENHANG-enSLUITWERKvan binnen- en buitenlandsch fabrikaatVertegenwoordigers vanLIPS' SLOTENFABRIEK%^meervoudigeontlubhtmqskokerDDDDnaadlooze asbest-cement prjpenvan^^m m mm mm m n.v.CRUQUIUSWEG - AMSTERDAM-C.Tijdschriftvoor Volkshuisvesting en StedebouwOrgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw enden Nationalen Woningraad, Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenRedaoties H. P. J. Bloemers, J. Bommer, J. Douwes Jr., Jhr. M. J. I. de Jonge van Ellemeet,Ir. L. S. P. Scheffer, Ir. P. Bakker Schut, Ir. J. M. A. ZoetmulderAdres Toor Redactie en Abonnementen : Kloveniersburgwal 70, Amsterdam CAdvertenties : Keizersgracht 188, Amsterdam C, Telefoon 49128October 193617e Jaargang No. 10MaandbladOfficieele mededeelingenNederlandsch InstituutGelukwensch Prinses JulianaHet Bestuur heeft in zijn vergadering van 19 Septembereen telegram van gelukwensch gezonden aan H. K. H.Prinses Juliana ter gelegenheid van Haar verloving.Wijziging statutenIn de op 10 October gehouden ledenvergaderingen is opvoorstel van het Bestuur besloten tot wijziging van art.6 der Statuten, in dien zin dat het bestuur behalve uit devertegenwoordigers der medebesturende vereenigingen,uit ten hoogste 15 door de leden gekozen personen zalkunnen bestaan. Op deze wijziging zal de Koninklijkegoedkeuring worden aangevraagd.BestuurDe bovenvermelde ledenvergadering heeft op voorstelvan het bestuur tot bestuurslid benoemd de Heeren P.Chr. J. Peters, Burgemeester van Medemblik, en Mr. J.Vink, Referendaris ter gemeente-secretarie van Utrecht.SecretarisIn de plaats van den Heer Ir. L. S. P. Scheffer, die inverband met zijn drukke werkzaamheden den wenschte kennen had gegeven, het secretariaat neer te leggen,benoemde de ledenvergadering den Heer Mr. J. Vinktot secretaris. De Heer Scheffer blijft deel uitmaken vanhet dagelijksch bestuur.De voorzitter gaf onder instemming van de vergaderinguiting aan zijn waardeering voor hetgeen de HeerScheffer als secretaris in het belang van het Instituutheeft gedaan, waarbij hij in het bizonder wees op dekort geleden tot stand gekomen vernieuwing van hetTijdschrift, waardoor dit belangrijk is verbeterd.De Heer Scheffer dankte den voorzitter voor dienswaardeerende woorden en bracht op zijn beurt dankaan zijn medewerkers op het bureau van het Instituutvoor de wijze, waarop zij hem bij de vervulling van hetsecretariaat ter zijde hebben gestaan.Nationale WoningraadNieuwe ledenSedert de vorige opgave is als lid van den Woningraadtoegetreden de Meppeler Bouwvereeniging te Meppel.De Woningraad telt thans 396 aangesloten corporatiesmet 98.254 woningen.Adviezen en inlichtingenDoor het secretariaat van den Woningraad werden van1 Juh tot 30 September j.l. adviezen enI inlichtingen ge-geven over de volgende onderwerpen:Administratie 3Annuiteit 1Architect 1Bouwplan 12BouwkapitaalDividendbelasting11Huurcontract 2HuurregelingNaastingOnderhoud2213Personeele belasting 1Radio 1Statuten 1VolkshuisvestingsfondsZegelwetZuiveraar321Diversen 4Totaal 60Het 7e Woningcomplex van de Arbeiders-bouwvereeniging ,,Hilversum" aan deMercurius- en Planetenstraat te Hilversumdoor J. van LarenAls een der eersten in de rij der arbeidersbouwvereeni-gingen, die de hand aan den ploeg sloegen toen degelegenheid daartoe, door de in 1901 tot stand geko-men Woningwet, geboren was, heeft deze Vereeniging oiArtikelen ^-TSituatieIALU KftJKEM^tan>tfA?CHP>APin4'A^MNVH?^ *^ \ , .^ --^/ / ' \. "- '?^v ^-^.^'^/ " ^^ *^,,v- p:::s--- '-:.::......-?" / X-' s,.'-^H^ ^ *^^^ ^1--t^ fU^ ^^'^JHm.1914 1915 1916 1917 96 199 1920 19?1 922 19?5 \m 1925 1926 1927 1928 1929 930 If 195219351954 1955 1956 Artikelenningcomplex, hetwelk mij, uit hoofde van vroegere be-moeiing ermede, goed bekend is.De aldus bedoelde woning is een eengezins-rijenhuis, in-houd buitenwerks boven den beganegrondvloer ? 220m-', bestaande uit beganegrond met verdieping onderschuin pannendak en in hoofdzaak bevattende tweewoonkamers (beganegrond), elk met stookplaats, 3slaapvertrekken (verdieping), keuken, privaat met sa-nitair closet, 5 kasten (incl. kelderkast) en een berg-vliering. Zij beschikt over waterleiding, gasleiding enleiding voor electrisch licht. In de vrij groote lengte aanrioleering is per twee woningen een beerput ingescha-keld. De aanlegdiepte der fundeering is normaal, echterrust deze op een zandaanplemping van ? 0,70 m, welkeden post grondwerk betrekkelijk hoog doet zijn. Deplafonds op den beganen grond zijn gestucadoord.De bouwkosten zijn onderscheiden naar de zes groepenvan gemeenten (hoofdklasse, le, 2e, 3e, 4e en 5e klas-se), zooals die in de vanwege mijn dienst gepubliceerde,,Wenken en Normen voor het onderhoud van Woning-wetwoningen" zijn vastgesteld; zij stemmen overeen metde rangschikking der gemeenten volgens de collectievearbeidscontracten voor bouwbedrijf en schildersbedrijf.Voor bedoelde woning is dezerzijds de te verwachtenaannemingssom op de gebruikelijke wijze begroot aande hand van de midden 1936 bij behoorlijk ,,Directie-werk" voor den Haag geldende eenheidsprijzen voorhet in het werk verwerkte materiaal, terwijl de aldusgevonden netto bouwkosten zijn vermeerderd met hetveelal voorkomende percentage van 10% als algemeenekosten en winst voor den aannemer. In recapitulatiegeeft de begrooting der netto bouwkosten het volgendebeeld:Grondwerk f 90.10Steen- en metselwerk 647.^--' ' -:Stucadoorwerk , 155.70Timmerwerk ,, 650.90IJzerwerk en kramerijen . . . ,, 63.40Loodgieter, sanitair, verlichting ,, 133.90Glas-, verf- en behangwerk . . ,, 163.20Totaal f 1904.20(rond f 1900. -- )Daarnaast werd voor dezelfde woning het eigenlijkemateriaal in zoover mogelijk doorgevoerde onderdeelenuitgetrokken en geprijsd naar de kosten midden 1936franco op het werk of aan de werkplaats. In recapitu-latie geeft de aldus gemaakte begrooting voor het zui-vere materiaal het volgende beeld:Grond f 63.--- - Steenwaren ,, 334.40Bindmiddelen ,, 114.70Hout 298.50IJzerwaren en kramerijen . . . ,, 68.70Lood, zink, sanitair, verlichting ,, 77.50Glas, verf, behang ,, 40.30Totaal f 997.10(rond f 1000.-- )Hierbij zij opgemerkt dat de post ,,Grond" bestaat uitzand en teelaarde voor aanvulling. De steenwaren om- 61AitikelcnBouwkosten, midden 1936, voor een arbeiderswoningSchema IMateriaal c.aLoon c.afH1000.--900.-If 1000.-,, 834.--IIf 1000.--,, 767.--IIIf 1000.--,, 700.-IVf 1000.-,, 633.-Vf 1000.-,, 567.--Materiaal + loon ....? 10% uitvoering, winst enrisico aannemerf 1900.-190.-f 1834.--,, 183.--f 1767,-,, 178.-f 1700.-,, 170.-f 1633.--,, 165.--f 1567.-,, 159.-Aannemingssom ....?10% algemeene kosten .ff2090.--210.--f 2017.-f 203.-f 1945.-f 195.--f 1870.--f 190.--f 1798.-f 182.-f 1726.--f 174.-Stichtingskosten(zonder den grond) . f 2300.-- f 2220.-- f 2140.- f 2060.- f 1980.- f 1900.--Exploitatiekosten, midden 1936, voor een arbeiderswoningSchema II62H I I] III IV VperjaarperweekperjaarperweekperjaarperweekperjaarperweekperjaarperweekperjaarperweekAnnuiteit materiaala 4.655% 46.55 0.89i 46.55 0.89* 46.55 0.89i- 46.55 0.891 46.55 0.894 46.55 0.894loon idem 41.90 0.80i 38.85 0.74 35.75 0.69 32.60 0.62-i 29.50 0.564 26.40 0.51,, uitvoering enz.voor den aan-nemer idem 8,85 0.17 8.50 0.16i 8.30 0.16 7.90 0.15 7.70 0.15 7.40 0.14aannemings-som idem 97.30 1.87 93.90 1.80 90.60 1.74 87.05 1.67 83.75 1.61 80.35 1.544algemeenekosten idem 9.80 0.19 9.45 0.18 9.10 0.171- 8.85 0.17 8.50 0.164 8,10 0.15Jstichtings-kosten a 4.655%(zonder den grond)107.10 2,06 103.35 1.98 99.70 1.91 i- 95.90 1.84 92.25 1.774 88.45 1.70,, grond, stela 4.223%resp. van f 1000.--,f 800.-, f 600.-,f 600.--, f 500.-- enf 500.- 42.25 0.81 34.80 0.67 25.40 0.49 25.40 0.49 21.15 0.404 21.15 OAOhBelasting en assurantie stel: 30.-- 0.58 25.-- 0.48 20.-- 0.384 20.-- 0.384 15.- 0.29 15.-- 0.29Waterleiding stel: 20.-- 0.38 J 20.- 0.381- 20.- 0.381 20.-- 0.38 i- 20.-- 0.384 20.-- 0.38 VOnderhoud 37.- 0.71 34.-- 0.65 31.-- 0.59-i 29.-- 0.56 26,-- 0.50 23.-- 0.44Administratie stel: 10.-- 0.19 7.50 0.14* 7.50 0.l4i- 7.50 0.144 7.50 0.144 7.50 0.141Huurderving stel: 5.-- 0.09i 4.50 0.09 4.- 0.074 4.-- 0.074 3.50 0.064 3.50 0.064Totaal huur 251.35 4.83 229.15 4.40 207.60 3.99 201.80 3.88 185.40 3.57 178.60 3.43vatten o.a. kalkzandsteen (voor fundeering en binnen-muren), baksteen, bimscementplaten, tegels, gresbuizer,en pannen. De bindmiddelen omvatten kalk, gips, port-landcement, rivierzand en grind, een en ander voormetselwerk, betonvloer, putten, pleisterwerk en stuca-doorwerk. De post ,,Hout" omvat al het benoodigdehout, zooals voor balkkigen, vloeren, plafondschroten,bekapping, bebording met tengels en panlatten, kozijnen,deuren, ramen, kasten, betimmeringen. De ijzerwarene.a. omvatten o.a. het benoodigde profielijzer, het ijzcrvoor grofankerwerk, regenwaterpijp, draadnagels, ver-schillende kramerijen, zoomede het z.g. hang- en sluit-werk. De post ,,Lood, zink, sanitair en verhchting" be-staat in hoofdzaak uit de bladen lood en platen zink,waaruit de betreffende constructiedeelen moeten wor-den vervaardigd, uit de complete closetinrichting, zoo-mede uit de materialen en onderdeelen, waaruit de wa-terleiding, de gasleiding en de leiding voor het elec-trisch licht worden samengesteld.Trekt men nu van de netto bouwkosten ad f 1900.--de kosten voor het materiaal ad f 1000.-- af, dan vormthet verschil ad f 900.-- meer uitsluitend het loonbe-standdeel in de netto bouwkosten. Dit betreft hier danniet uitsluitend het loon voor de eigenlijke bouwvak-arbeiders op het werk zelve, doch hier zijn alle loonen(inch sociale lasten) inbegrepen, benoodigd om hetevenbedoelde, ruwe materiaal tot de betreffende bouw-deelen te verwerken. Het gaat hier om al het benoo-digde loon voor grondwerkers, metselaars, timmerlieden(ook aan werkplaats of fabriek, voorzoover aldaar b.v.kozijnen, ramen, deuren, trappen en betimmeringenworden vervaardigd), betonwerkers (vloeren en put-ten), voegers, stucadoors, smeden en loodgieters (bei-den ook aan de werkplaats), electriciens, schilders enwellicht nog voor een cnkele andere categoric vanarbeiders.De voor den Haag begroote aannemingssom is in hetschema aangehouden als gemiddelde voor alle gemeen-ten der hoofdklasse; om tot het totaal van stichtingskos ?ten (zonder den grond) te komen, is de aannemingssomverhoogd met het veelal daarvoor aangenomen percen-tage van 10% voor algemeene kosten (architecten-ho-norarium, kosten van werkteekeningen en van toezichtop den bouw, aanbestedingskosten, renteverlies tijdensden bouw, e.d.).De bouwkosten nu voor de overige gemeenten zijn vandie der hoofdklasse afgeleid in dier voege, dat de kos-ten voor materiaal voor alle plaatsen gemiddeld gelijkzijn gehouden, terwijl het loonbestanddeel is gediffe-rentieerd naar de verschillen in loonpeil volgens de be-treffende collectieve arbeidscontracten. Voor ,,uitvoe-ring enz. aannemer", zoomede voor algemeene kosten"zijn overeenkomstige percentages als voor de hoofd-klasse in rekening gebracht.Het behoeft ten slotte wel geen betoog, dat men meteen eventueele toepassing van het schema zeer voor-zichtig zal hebben te zijn; het zal steeds met de noodigecorrecties moeten geschieden.In het geval, waarop dit schema betrekking heeft, zoumidden 1936 een bedrag van f 1000.^-- per woning aanmaterialen zijn vereischt. In dit bedrag is ongeveerf 260.^-- begrepen voor rechtstreeks aan het buitenlandte betalen kosten van materialen of van buitenlandschegrondstoffen voor de vervaardiging van hier te landc Artikeiengefabriceerde materialen.De hoogte van dit bedrag houdt direct verband metden koers van het ruilmiddel. Bij een depreciatie vanb.v. 10% zullen dus de kosten van de materialen vooreen woning uit dezen hoofde minimum met f 26.^-- stij-gen. In de praktijk zal echter de stijging zich ook weluitstrekken tot de binnenlandsche onkosten op de bui-tenlandsche materialen, waarbij ik nog opmerk dat hethout ook zonder devaluatie belangrijk in prijs dreigdete stijgen. Over de andere, onder b t/m f bedoelde fac-toren kan bezwaarlijk lets met zekerheid worden ge-zegd. Al staat dus de te verwachten invloed niet vast,wel zal het zaak zijn, dezen niet te laag aan te slaan.Deze factoren toch hebben een belangrijk aandeel ge-had in de prijsdaling sedert 1931; immers de aan hetbuitenland te betalen kosten van materialen, die globaalniet meer dan een vierde deel van de totale kosten derbouwmaterialen uitmaken, zouden op zichzelf nooit toteen prijsdaling van 30% op de bouwkosten van 1931hebben kunnen leiden.Om deze reden zal dus de invloed van deze factoren ophet verloop van de bouwkosten in de naaste toekomstzeker van beteekenis zijn.De directe invloed van de devaluatie op de bouwkos-ten behoeft als gezegd niet groot te zijn; de verhoogingvan de stichtingskosten van een woning ten gevolgevan de prijsstijging der buitenlandsche materialen engrondstoffen zal misschien tot 5 a 6% beperkt kunnenblijven.De indirecte invloed zal naar mijn meening grooter zijn.Deze zal echter eerst kunnen worden geconstateerd,wanneer de bouwnijverheid opleeft. Thans is de wo-ningbouw althans in de groote gemeenten ineenge-schrompeld.Wanneer er een opleving komt, zal blijken in hoeverrede materialen van binnenlandschen oorsprong door devermeerderde vraag zullen stijgen, of de loonen derbouwvakarbeiders deze stijging zullen volgen, of de ver-minderde concurrentie de aannemers gelegenheid zalbieden, voortaan weer een hooger winstpercentage inrekening te brengen. Dit alles moet aan de toekomstworden overgelaten.Intusschen kan een stijging van de bouwkosten niet on-billijk worden geacht. Immers zijn deze, zooals uit degrafiek is gebleken, sedert 1931 belangrijk meer ge-daald dan het algemeene kostenpeil.Het schijnt dus niet onredelijk, wanneer de bouwkostenzoodanig zouden stijgen, dat de verhouding der kostentot het algemeen kostenpeil van 1931, deels zou wor-den hersteld.Zelfs al zouden intusschen de bouwkosten b.v. met 10%stijgen, dan wil dit nog niet zeggen, dat ook de hurenmet eenzelfde percentage zouden moeten worden ver-hoogd. Immers de huur van een woning hangt van taivan andere factoren af dan van de bouwkosten alleen.Schema II geeft een globaal beeld van de exploitatie-kosten voor een arbeiderswoning en wil slechts aan-toonen, welken invloed de in schema I bedoelde bouw-kosten op de huren hebben. Ook bij dit schema zij mendus zeer voorzichtig voor toepassing in concrete geval-len, daar ook hier de cijfers op z'n best slechts gemid-delden geven. 63De afwerking vaneike deur is ,,AF"!BRUYNZEEL-DEUREN hebben velevoordeelen :de borsten kunnen door deonverwoestba re drevel-constructie niet opengaan,de deuren schranken niet entrekken niet scheluw,ze vragen geen onderhoud.bruynzeel'sdeurenlabriek n.v.zaandamPARINGvan meer dan een half millioen gulden aan Brandassurantie-premie, verkregen Gemeenten en Bouwvereenigingendoor gebruik te maken van hetBrandassurantie-Contractiniichtingenbij: ^^^ Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten.J. C. J. KNEGT & ZONEN Assuramiekantoor van 1840 AmsterdamCORTLEVERKETELSTRAATAMSTERDAMSp ecialiteit in:MARMERENSCHOORSTEENMANTELSKOOPT GEEN KALKZANDSTEEN DAN NA EERSTPRIJS GEVRAAGD TE HEBBEN AANN.V. KALKZANDSTEENFABRIEK,,VOGELENZANG"IE KHENEN(BIJ WAGENINGEN)TELEFOON 390PRIMAWaalvormSpecialiteit iDRUKVASTINAME lio/oLevering over hLAADVERMOGKALKZAND!SCHERP ZAND, Rijnvorm en Engelsn KALKZANDSTEETlEID 320 KG. per c.M.^ -(onderzoek KONING &et geheele land. PRODUCTIEVdag 200.000 stuks.EN per electr. kraan per dagSTEENch formaat^KLINKERWATEROP-BIENFAIT)ERMOQEN per300.000 stuks.IVAftikelen64Voor de bouwkosten is de vigeerende annuiteit vooreen 50-jarig voorschot aangenomen, voor de grondkos-ten die voor een 75-jarig voorschot. De prijs van dengrond is op onderscheidenlijk f 1000.--, f 800.--,f 600. -- , f 600.--, f 500.-- en f 500,-- gesteld; althansvoor de lagere klassen is hij waarschijnlijk aan denhoogen kant.De post onderhoud is overeenkomstig de bekende mi-nisterieele bepaling genoteerd; de post administratie isgesteld op wat in het algemeen ten hoogste daarvoorwordt toegestaan.De post belasting c.a. is een ruwe aanname, anderzijdsvoor de strekking van dit betoog van voldoende waar-de. Zoo ook de post waterleiding die, voor het geheeleland genomen, zeer uiteenloopt en zulks geenszins even-redig aan het kostenpeil in de verschillende gemeenten;hij is hier dan ook voor het geheele land gelijk gehou-den.De huurderving is aangehouden op ? 2%, een percen-tage, dat in het algemeen voor woningwetwoningen vol-doende is gebleken en vanzelfsprekend geen rekeninghoudt met de ^ hopelijk tijdelijke -- huurmoeilijkheden,waarin sommige woningcorporaties verkeeren,Uit dit schema blijkt, dat de post rente en aflossing vanhet bouwkapitaal, welke rechtstreeks afhangt van destichtingskosten der woning, als regel minder dan dehelft der te bedingen huur bedraagt. Een stijging derbouwkosten met b.v. 10% zou dus een huurverhoogingvan minder dan 5% ten gevolge hebben.Naar het zich laat aanzien, zai de wijziging in de mo-netaire politiek ten gevolge hebben, dat de geldmarktzal worden verruimd en dat in de naaste toekomst vol-doende bouwkapitaal tegen redelijke rente beschikbaarzal zijn. Ook dit is van groot belang voor de woning-voorziening.Deze toch valt in twee groepen uiteen: het vrije bedrijfen de voorziening met medewerking van de overheid.Het vrije bedrijf is ten gevolge van de overproductieen de credietmoeilijkheden in de grootere gemeentenvrijwel tot stilstand gekomen. Op den duur moet ditongewenscht worden geacht. Immers moet het uitge-sloten worden geacht, dat de geheele voorziening in debehoefte aan arbeiderswoningen met door de overheidte verstrekken kapitaal zou kunnen geschieden. Hetstaatscrediet laat zulks eenvoudig niet toe.Het is dus een zaak van algemeen belang dat een deelvan de woningvoorziening geschiedt door het vrije be-drijf. Zulks kan echter alleen dan op eenigszins betee-kenende schaal worden verwacht, wanneer ook het ver~trouwen op de credietmarkt wordt hersteld.Niet alleen de volkshuisvesting zal met deze oplevinggebaat zijn; haar werking bestrijkt een veel wijder ter-rein. Het geheele bouwbedrijf, nijverheid en handel, dewerkgelegenheid van de bouwvakarbeiders, dit alleszal gebaat zijn bij een opleving van het vrije bedrijf.Voor zoover deze opleving van de devaluatie het ge-volg mocht zijn, worden daarmede voordeelen verkre-gen, waartegen het voordeel van huurdaling, waartoede stimulans nu gaat verzwakken, naar mijn oordeelniet opweegt.Den Haag, October 1936De nieuwe uitbreidingen van Arnhemdoor Jr. J. P. van MuilwijkOp de vergadering van het Nederlandsch Instituut voorVolkshuisvesting en Stedebouw te Arnhem op 27 Juni1936, welke gevolgd werd door een rondrit door Arn-hem en een bezoek aan de bruggen te Arnhem en teNijmegen, werden mededeelingen gedaan over de uit-breidingen van Arnhem, waarvan hier een overzichtvolgt.In no. 9 van den Hden jaargang van het Tijdschriftvoor Volkshuisvesting en Stedebouw verscheen van dehand van Ir. P. Verhagen Lzn. een verhandeling overhet algemeene plan van uitbreiding van Arnhem, bijwelke verhandeling deze mededeelingen aansluiten.In 1919 bedroeg het aantal inwoners van Arnhem71.000 en de bebouwde oppervlakte 404 ha, eind 1935bedroeg het aantal inwoners 85.000, doch de bebouwdeoppervlakte 660 ha. De groote toename van bebouwdoppervlak ligt hoofdzakelijk in noordelijke richting, te-gen en op den 80 a 90 m -f N.A.P. gelegen Veluwe-rand. Ter vergelijking zij opgemerkt, dat de GrooteMarkt nabij het Gemeentehuis ligt op 12,70 m + N.A.P.In verband met enkele doorsnijdingen van den Veluwe-rand, als die van de Sonsbeek en de Klarenbeek, beslaatde stad een zeer geaccidenteerd terrein. Aan deze lig-ging tegen hellingen zijn behalve voordeelen, als ge-zonde en fraaie ligging van woningen, ook bezwarenverbonden; verschillende woonwijken zijn moeilijk tebereiken; de keuze van de plaats van onderwijsinrichtin-gen is verre van gemakkelijk; het regenwater veroor-zaakt van tijd tot tijd overstroomingen in de lagerestadsdeelen. Toch breidde Arnhem zich uit in die rich-ting om de eenvoudige reden dat geen andere uitbrei-ding mogelijk was. Want langs de zuidzijde belette deRijn iedere uitbreiding en in het zuidoosten ligt het win-terbed van Rijn en Ijssel, dat in den winter een zeegelijk is.Uitbreidingen van den laatsten tijd, aangevangen na1919 en nu grootendeels voltooid, zijn:tot het gemeentelijk grondbedrijf behoorende:de Braamberg (middenstandswoningen);de Geitenkamp en Schuttersberg (arbeiderswoningen);de Paaschbergterreinen (middenstandswoningen);Alteveer, een terrein ten noorden van het park ,,Sons-beek";particuliere exploitaties:de Gulden Bodem (groote middenstandswoningen);de Hoogkamp (kleine middenstandswoningen);de Sterrenberg (middenstandswoningen);kleinere exploitaties, eveneens particulier:Heyenoord (arbeiderswoningen);Hoogstede (middenstandswoningen);Wellenstein (middenstandswoningen);en tenslotte:Angerenstein (hoofdzakelijk middenstandswoningen),dat in 1935 nog een boschrijk buiten was.Ging door de bebouwingen in noordelijke richting veelnatuurschoon verloren, gelukkig is toch veel bekoor-lijks nog overgebleven. Dit moge uit de kaart blijken.In het winterbed van Rijn en Ijssel, het Arnhemscheen Velpsche Broek, werd in 1920^--^1922 aangelegd eenArtikelenDe nieuwe uitbreidingen van Arnhemspoorwegemplacement met industrieterrein.Het terrein werd, om een watervrije ligging te verkrij-gen, 4 a 4,5 m opgehoogd.In 1930 ging de gemeente over tot bedijking en bema-ling van een polderterrein, groot ? 57 ha, dicht bij hethart van de stad gelegen en bestemd voor midden-stands- en arbeiderswoningen.Dit was een poging om te trachten decentrahsatie tegente gaan en natuurschoon te sparen. Door dezen polderis een nieuwe verkeersweg gelegd, die de brug overden Rijn met de brug over den IJssel bij Westervoortverbindt.De bedijking maakte tevens mogeHjk, dat particulierenhet terrein ,,Molenbeke", grootendeels ook tot het win-terbed van Rijn en IJssel behoorende, in exploitatiebrachtcn.Het besluit tot den bouw van een vaste brug over denRijn opende nieuwe perspectieven. Aan den linker Rijn-oever lagen uitgestrekte buitenpolders, gedeeltelijk bin-nen de grenzen van de gemeente Arnhem.De gemeente stelde zich met het Rijk, de provincie ende betreffende polderbesturen in verbinding over be-dijkingswerken en slaagde na geruimen tijd onderhan-delen er in een koninklijke concessie te verkrijgen ,,tothet ondernemen van de indijking van een gebied, deeluitmakende van het winterbed van den Neder-Rijn engelegen in de gemeenten Arnhem, Huissen en Elst."Het spreekt wel vanzelf dat aan de concessie velevoorwaarden verbonden waren. Werd echter eenerzijdsde gemeente verplicht tot het uitvoeren van belangrijkebijkomende werken, andererzijds waardeerde het Rijkde rivierverbetering, die door de bedijking tot standkwam en de besparing, die verkregen werd op den toe-gangsweg naar de brug aan de zuidzijde. Voor de ri-vierverbetering ontving de gemeente een bijdrage vanf 150.000. -- , terwijl het verschil in kosten tusschen eenhoog gelegen weg door het winterbed van den Rijn en 65AttikelenPOLDERMALBUR6LN5ITUATIE:TE:E:KENING DERUITTEVOEREN WERKENAANDU1D1N6OCR UlT TC VOCRCN VJLQKZ.A-B VERM CN VCRZW, A\ALB, DA/AC-D > ? ? CLD DljkB-C NILUW DUKSGEDCCLTEE 1NLAAT5LU1& /F MUUR VAN 6CW, DCT. AL3 DECL VAN A-B=^6 6EA\AAL A\ET UITLAAT5LUI5M DOORLAATBf2U6 MET bCWEtoBARC WATERt< PERSLEIDINGL WATERGANSENAN WE5 NAAR STADSBLOKKElNWEeN OP TE RUIMEN 1^ D00RLAATBRU_0 . . - 2'P BEWEEGBARE WATERKEERIN6R AAN5UUITENDE KADEN AAN Pe DUIKER5T TERF VOOR M0065P. /AA57 P.6.E./AAF TE ePAVtN GRONDtN VOOR WINTCRBCD66een op maaiveldshoogte gelegen weg door den bedijktenpolder, ten goede van de gemeente kwam.De voornaamste werken, die uitgevoerd werden tenein-de bouwterrein te kunnen gaan vormen, zijn:1. De bedijking, bestaande uit de verzwaring en ver-hooging van den Malburgschen dam, het leggen vaneen geheel nieuwen dijk vanaf het voormalige Malburg-scheveer tot den Eldenschedijk en het verhoogen enverzwaren van den Eldenschedijk.De bedijking reikt tot ruim 1 m boven den hoogst be-kenden rivierstand.2. De ..groene rivier", zijnde een minstens 200 m bree-de strook grond, die geheel ontdaan moest worden vanalle zomerkaden, terpen, resten van oude steenfabriekenenz. en na egalisatie een maximum hoogte mocht hebbenvan 2 m + M.R. Deze strook is bestemd voor den a?-voer van hoog winterwater.De Eldenschedijk, de vroegere toegangsweg naar deschipbrug, en nu de verbinding met de industrieen opden linker Rijnoever en het gehucht Meinerswijk, wordtdoor de groene rivier gekruist. Een 200 m lange brugwerd gebouwd om de verbinding te onderhouden.Ten westen van den Eldenschedijk ligt de buitenpol-der Meinerswijk. 's Winters is water in dezen polderwelkom, 's zomers niet. De doorvoer van de groene ri-vier door dezen polder is daarom -- en het Rijk heeftzich hiermede kunnen vereenigen -- beperkt tot denwinter. Hoog zomerwater, dat echter nooit gevaarlijkhoog is, wordt door schuiven tusschen de pijlers van debrug in den Eldenschedijk gekeerd. Een beweegbarewaterkeering beeindigt verder de groene rivier aan dewestzijde van Meinerswijk, ter keering van het waterdat van benedenaf Meinerswijk zou kunnen binnenko-men. Eenige zomerkaden moesten bij dit kunstwerkw/orden verlegd of verwijderd.3. In den Malburgschen dam is in het belang van denlandbouw een inlaatsluis gebouwd.4. Het gemaal is geplaatst in het noordwesten van denvatten o.a. kalkzandsteen (voor fundeering en binnen-muren), baksteen, bimscementplaten, tegels, gresbuizer.en pannen. De bindmiddelen omvatten kalk, gips, port-landcement, rivierzand en grind, een en ander voormetselwerk, betonvloer, putten, pleisterwerk en stvica-doorwerk. De post ,,Hout" omvat al het benoodigdehout, zooals voor balklagen, vloeren, plafondschroten,bekapping, bebording met tengels en panlatten, kozijnen,deuren, ramen, kasten, betimmeringen. De ijzerwarene.a. omvatten o.a. het benoodigde profielijzer, het ijzervoor grofankerwerk, regenwaterpijp, draadnagels, ver-schillende kramerijen, zoomede het z.g. hang- en sluit-werk. De post ,,Lood, zink, sanitair en verhchting" be-staat in hoofdzaak uit de bladen lood en platen zink,waaruit de betreffende constructiedeelen moeten wor-den vervaardigd, uit de complete closetinrichting, zoo-mede uit de materialen en onderdeelen, waaruit de wa-terleiding, de gasleiding en de leiding voor het elec-trisch licht worden samengesteld.Trekt men nu van de netto bouwkosten ad f 1900.^--de kosten voor het materiaal ad f 1000.-- af, dan vormthet verschil ad f 900.-- meer uitsluitend het loonbe-standdeel in de netto bouwkosten. Dit betreft hier danniet uitsluitend het loon voor de eigenlijke bouwvak-arbeiders op het werk zelve, doch hier zijn alle loonen(incl. sociale lasten) inbegrepen, benoodigd om hetevenbedoelde, ruwe materiaal tot de betreffende bouw-deelen te verwerken. Het gaat hier om al het benoo-digde loon voor grondwerkers, metselaars, timmerlieden(ook aan werkplaats of fabriek, voorzoover aldaar b.v.kozijnen, ramen, deuren, trappen en betimmeringenworden vervaardigd), betonwerkers (vloeren en put-ten), voegers, stucadoors, smeden en loodgieters (bei-den ook aan de werkplaats), electriciens, schilders enwellicht nog voor een enkele andere categorie vanarbeiders.De voor den Haag begroote aannemingssom is in hetschema aangehouden als gemiddelde voor alle gemeen-ten der hoofdklasse; om tot het totaal van stichtingskos-len (zonder den grond) te komen, is de aannemingssomverhoogd met het veelal daarvoor aangenomen percen-tage van 10% voor algemeene kosten (architecten-ho-norarium, kosten van werkteekeningen en van toezichtop den bouw, aanbestedingskosten, renteverlies tijdensden bouw, e.d.).De bouwkosten nu voor de overige gemeenten zijn vandie der hoofdklasse afgeleid in dier voege, dat de kos-ten voor materiaal voor alle plaatsen gemiddeld gelijl;zijn gehouden, terwijl het loonbestanddeel is gediffe-rentieerd naar de verschillen in loonpeil volgens de be-treffende collectieve arbeidscontracten. Voor ,,uitvoe-ring enz. aannemer", zoomede voor algemeene kosten"zijn overeenkomstige percentages als voor de hoofd-klasse in rekening gebracht.Het behoeft ten slotte wel geen betoog, dat men meteen eventueele toepassing van het schema zeer voor-zichtig zal hebben te zijn; het zal steeds met de noodigecorrecties moeten geschieden.In het geval, waarop dit schema betrekking heeft, zoumidden 1936 een bedrag van f 1000.^-- per woning aanmaterialen zijn vereischt. In dit bedrag is ongeveerf 260.^-- begrepen voor rechtstreeks aan het buitenlandte betalen kosten van materialen of van buitenlandschegrondstoffen voor de vervaardiging van hier te landc Anikeiengefabriceerde materialen.De hoogte van dit bedrag houdt direct verband metden koers van het ruilmiddel. Bij een depreciatie vanb.v. 10% zullen dus de kosten van de materialen vooreen woning uit dezen hoofde minimum met f 26.^-- stij-gen. In de praktijk zal echter de stijging zich ook weluitstrekken tot de binnenlandsche onkosten op de bui-tenlandsche materialen, waarbij ik nog opmerk dat hethout ook zonder devaluatie belangrijk in prijs dreigdete stijgen. Over de andere, onder b t/m f bedoelde fac-toren kan bezwaarlijk iets met zekerheid worden ge-zegd. Al staat dus de te verwachten invloed niet vast,wel zal het zaak zijn, dezen niet te laag aan te slaan.Deze factoren toch hebben een belangrijk aandeel ge-had in de prijsdaling sedert 1931; immers de aan hetbuitenland te betalen kosten van materialen, die globaalniet meer dan een vierde deel van de totale kosten dcbouwmaterialen uitmaken, zouden op zichzelf nooit toteen prijsdaling van 30% op de bouwkosten van 1931hebben kunnen leiden.Om deze reden zal dus de invloed van deze factoren ophet verloop van de bouwkosten in de naaste toekomstzeker van beteekenis zijn.De directe invloed van de devaluatie op de bouwkos-ten behoeft als gezegd niet groot te zijn; de verhoogingvan de stichtingskosten van een woning ten gevolgevan de prijsstijging der buitenlandsche materialen engrondstoffen zal misschien tot 5 a 6% beperkt kunnenblijven.De indirecte invloed zal naar mijn meening grooter zijn.Deze zal echter eerst kunnen worden geconstateerd,wanneer de bouwnijverheid opleeft. Thans is de wo-ningbouw althans in de groote gemeenten ineenge-schrompeld.Wanneer er een opleving komt, zal blijken in hoeverrede materialen van binnenlandschen oorsprong door devermeerderde vraag zullen stijgen, of de loonen derbouwvakarbeiders deze stijging zullen volgen, of de ver-minderde concurrentie de aannemers gelegenheid zalbieden, voortaan weer een hooger winstpercentage inrekening te brengen. Dit alles moet aan de toekomstworden overgelaten.Intusschen kan een stijging van de bouwkosten niet on-billijk worden geacht. Immers zijn deze, zooals uit degrafiek is gebleken, sedert 1931 belangrijk meer ge-daald dan het algemeene kostenpeil.Het schijnt dus niet onredelijk, wanneer de bouwkostenzoodanig zouden stijgen, dat de verhouding der kostentot het algemeen kostenpeil van 1931, deels zou wor-den hersteld.Zelfs al zouden intusschen de bouwkosten b.v. met 10%-stijgen, dan wil dit nog niet zeggen, dat ook de hurenmet eenzelfde percentage zouden moeten worden ver-hoogd. Immers de huur van een woning hangt van talvan andere factoren af dan van de bouwkosten alleen.Schema II geeft een globaal beeld van de exploitatie-kosten voor een arbeiderswoning en wil slechts aan-toonen, welken invloed de in schema I bedoelde bouw-kosten op de huren hebben. Ook bij dit schema zij mendus zeer voorzichtig voor toepassing in concrete geval-len, daar ook hier de cijfers op z'n best slechts gemid-delden geven. 63ONTSMETTINGSDIENSTFa. Lieve & Co. (M. Wapenaar) VlaardingenKortedijk 16 - Telefoon 108 - Postbus 55,,N0 CURE, NO PAY"ENKEL BETALEN WANNEER 'T HELPTBestrijding Wandgediertevereischt kennis, ervaring, eerlijkheid, fact van optredenen vertrouwen.Voor INSPECTIE hebben wij speciale krachten, dieuitsluitend inspecteeren en hun voile aandacht aan ditwerk kunnen besteden.Voor ZUIVEREN hebben wij goed geschoolde krachten.A! ons personeel heeft opdracht ontvangen hunrdersen verhuurders op meest eerlijke en reeele wijze te be-handelen.Belangstellenden, die wandgedierte zelfwillen bestrijden,verstrekken wij gratis demonstratie en inlichtingen overons ontsmettingsmiddel.AMSTERDAMSCHE A/^TTIP'IH'''ZUIVERINGSDIENST jy-cW^ 1 iHir^Kantoor : Kleine Wittenburgerstraat 49a, AMSTERDAMTELEFOON 50829TECHNISCH LEIDER J. ROOZE,v.h. Ambtenaar der Gem. Geneeskundige enGezondheidsdienstSPECIAAL IN HET VERDELGEN VANWANDLUIZEN, KAKKERLAKKEN, ENZ.S.WIERSMA AmsterdamEleciroiechnisch InstallaieurCooperatiehof 2 Telefoon 20405Installateur van diverse WoningbouwvereenigingenErkend door G. E.W. AmsterdamLGOUDSmHOFF&ZOON'sNEDERLANDSCHEBEHANGSELPAPIERINDUSTRIEHet adres voor de Woningbouwvereenigingen.Fabriek DISTELWEG 88 AMSTERDAMMUURVERFAMSTELLINUTRECHTTELEFOON 15363Vochtige muren en kelders kan men metLugato en Kirota zijnkleurloos en onbrandbaarVraagt inlichtingen aan:LUGATO vochtwerend middel voorkomen en metIVllvW i J\ vochtwerend middel herstellen.N.V. ,,FOLTU", AMSTERDAM C - Rapenburg 29, Tel. 43942 - 41615IIIDe afwerking vaneike deur is ,,AF"!BRUYNZEEL-DEUREN hebben velevoordeelen :de borsten kunnen door deonverwoest ba re drevel-constructie niet opengaan,de deuren schranken niet entrekken niet scheluw,ze vragen geen onderhoud.bruynzeel'sdeurenfabriek n.v.zaandamARINGvan meer dan een half millioen gulden aan Brandassurantie-premie, verkregen Gemeenten en Bouwvereenigingendoor gebruik te maken van hetBrandassurantie-Contractiniichtingenbij: ^^^ Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten.J. C. J. KNEGT & ZONEN Assurantiekantoor van 1840 AmsterdamCORTLEVERKETELSTRAATAMSTERDAMSp ecialiteit in:MARMERENSCHOORSTEENMANTELSKOOPT GEEN KALKZANDSTEEN DAN NA EERSTPRIJS GEVRAAQD TE HEBBEN AAN:N.V. KALKZANDSTEENFABRIEK,,VOGELENZANG^^TE RHENEN(BIJ WAGENINGEN)TELEFOON 390PRIMA KALKZANDSTEENSCHERP ZANDWaalvorm, Rijnvorm en Engelsch formaatSpecialiteit in KALKZANDSTEENKLINKERDRUKVASTHEID 320 KG. per c.M.^ - WATEROP-NAME lio/o (onderzoek KONING & BIENFAIT)Levering over het geheele land. PRODUCTIEVERMOGEN perdag 200.000 stuks.LAADVERMOQEN per electr. kraan per dag 300.000 stuks.IVoPiXmr-Artikelen?3 \2us.5-CD3NS.9-?naicO2o