' jr? '? ?^''>'-ijajjigggatf;i?wig?aagBi!a-?9atg?ggiSBE'ggaOrgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuis-vesting en Stedebouw en van den Nationalen Woningraad,Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenSeptember 1936 17e Jaargang no. 9Vraagt ons boekj*:,,Welke kUur tn...weike verf"De oersterke lakverfTORNOLH.S. door haar groote duurzaamheid de voordeeligste en betrouwbaarste verf voor nieuwbouw en onderhoudswerkVraagt inlichtingen en monsters:PIETER SCHOEN & ZOON N.V.VERF- EN VERNISFABRIEKEN - ZAANDAMN.V. Houthandel A.J.K. GRONDHOUTHAVEN 43 - AMSTERDAMTELEFOON: 41412 (na kantoortijd 22908)Vuren, Grenen en Dennen BeStekhout, Schrooten-delen, platen, battens, ribben, tengels etc. etc.bewerkt en onbewerktJuffers, Oregon-Pine, Triplex enz.Speciaal adres voorBEUKEN- EN EIKEN STAAFVLOERENGoede en ruime sorteering voor, en groote ervaringvan de eischen van den WoningbouwPrompte levering - Concurreerende prijzenI. VAN AALTEN & ZOONSpuistraat 30 - AMSTERDAM - Telef. 43671-43681IJZERWARENHANG-enSLUITWERKvan binnen- en buitenlandsch fabrikaatVertegenwoordigers vanLIPS' SLOTENFABRIEK^eervoudigeontlubhtingskokernaadlooze asbest-cement pijpenvanCRUQUIUSWEGi ^ 0. M ^ ^ n.v.AMSTERDAM-C.Tijdschriftvoor Volkshuisvesting en StedebouwOrgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw enden Nationalen Woningraad, Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenRedactie: H. P. J. Bloemers, J. Bommer, J. Douwes Jr., Jhr. M. J. I. de Jonge van EUemeet,Ir. L. S. P. Scheffer, Ir. P. Bakker Schut, Ir. J. M. A. ZoetmulderAdres voor Redactie en Abonnementen : Kloveniersburgwal 70, Amsterdam CAdvertenties : Keizersgraeht 188, Amsterdam C, Telefoon 49128Sept. 193617e Jaargang No. 9MaandbladOfficieele mededeelingenNederlandsch InstituutBestuurDe Heer Prof. Mr. Dr. G. van den Bergh heeft zichgenoodzaakt gezien wegens drukke werkzaamheden afte treden als vertegenwoordiger van den NationalenWoningraad in ons bestuur. In zijn plaats is de Heer J.Bommer aangewezen.Het gemeentebestuur van Utrecht heeft in de vacature-J. }. Reynders als zijn vertegenwoordiger in ons bestuuraangewezen den Heer H. Ploeg Jr.AdressenOp het adres d.d. 15 Juli aan den Minister van SocialeZaken over de instelling van Woningcommissies isreeds 22 Juli een afwijzend antwoord ontvangen.Nationale WoningraadIntrekking van den huurtoeslagIn verband met het besluit van de Regeering om denhuurtoeslag aan ondersteunde werkloozen in te trekken,heeft het bestuur onder dagteekening van 28 Augustuseen adres gericht tot den Minister van Sociale Zaken,hetwelk elders in dit nummer is afgedrukt.Tevens heeft het bestuur aan de leden van den Wo-ningraad enkele circulaires gezonden, waarin het heeftaangegeven op welke wijze naar zijn oordeel de bouw-vereenigingen onder de gegeven omstandigheden hetbeste kunnen handelen.De intrekking van den huurbijslag derwerkloozenNaar aanleiding van de door de Regeering voorgeno-men intrekking van den huurbijslag der werkloozenheeft de Redactie aan de Heeren Mr. J. Hazenberg enM. A. Reinalda ter beantwoording in het Tijdschriftdeze vraag voorgelegd: ,,Zal naar Uw oordeel de in-trekking van den huurbijslag, gepaard met de overigedoor de Regeering voorgenomen maatregelen, de huur-verlaging van arbeiderswoningen bevorderen zonderdat het peil van de volkshuisvesting te zeer wordt aan-getast?"Tot haar leedwezen is de Redactie er niet in geslaagdiemand van de zijde der Regeering bereid te vindendeze vraag eveneens te beantwoorden.Hieronder volgen de artikelen van de Heeren Hazen-berg en Reinalda.Artikel van den Heer Mr. J. HazenbergIk geloof niet van overdrijving te zullen worden be-schuldigd, indien ik aanvang met op te merken, dat dedoor den Minister van Sociale Zaken in zijn circulaired.d. 31 Juh j.l. afdeeling W en S, no. 200-1120, aange-kondigde afschaffing van den huurbijslag een geweldigeberoering in den lande teweeg heeft gebracht. Dit is tebegrijpen, want, hoe men principieel ook moge staantegenover het verleenen van huurbijslag, dit systeemheeft nu eenmaal een reeks van jaren gewerkt en zijninvloed in allerlei nuances en op velerlei verhoudingenin onze maatschappij doen gelden.Nu hiermee niet voldoende rekening is gehouden, moethet afschaffen van den huurbijslag zonder meer der-mate ruw in die historisch gegroeide verhoudingen in-grijpen, dat de bedenkelijkste gevolgen daarvan ge-ducht moeten worden. Te meer verwondering moetdeze afschaffing thans wekken, verrassend zou het metevenveel recht genoemd kunnen worden, als men inaanmerking neemt, dat het plaats vindt zonder dat hetwetsontwerp tot verlaging van vaste lasten of een ont-werp met soortgelijke strekking in werking is getreden,aangezien bij de interpellatie-de Visser door den Mi-nister is verklaard, dat wijziging van den huurtoeslageerst zal plaats vinden als het wetsontwerp tot verla-ging van vaste lasten tot Wet zal zijn verheven.Hoe het ook zij, de twijfel welke nog eenigen tijd heeftbestaan of het voornemen tot uitvoering zou wordengebracht, is weggenomen. Nu staat wel vast, dat 13September a.s. de nieuwe regeling in werking zal tre-den en alsdan de rem, welke naar de meening van den[Vlinister op de algemeene aanpassing van de huur aaneen lager niveau een sterk nadeeligen invloed heeft uit-geoefend, een flink stuk zal worden losgezet, om ten-slotte 9 Mei 1937 geheel buiten werking te wordengesteld. 29Artikelen Het geven van een antwoord op de mij ter beantwoor-ding voorgelegde vraag wordt er niet gemakkelijker opgemaakt, nu cijfers -- althans mij -- ontbreken, welkezouden kunnen aangeven het aantal ondersteunden, datdoor de onderhavige maatregel zal worden getroffen,het bedrag, dat voortaan minder zal worden uitgekeerdenz.De Minister zelf schijnt er niet over te beschikken,bhjkens de antwoorden op de vragen gesteld door denHeer Sneevhet.De enkele gegevens, welke terzake tot dusver in de dag-bladen zijn gepubliceerd, hebben slechts betrekking opeen paar plaatsen en dan ook nog maar op enkele groe-pen van ondersteunden.We zullen het dus zonder deze inlichtingenbron moetenstellen en kunnen dan -- hiervoor zijn trouwens ookgeen cijfers noodig -- in het algemeen constateeren, datdirect bij dit Ministerieel besluit zijn betrokken de on-dersteunden die huurbijslag genieten en hun verhuur-ders, of dit nu particulieren of Woningbouwvereeni-gingen zijn, dan wel de gemeentelijke overheid is, maaktgeen verschil. Deze opsomming kan op volledigheid noggeen aanspraak maken.Algemeen is men het er toch wel over eens, dat de ge-volgen van de afschaffing van den huurbijslag niet be-perkt zullen blijven tot de door den huurbijslag ont-vangenden bewoonde woningen, maar zich dadelijk zul-len uitstrekken tot alle soortgelijke woningen en die,welke in huurprijs daarmee niet veel verschillen.Zoo zien we dus nog een groote groep verhuurderszich scharen in de rij der belanghebbenden, en oogen-blikkclijk daarachter de vertegenwoordigers van hethypothecair crediet. Belangrijk is dus het aantal derdirect belanghebbenden geweest, welke met groote in-teresse het resultaat van de conferentie te Zwolle heb-ben tegemoet gezien.Het vaststellen van die belangengroepen kan niet ont-breken naar mijn meening, als we er ons toe zetten omeen antwoord te geven op de vraag, zal het complexvan maatregelen de huurverlaging bevorderen, zonderdat het peil van de Volkshuisvesting te zeer wordt aan-getast.Uit de bewoordingen waarin de vraag is gesteld, ver-meen ik deze conclusie te mogen trekken, dat het peilthans over het algemeen als voldoende wordt aange-merkt.Daarvan kunnen we dus uitgaan.De eenige vraag, welke in dit verband alsdan ter be-antwoording overblijft is:,,Hoe zullen belanghebbenden op de aangekondigdemaatregelen reageeren?"De ondersteunde, die voortaan een geringer bedrag zalontvangen, zal voor de keus komen te staan of te ver-huizen naar een goedkoopere woning, of te blijven wo-nen en dan dus het verlies dat hij in zijn inkomsten lijdt,hetzij zelf dragen, hetzij geheel of gedeeltelijk trachtendoor te geven aan zijn verhuurder.In het eerste geval zal de ondersteunde de bestaandeovereenkomst opzeggen en een woning zien te vindenmet een zoodanigen huurprijs, dat het verschil tusschenouden steun + huurbijslag en het nieuwe steunbedrag(waarin voorloopig nog een deel van dien huurbijslag__ zit) wordt opgevangen.oU De bezAvaren tegen verhuizing uit een financieel oog-punt worden gedeeltelijk ondervangen door de toezeg-ging van de Regeering, dat een bijdrage, voor zoovernoodig, in de verhuiskosten zal worden gegeven.In deze oplossing schuilen nog twee mogelijkheden indezen zin, dat een werkelijk goedkoopere woning wordtgezocht, dan wel door samenwoning getracht wordt hetnadeelige verschil weg te werken.Bekend is, dat er vooral in de groote steden een zeergroot aantal woningen in den laagsten huurprijs leeg-staan en daarin nog steeds een stijging valt waar tenemen. De meeste dezer woningen tot krotten te be-stempelen gaat niet aan.De Hoofdinspecteur der Volkshuisvesting schetst naarmijn zienswijze de situatie beter als hij deze ,,ongewild"noemt, hetgeen ondertusschen niet inhoudt dat ze nietvoor bewoning geschikt zouden zijn.We zijn in het vorenstaande dadelijk uitgegaan van deveronderstelling, dat de huurder die voortaan een ge-ringer bedrag aan steun ontvangt, zonder meer zal gaanverhuizen. Vooraf zal hij natuurlijk trachten de tot dus-ver bewoonde woning voor een lageren prijs te huren.Dagelijks kan men trouwens dezen gang van zakenwaarnemen.Indien de verstandhouding tusschen huurder en ver-huurder niet slecht is, de laatste het financieel nogeenigszins kan doen en voorts het verschil tusschen denouden en den nieuwen huurprijs niet te groot is, des teeer zal er een kans bestaan tot overeenstemming tekomen. leder verhuurder weet in den tegenwoordigentijd maar al te goed, dat het leegkomen van een woninghem geld kost, daar er heel wat kosten moeten wordengemaakt, voordat een woning opnieuw verhuurd kanworden, afgedacht nog van de zeer groote mogelijkheiddat er bovendien nog een belangrijk verlies zal wordengeleden door langdurig leegstaan. Al deze factoren zul-len terdege hun invloed doen gelden bij de overwegingvan den verhuurder het verzoek om huurverlaging aldan niet in te willigen. In al die gevallen, waarin dehypothecaire crediteur na executie eigenaar gewordenis, of, nadat door den hypothecairen debiteur de cessie-akte en de administratie-volmacht is geteekend, de cre-diteur practisch als eigenaar over het verbonden goedbeschikt, zal nog veel eerder de mogelijkheid aanwezigzijn om in huurverlaging te kunnen toestemmen. Ookdat be'wijst de praktijk.Nog een ander punt van belang is er, hetwelk de doorden verhuurder te nemen beslissing sterk zal beinvloe-den, n.l. het aantal huurders-steuntrekkenden verblij-vend in een bepaald woningblok, dat een verzoek doetom verlaging. Hoe grooter dit aantal is, hoe sterker dedreiging van een groot aantal leegkomende woningenmet alle gevolgen van dien, werkt.Een en ander doet mij concludeeren, dat er zoo heelwat verhuizingen voorkomen zullen worden.De andere mogelijkheid, w^elke we hiervoor veronder-steld hebben was deze, dat de huurder blijft wonen inde woning, waarin hij tot dusver verbleef en het minderaan steun ontvangen bedrag niet kort op de voor wo-ninghuur uit te geven som. Naar ik met stelligheidverwacht zal dit geval zich uiterst zelden voordoen.De besturen der verschillende arbeidersorganisatiesmoeten geacht worden de zienswijze van de leden weerte geven, als ze op vergaderingen, in de pers en per ma-nifest hebben verklaard, dat ,,van de steun geen dub-RullolA-ZVOOR BINNEN- EN BUITENWERKBESCHERMTAFDOENDERubbol A-ZRubbol A-ZRubbol A-ZVRAAGT ADVIESlBrochures, kleurenkaarlenworden op aanvraaggaarne gezonden!IDEALE BESCHERMINGFRAAIE KLEURENEENVOUDIGE BEWERKINGDit zijn in groote trekken de eischen, welkeaan een goede afwerking worden gesteld.is een product, vervaardigd volgens een geheel nieuwsysteem, waardoor eerl ideale bescherming werd be-reikt iegen water, zon, atmospheer, soda-, zeepoplos-singen, rookgassen, enz. (Daardoor ook speciaalgeschikt voor keukens en badkamers.)wordt geleverd in alle gewenschte kleuren.laat zich gemakkelijk verwerken, bezit bovendien eensnelheid van droging en doorharding, die tot dusverbij duurzame fabrikaten onbekend was.Een voordeel bij oud werk. De oplosmiddelen van RUBBOL A-Z zijn ten deele van agressievenaard. Hierdoor wordt het oude oppervlak opgelost, zoover als noodig is, om een goede hechtingle verkrijgen en met de oude laag een geheel te vormen. Het gebruikelijke inschuren met olie-verf is overbodig geworden, waardoor dus materiaal en een bewerking worden bespaard.SIKKENS' LAKFABRIEKEN N.V.AMSTERDAM GRONINGEN ROTTERDAMW. J. STOKVIS'Kon. Fabriek van Metaalwerken N.V.ARNHEM(W. I. S. A.)SANITAIRGASWATERSTOOMVERLICHTINGELECTRISCHE APPARATENFALDA WASCHMACHINESCENTRALEVERWARMINGHUYGEN & WESSEL N.V.AMSTERDAMAMERSFOORT ROTTERDAM APELDOORNMiBOUWBEDRUF H. VAN SAANEWONINGBOUWOVERTOOM 266AMSTERDAM - W.Luchtfoto K.L.M.DE VRIES ROBBE 6 CO.GORINCHEMSTAALCONSTRUCTIESSTALEN RAMENDe R&-D'fabriek,de eersteen grootste NederlandscheIndustrie van behangselsspecialiseert zich in hetbrengen van een bijzonderassortiment van laagge-prijsde behangsels voor denmodernen woningbouw.Complete collectie zen'den we op eerste aanvraag.EHRNGSELSRATH ^ DOODEHEEFVER N.V.AMSTERDAM - PRINSENGRACHT 730-736FORTOLIETBeton-Emaillede beste naadlooze WAND-BEKLEEDING voor gang- entrappenhuislambris, douche-cellen, badkamers en keukens.hard -- makkelijk afwaschbaar --krimpscheurvrij -- glad en hygie-nisch -- in alle gewenschte kleurenvele jaren houdbaar en kleurechtalreeds toegepast o. a. door:1200 m2Patrimonium, Amsterdam ....Mij. tot het Verkrijgen van EigenWon., Amsterdam 5400 m^Mij. V. Volkswoningen, Rotterdam 6500 m^Centr. Woningstichting, Arnhem 6800 m^Inlichtingen, monsters, prijsopgave.N.V. Nederl. Fabriek van Betonemaille,,FORTOLIET"Croeselaan 3, UTRECHT -- 10 jaar ervaring!ARO-GAASisSTEENGAASvoor 100 % NEDERLANDSCH FABRIKAAT !!STEENGAAS is HET materiaal voor denmodernenWONINGBOUW voorCONSTRUCTIEdie tevens veelruimte bespaartBRANDWERENDEHYGIENISCHEGELUIDDEMPENDESCHEURVRIJELAGE PRIJZEN, ook voor Steengaas gesteld in het werk.Stelwerk uitgevoerd in combinatie metJ. H. BUSCHBACH, N.V. - AMSTERDAMWeesperzijde 58 - Tel. 52635, na 6 uur Tel. 93312iVRO FABRIBKHEESWIJK bij MONTFOORT - Telef. 14beltje meer af kan". Dit standpunt sluit natuurlijk deverwezenlijking van de hiervoor gemaakte veronder-stelling vrijwel uit.Gevoeglijk kunnen wij dan ook overgaan tot de behan-deling van het derde geval, dat de huurder aan denverhuurder te kennen geeft de contractueele huur, ver-minderd met het bedrag van den vervallen huurtoeslag,voortaan te zullen betalen.Openlijk en bedekt wordt deze oplossing gepropageerden naar mijn meening zal met enkele dagen geconsta-teerd kunnen worden, dat deze propaganda niet tever-geefs is gevoerd.Men mag een zoodanige bonding ten sterkste afkeuren,als belanghebbenden daartegen trachten verweer tevoeren, naar mijn overtuiging zullen velen dit middelaangrijpen en succes zal niet uitblijven, ook alhierom, wijl er een voldoend aantal leegstaande wo-ningen is, welke nadat het tot uitzettingen mocht zijngekomen, (tijdelijk) kunnen worden betrokken.Trouwens al zou de wil bij de eigenaren gevonden wor-den en deze in staat zijn uitzettingen op eenigszinsgroote schaal door te zetten, de mogelijkheid daartoezou, zooals hierna zal blijken, wel heel spoedig hunontnomen worden.De middelen welke moeten dienen om de overheids-lasten te voldoen, een andere bron w^aaruit zou kunnenworden geput om huurverlaging te geven, blijkt geslo-ten, daar van een verlaging daarvan geen sprake zalzijn.Voor deze bewering kan als bewijs worden aangevoerdhet artikel in het Volk d.d. 31 Augustus, waarin te vin-den is een mededeeling van den Wethouder van SocialeZaken der Gemeente Groningen, n.l., dat de Regeeringop het standpunt staat dat ook het woningkapitaal,evenals alle andere vormen van kapitaalbezit, zijn veerzal moeten laten.Hieruit blijkt toch duidelijk dat de Regeering de te ver-wachten mindere inkomsten ten laste van den eigenaar,en indien met het woningkapitaal ook de hypothecairecrediteuren worden bedoeld, mede ten laste van delaatsten ziet komen, zonder dat zij zelf in den vorm vanverlaging van overheidslasten een deel voor haar reke-ning wenscht te nemen.Naast de afschaffing van den huurbijslag zijn er nogverschillende andere maatregelen aangekondigd, welkein samenwerking met de eerste de door de Regeeringgewenschte huurverlaging zullen brengen.Het zijn de volgende:le. De bevoegdheid voor de Gemeentebesturen om opverzoek van den huiseigenaar de huur van den steunin te houden en aan dien eigenaar uit te keeren,mits de huur op een naar het inzicht van het Ge-meentebestuur voor de tegenwoordige omstandighe-den redelijk bedrag is teruggebracht.Het behoeft geen betoog, dat het aangrijpen van dezemogelijkheid voor den eigenaar zeer aanlokkelijk is,daar daardoor de kans op achterstand in de huurbeta-ling verdwijnt en de zekerheid ontstaat de alsdan vast-gestelde huur ook werkelijk te zullen ontvangen.Ik zou niet gaarne beweren dat deze bepaling daaromgemaakt is, iedereen begrijpt, dat ze er op is gerichtom de verhuurders zich eerder accoord te doen verkla-ren met hetgeen het Gemeentebestuur als een redelijkehuur bepaalt.Dat de bepaling een uitwerking zal hebben, als de re- AnikeUngeering beoogt, is m.i. zeker. Lange discussies en be-raadslagingen over de kwestie, welke huur voor eenbepaald perceel redelijk is, zijn buitengesloten, daar deeigenaar geen andere keus heeft dan de beslissing teaanvaarden van het Gemeentebestuur, wil hij van dezenmaatregel kunnen profiteeren. De vrijheid van deneigenaar om geen genoegen te nemen met die beslissingwordt al bij voorbaat sterk ingebonden, doordat de Mi-nister blijkens een bericht in de Telegraaf van 29 Aug.j.l. de waarschuwing laat hooren, dat indien en voor-zooverre de huiseigenaren niet bereid zouden zijn eenredelijke huurverlaging te geven, de Minister zou bevor- . rderen dat een wetsontwerp zou worden ingediend, dat _onredelijke uitzetting zal verhinderen.Naar het mij voorkomt, kan de Minister van dezenmaatregel + bedreiging aan het adres van de eigenarenzeker succes verwachten en zal het gevolg ook daarvanzijn, dat heel wat huurders zullen blijven wonen in dethans door hen bewoonde woningen. ? '2e. De bereidverklaring van de Regeering, kenbaargemaakt in de circulaire d.d. 31 Juli afd. Vh. aande Dag. Besturen der diverse Gemeenten, mede tewerken aan een verlaging dan wel verdere verla-ging der huren van diverse complexen van wonin-gen, met Rijkssteun, ingevolge de Woningwet ge-bouwd, door het verleenen van bijdragen, subsidairextra-bijdragen, ingevolge de Woningwet en opden tot dusverre geldenden voet.Ten overvloede is daarna nog medegedeeld, dat derge-lijkc voorstellen met groote snelheid in behandelingzullen worden genomen. De bewoners dezer soort wo-ningen, zal het door deze toezegging ongetwijfeld mo-gelijk, althans gemakkelijker gemaakt worden, huurdervan deze woningen te blijven.3e. De mogelijkheid van aanbouw van nieuwe wonin-gen van lage huur, ingevolge de Woningwet metRijkssteun. ,i-Het is duidelijk, dat deze aanbouw eenigen tijd vorderten dus in tegenstelling met de andere maatregelen nietoogenblikkelijk de huurverlaging stimuleert, maar welbinnen betrekkelijk korten tijd en alsdan tot het beoog-de doel leidt, n.l. het verschaffen van een behoorlijkewoning tegen een redelijke huur.Al de besproken maatregelen hebben, dit moet niet uithet oog worden verloren, niet tot doel een verschuivingvan een bepaalde categorie huurders naar een goed-koopere woning, maar in de allereerste plaats een huur-verlaging van de door die categorie thans bewoondewoningen.Resumeerend meen ik te mogen concludeeren, dat dedoor de Regeering beoogde huurverlaging zal wordenverkregen en wat de mij voorgelegde vraag betreft,zonder dat het peil van de volkshuisvesting te zeerwordt aangetast.Artikel van den Heer M. A. ReinaldaNiet zoo !Op de gestelde vraag moet in dit stadium een afdoendantwoord achterwege blijven bij gebreke van duidelijke oiArtikelendcpartementale omschrijving van ,,overige door de Re-geering voorgenomen maatregelen".In de Regeeringscirculaire van 31 Juli 1936 lezen wijals overweging tot het treffen van de maatregelen o.a.tot intrekking van den huurbijslag ,,dat de huurbijslagop de algemeene aanpassing van de huur aan een lagerniveau een stuk remmenden invloed uitoefent, en mits-dien afschaffing van den huurbijslag dringend ge-wenscht is."Bij het lezen en herlezen van deze met grooten nadrukneergeschreven stelling ontkomt men niet aan het be-antwoorden van minstens deze twee vragen:a. Waarom is het stelsel der huurtoeslagen tot dusverin de werkloozen-steunverleening toegepast?b. Welke redenen van zakelijken aard nopen de Re-geering om te zeggen: vroeger was huurtoeslag voorwerkloozen of gewenscht of nuttig of noodzakelijk,maar nu is het niet meer gewenscht, niet meer nuttigof niet meer noodzakelijk?Ten opzichte van de eerste vraag poge men m.i. nietom aan te toonen dat het principieel gewenscht was omhuurtoeslag te geven; evenmin zou ik gaarne betoogendat het uit principieele overwegingen gewenscht is de-zen huurtoeslag weer af te schaffen. Ik mag er hier deaandacht op vestigen dat bij het geheele complex vancrisismaatregelen op vrijwel ieder gebied de Regeeringzich niet heeft laten leiden door overwegingen van prin-cipieelen aard, maar ,,de harde noodzakelijkheid"dwong de Regeering (de andere departementen mis-schien nog meer dan ,,Sociale Zaken") toeslag- of bij-slag-stelsels in te voeren van zeer verstrekkenden aard.De beantwoording kan dan ook niet anders luiden: ,,deharde noodzakelijkheid" dwong tot toeslag voor huurop steun, omdat de enorme dating van het inkomen vanhet gezin (of dit steun of loon is blijve hier buiten be-oordeeling) niet gevolgd kon worden door huurverla-ging.Het spreekt vanzelf dat de aanvaarding van het stelselniet beteekende, dat in het geheele land alle gesteundeneenzelfden toeslag kregen. De indeeling in 9 klassen eneen huurbijslag van 2/^ van hetgeen de huur meer isdan een voor elke gemeente door den Minister van So-ciale Zaken vastgesteld bedrag (vrij algemeen op f 3.50bepaald) bracht natuurlijk groote verschillen in huur-toeslag.Vrij algemeen mag aangenomen worden dat de huur-toeslagen gering zijn op het platteland, in dorpen enenkele middelgroote plaatsen, terwijl de hoogere toe-slagen -- overigens naar boven gelimiteerd -- gegevenwerden in de grootere plaatsen en steden van ons land,daar, waar door de verbetering van de volkshuisvestinggroote groepen der bevolking niet meer gehuisvest wa-ren in de goedkoopere en slechtere woningen vanweleer.Met het geven van huurtoeslag aan gesteunde werkloo-zen erkende de Regeering tegelijkertijd de handhavingvan het woningpeil, dank zij de werking van de Wo-ningwet, in ons land bereikt.Wil de Regeering dan nu -- en hier kom ik tegelijker-tijd aan de beantwoording van de tweede vraag -- hetwoningpeil naar beneden brengen? M.a.w. wil de Re-geering, dat de werkloozen hun woningen verlaten enoZ terugkeeren naar de woningen van weleer? Ik wil metgenoegen constateeren dat de Regeering dezen opzetniet heeft. Het blijkt noch uit de in den aanvang van ditartikel neergeschreven Regeerings-circulaire, noch uitde nadere mededeelingen. Maar -- hoewel ik hier nietpolemiseeren wil noch mag met anderen -- aandachtverdient (ook voor de Regeering) de merkwaardigeuiting van de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 13September (avondblad) ,,dat de kleine gezinnen, diewel een andere woning zouden kunnen betrekken, ditgemakshalve nalieten" en ,,Als wordt bijgepast;moet de prikkel tot verhuizen, wat voor den werkloozeimmers meermalen niet of nauwelijks financieele voor-deelen medebrengt, nauw merkbaar, moet de lust omeens ergens anders rond te kijken wel zeer gering zijn."Minister Slingenberg moge zich bewust zijn welke gees-ten hij heeft opgeroepen met zijn maatregel tot intrek-king van huurtoeslag!De Regeering wenscht echter ,,algemeene aanpassingvan de huur aan een lager niveau", gansch iets andersdan de Nieuwe Rotterdamsche Courant er nu blijkenshet vorenstaande van wil maken. Zal nu intrekking vanden huurbijslag huurverlaging van arbeiderswoningenbevorderen? Of anders geformuleerd: ,,Zal nu intrek-king van den huurbijslag van gesteunde werkloozen(hoe groot hun aantal ook moge zijn, nog altijd maareen gedeelte der bewoners) huurverlaging van allearbeiderswoningen bevorderen?"Men meene toch niet in ernst, dat de remmen ,,vooreen algemeene aanpassing van de huur aan een lagerniveau" weggenomen zijn als de huurtoeslag voor dewerkloozen wordt ingetrokken.Als de Regeering werkelijk zou willen dat de hurenzich aanpassen aan een lager niveau, dan moet er heeliets anders gebeuren, dan zullen ,,de vaste lasten" onderhet mes moeten komen !Kunnen de huren der arbeiderswoningen dan na dezeintrekking van den huurbijslag niet worden verlaagd?Ten opzichte van de woningen, gebouwd en gesteunddoor rijk en gemeenten,/can alles! Maar op de vraag ofhet op deze wijze gewenscht is, antwoord ik: Neen!Met verwijzing naar het voortreffelijk adres van denNationalen Woningraad van 28 Augustus 1936 aan denMinister van Sociale Zaken zou ik zoo gaarne ingangdoen vinden de stelling, dat huurverlaging van metoverheidssteun gebouwde arbeiderswoningen niet ver-der mag plaats vinden dan tot het peil waarop eenvou-dige nieuwe arbeiderswoningen kunnen worden ge-bouwd. Gaat men verder, dan brengt men de verderewoningvoorziening in gevaar en maakt men feitelijk hetaanbod der Regeering om den bouw van goedkoopewoningen te bevorderen illusoir.Ten opzichte van de woningen van particuliere eigena-ren staat het gansch anders, hier kan niet alles. Duizen-den gesteunden wonen in z.g. particuliere woningen.Als zij aanstonds met minder steun thuis komen, zullenin het algemeen deze huurders niet meer naar den huis-baas kunnen brengen dan tot dusver, minder dan bijhuurovereenkomst is vastgesteld.Zullen de particuliere eigenaren alles in het werk stel-len -- evenals bij de overheidswoningen -- om de hu-ren te verlagen? Zullen zij willen en kunnen ingaan opde billijke verzoeken van deze hun vaak jarenlangehuurders. Daar zullen er zijn, die het willen en kunnen;daar zullen er zijn die het willen, maar niet kunnen;daar zullen er ook zijn die het kunnen, maar niet willen.In dezen ethischen en economischen chaos brengt ensde Mini'ster van Sociale Zaken met zijn uitgesprokenstelling ,,aanpassing van de huur aan een lager niveau".Is het noodig in dit tijdschrift nog een ontleding te ge-ven van de economische en ethische functie van denhuiseigenaar? Ik meen mij daarvan te kunnen onthou-den als dezerzijds wordt vastgesteld, dat bij alles watnu gaat gebeuren, er een groep is, die van alle lastenvcrschoond blijft, die groep van ,,het arbeidslooze in-komen", die hun rentecoupon van hypotheken, pand-brieven e.d. blijft knippen.Men voldoet m.i. niet aan het ethisch minimum als mende gevolgen van deze regeeringsmaatregelen legt op deschouders van werkloozen, huiseigenaren en indirect opde belastingbetalers, door de hoogere extra-bijdragenvoor de overheidswoningen, maar de rentetrekkers vrij-laat.Zet men deze methode door, dan komt hier en daar weleen kunstmatige huurverlaging, maar met het uiteinde-lijk groote nadeelig gevolg van aantasting van het peilvan de volkshuisvesting.Volkshuisvesting in de Vereenigde Statendoor Ir. H. van der KaaII -)Bij de voorlichting, die door de Regeering voor hetontwerpen van woningbouwplannen wordt verstrektworden als regel de volgende normen aangehouden.die getoond hebben, het vraagstuk, waarvoor zij staan,te beheerschen.Het is niet gemakkelijk een inzicht te verkrijgen in hethuidige peil der bouwkosten vergeleken met voor denoorlog.Blijkens vroeger door mij verzamelde gegevens haddende stichtingskosten van woningen, die op het oogen-blik van den wapenstilstand op ongeveer 150% van1914 stonden, in Mei 1920 hun maximum bereikt, n.l.ruim 285% van 1914. Op 1 Mei 1921 waren ze tot200% gedaald.Blijkens thans verkregen gegevens zijn de kosten vannieuwgebouwde woningen zonder den grond sedert1921 als op biz. 34 aangegeven. Hierbij moet evenwelin het oog worden gehouden, dat deze cijfers geen be-trekking hebben op volkomen gelijkwaardige woningen,maar op de woningen, die werkelijk zijn gebouwd.De stichtingskosten van eengezinshuizen zijn sedert1921 het minst gedaald, die van meergezinshuizen hetmeest.Stelt men de kosten in 1921 op 200, dan zouden zij in1934 hebben bedragen voor:eengezinshuizen 191.5tweegezinshuizen 176.^--meergezinshuizen 130.--ArtilcelenGemiddeld 171.5Uit deze cijfers valt af te leiden, dat de daling van debouwkosten sedert de periode 1928--1930 niet alleen istoe te schrijven aan een daling van de loonen en deprijzen der bouwmaterialen, doch ook aan de voort-schrijdende rationalisatie.Soort van vertrek Minimum oppervlak Kleinste afmetingWoonkamerin etagewoningenin eengezinshuizenGrootste slaapkamerTweede slaapkamer ?in etagewoningenin eengezinshuizenKeukenBadkamer150 ft2 = 14 m2150 ft2 = 14 m2110 ft2 = 10.25 m2100 ft2 = 9.30 m2100 ft2 = 9.30 m265 ft2 = 6 m2standaardmaat =1 11 ft = 3.35 m10 ft 6 in. == 3.20 m10 ft = 3.05 m9 ft 3 in. = 2.82 m8 ft 6 in. = 2.59 m7 ft 4 in. = 2.23 m4 ft 11 in. X 6 ft 8 in.= 1.50 X 2.03 m =3.05 m2In den regel zijn de werkelijke afmetingen van de plan-nen wat grooter: woonkamers 165 tot 180 ft2 (15.35 tot16.75 m2), keukens 95 tot 115 ft2 (8.75 tot 10.75m2).De door de ,,Housing Division" uitgegeven verzamelingwoningtypen (Unit plans) kan beschouwd worden alseen belangrijke bijdrage voor de oplossing van hetvraagstuk van den bouw van woningen met lage huren.Het werk van de ,,Housing Division" is vaak heftigbecritiseerd door hen, die van een overheidsingrijpen opzoo groote schaal geen resultaat verwachten. Mijn in-druk echter is dat hier gewerkt wordt door menschen,') Voortzetting van liet artikel, verschenen in het vorig nummervan ons Tijdschrift.Hiertoe leenen zich in het bizonder de meergezinshui-zen, omdat bij den hoogbouw veel meer van mechani-sche hulpmiddelen en moderne constructiewijzen ge-bruik kan worden gemaakt dan bij den bouw van een-gezinshuizen.Hierdoor is het te verklaren, dat terwijl de bouwkostenvan een eengezinshuis in 1921 ongeveer dezelfde warenals die van een woning in een meergezinshuis, dezethans zulk een belangrijk verschil vertoonen, n.l. onder-scheidenlijk 3801 en 2612 dollar.Deze omstandigheid maakt het echter moeilijk een be-trouwbaar indexcijfer vast te stellen voor de huidigebouwkosten van woningen, vergeleken met 1914. Ter-wijl eenerzijds cijfers worden gepubliceerd tot 170 en 33Artikelen Gemiddelde bouwkosten') van nieuAvc woningen in 257 stedenJaarGemiddelde kosten per woningIndexcijfers der bouwkosten per(1921 = 100)woningEengezins-huizenTweegezins-huizenMeergezins-huizenAUewoningenEengezins-huizenTweegezins-huizenMeergezins-huizenAllewoningen1921 $ 3.972 $ 3.762 $4,019 $ 3.947 100.0 100.0 100.0 100.01922 4.134 3.801 3.880 4.005 104.1 101.0 96.5 101.51923 4.203 4.159 4.001 4.127 105.8 110.6 99.6 104.61924 4.317 4.336 4.418 4.352 108.7 115.3 109.9 110.31925 4.618 4.421 4.289 4.464 116.3 117.5 106.7 113.11926 4.725 4.480 4.095 4.422 119.0 119.1 101.9 112.01927 4.830 4.368 4.170 4.449 121.6 116.1 103.8 112.71928 4.937 4.064 4.129 4.407 124.3 108.0 102.7 111.71929 4.915 4.020 4.402 4.566 123.7 106.9 109.5 115,7 .1930 4.993 3.924 3.857 4.385 125.7 104.3 96.0 111.11931 4.834 3.607 3.644 4.225 121.7 95.9 90.7 107.01932 3.943 3.250 3.011 3.705 99.3 86.4 74.9 93.91933 3.844 3.110 3.040 3.494 96.8 82.7 75.6 88.51934 3.801 3.316 2.612 3.381 95.7 88.1 65.0 85.71) Zuivere bouwkosten.180%, is mij bij informatie ter plaatse medegedeeld, datde bouwkosten thans niet noemenswaard hooger zijndan in 1914. Alles hangt natuurlijk af van het typewoning, dat men in het oog vat en van de plaats, waardeze wordt gebouwd.De loonen van enkele groepen van bouwvakarbeiderswaren in New York City als volgt: (uurloon in centen)Jaar Metselaars Timraerlieden Schilders Stukadoors Opperlieden1913 70.0 62.5 50.0 68.8 22.51929 187.5 150.0 150.0 175.0 93.81930 192.5 165.0 165.0 192.5 103.11931 192.5 165.0 165.0 192.5 103.11932 165.0 125.0 140.0 150.0 103.11933 165.0 140.0 140.0 150.0 82.5Het United States Department of Labor verstrekt devolgende indexcijfers der gemiddelde loonen van bouw-vakarbeiders.341913 100.0 1924 224.01914 101.9 1925 232.71915 102.8 1926 248.01916 106.2 1927 256.71917 112.8 1928 258.11918 125.2 1929 261.61919 145.4 1930 272.81920 196.8 1931 276.31921 200.3 1932 235.31922 187.5 1933 232.41923 207.3In Boston nam ik kennis van de plannen voor ,,01d Har-bour Village", waar 1000 woningen van lage huur wor-den gebouwd volgens de plannen van 17 samenwerken-de architecten. De fundeering was juist gelegd.De woningen zijn van verschillende typen, gemiddeld41/3 vertrek per woning. De bouwkosten bedragen ge-middeld 5500 dollar.Het bouwkapitaal wordt verstrekt door de ,,HousingDivision" onder de bovenvermelde voorwaarden. Dehuren zijn nog niet met zekerheid bekend. Dit houdtverband met het feit dat gebouwen, die aan den Staatbehooren, niet door de gemeenten mogen worden be-last. Hierdoor zijn de exploitatiekosten nog niet met ze-kerheid bekend en kunnen de huren nog niet wordenvastgesteld. Vermoedelijk zullen deze 6 a 7 dollar perkamer per maand bedragen.In A^eif York City bezocht ik ,,First Houses", een com-plex gelegen aan de Third Street.Het benoodigde terrein, in totaal ongeveer 54.000 vier-kante voet (circa 5000 m2) werd gekocht voor 3^ dol-lar per vierkante voet (32-2- dollar per m^). De totalekosten met inbegrip der kosten van overdracht bedroe-gen 190.000 dollar.De bestaande gebouwen namen 64.7% van het totaleterreinoppervlak in. Zij worden als volgt beschreven.,,De toegang tot de etagewoningen bestond uit lange,,,smalle, donkere gangen. Verscheidene vertrekken,,hadden geen ramen en het kleine open terrein aan de,,achterzijde was, evenals in de meeste slumwijken, uiter-,,mate vuil en somber".Waar eens dergelijke onbewoonbare krotten stonden,zijn nu moderne etagewoningen gebouwd met behoor-lijke toetreding van licht en lucht, vrijheid voor de be-woners, voldoende open ruimte en speelgelegenheidvoor de kinderen.ONTSMETTINGSDIENSTFa. Lieve & Co. (M. Wapenaar) VlaardingenKortedijk 16 - Telefoon 108 - Postbus 55i ,,N0 CURE, NO PAY"ENKEL BETALEN WANNEER T HELPTBestrijding Wandgediertevereischt kennis, ervaring, eerlijkheid, tact van optredenen vertrouwen.Voor INSPECTIE hebben wij speciale krachten, dieuitsluitend inspecteeren en hun voile aandacht aan ditwerk kunnen besteden.Voor ZUIVEREN hebben wij goed geschoolde krachten.Al ons personeel heeft opdracht ontvangen huurdersen verhuurders op meest eerlijke en reeele wijze te be-handelen.Belangstellenden, die wandgedierte zelf willen bestrijden,verstrekken wij gratis demonstratie en inlichtingen overons ontsmettingsmiddel.AMSTERDAMSCHE A |^TI1717''ZUIVERINGSDIENST ,,-r\.\-^ 1 il-jl7Kantoor : Kleine Wittenburgerstraat 49a, AMSTERDAMTELEFOON 50829TECHNISCH LEIDER J. ROOZE,v.h. Ambtenaar der Gem. Geneeskundige enGezondheidsdienstSPECIAAL IN HET VERDELGEN VANWANDLUIZEN, KAKKERLAKKEN, ENZ.S.WIERSMA AmsterdamEleciroiechniscb InsiallaieurCooperatiehof 2 Telefoon 20405Installateur van diverse WoningbouwvereenigingenErkend door G. E.W. AmsterdamL.GOUDSMIT=HOFF&ZOON^sNEDERLANDSCHEBEHANGSELPAPIERINDUSTRIEHet adres voor de Woningbouwvereenigingen.Fabriek DISTELWEG 88 AMSTERDAMMUURVERFAMSTELLINUTRECHTTELEFOON 15363Vochtige muren en kelders kan men metLUGATOKIROTAvochtwerend middel voorkomen en metvochtwerend middel herstellen.Lugato en Kirota zijnkleurloos en onbrandbaarVraagt inlichtingen aan:N.V. ,,FOLTU", AMSTERDAM C - Rapenburg 29, Tel. 43942 41615IIImaardeur noodig?een briefkaart of telefoontje enzij wordt aan U afgezonden, evenvlot en zorgvuldig alsof het erduizend waren.bruynzeel'sdeurenfabriek n.v.zaandamARINGvan meer dan een half millioen gulden aan Brandassurantie-premie, verkregen Gemeenten en Bouwvereenigingendoor gebruik te maken van hetBrandassurantie-Contractiniichtingen bij: ^^^ Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten.J. C. J. KNEGT & ZONEN Assurantiekamoor van 1840 AmsterdamCORTLEVERKETELSTRAATAMSTERDAMSp ecialiteit in:MARMERENSCHOORSTEENMANTELSKOOPT GEEN KALKZANDSTEEN DAN NA EERSTPRIJS GEVRAAQD TE HEBBEN AAN:N.V. KALKZANDSTEENFABRIEK,,VOGELENZANG"TE RHENEN(BIJ WAQENINGEN)TELEFOON 390PRIMA KALKZANDSTEENSCHERP ZANDWaalvorm, Rijnvorm en Engelsch formaatSpecialiteit in KALKZANDSTEENKLINKERDRUKVASTHEID 320 KG. per c.M.^ - WATEROP-NAME lio/o (onderzoek KONING & BIENFAIT)Levering over het geheele land. PRODUCTIEVERMOGEN perdag 200.000 stuks.LAADVERMOGEN per electr. kraan per dag 300.000 stuks.IV,,First Houses" bestaat uit 122 woningen met tezamen369 vertrekken. Van het terrein is thans 41.6% be-bouwd.De liuizen zijn gebouwd van de oude steenen, die op-nieuw konden worden gebruikt. Zij zijn aantrekkelijk,doch sober en eenvoudig. Bij den bouw en de afwer-king is de noodige zuinigheid betracht, terwijl iedereoverbodige luxe vermeden is. Toch kunnen deze wo-ningen den toets doorstaan van wat van overheidswe-ge, maar ook in Europa, is gebouwd.In tegenstelling met de plannen in Boston, die wonin-gen van verschillende grootte bevatten, bestaat ,,FirstHouses" uitsluitend uit betrekkelijk kleine woningen,die slechts drie vertrekken bevatten en dus slechts ge-schikt zijn voor kleine gezinnen.De 122 gezinnen tellen tezamen 245 volwassenen en 116kinderen, totaal 361 personen, d.i. minder dan gemid-deld een persoon per vertrek.Afgezien van het nadeel, dat dit plan niet voorziet inde behoeften van de grootere gezinnen, is het een uit-nemend voorbeeld van de zegenrijke gevolgen vanoverheidsingrijpen in het belang der volkshuisvesting.Naast de Public Works Administration staat de Fede-ral Housing Administration, die berust op de NationalHousing Act van Juni 1934, en een drieledige werk-wijze heeft.a. Bevordering van de verbetering en moderniseeringvan bestaande woningen.Gedurende den crisistijd hebben tal van eigenaren-be-woners ten gevolge van financieele moeilijkheden hunwoning niet voldoende onderhouden. Vele woningenzijn verwaarloosd of hebben een grondige verbeteringnoodig om te voldoen aan hedendaagsche eischen.Er is nu een programma uitgewerkt voor de financie-ring van het onderhoud van woningen en het aanbren-gen van technische verbeteringen. Hiervoor wordt eengrootscheepsche propaganda gevoerd. De eigenarenzijn uitvoerig ingelicht over de mogelijkheden, die be-staan om hun woning te doen verbeteren, waardoor dewerkgelegenheid in het land kan worden bevorderden tegelijk de waarde van het eigendom kan wordenopgevoerd, en dat alles alleen door gelden, die door decrisis bevroren waren, weer in beweging te brengen.b. Hypotheek-verzekering voor eigen woningen.Op grond van de voorschriften der National HousingAct wordt getracht een algemeen stelsel van eerste hy-potheken op langen termijn met geregelde aflossing doorte voeren. Dit geschiedt door een onderlinge verzeke-ring, gebonden aan bepaalde voorwaarden.Dit stelsel wordt als zoo aantrekkelijk beschouwd, datdeze eerste hypotheken op langen termijn algemeen re-gel zullen worden en dat andere eerste, tweede en der-de hypotheken niet meer zullen voorkomen.De rentevoet is voor het geheele land uniform vastge-steld op 5%, terwijl de laatste jaren bij eerste hypothe-ken een rente van 8 tot 10% en zelfs 12% voorkwam,bij tweede hypotheken nog meer.Dit stelsel beoogt niet in de eerste plaats rechtstreeksden aanbouw van nieuwe woningen te stimuleeren; welechter wordt verwacht dat door de grootere liquiditeit,die aan het kapitaal zal worden gegeven, meer geldvoor nieuwbouw beschikbaar zal komen.Dit alles gaat om buiten de financien van de openbare Anikeienkassen. De Federal Housing Administration leent aanniemand geld. Het is feitelijk een groote onderlingeverzekering, die de instellingen welke hypotheken ver-strekken, verzekert tegen verliezen.Thans wordt de gelegenheid geboden, om zonder af-sluit- en verlengingsprovisies, een eerste hypotheek teverkrijgen van 80%; der geschatte waarde, van een doorde Regeering erkende financieele instelling (maximum16.000 dollar per huis), af te lossen in 12, 15 of meerjaren ter keuze van den hypotheeknemer, tot een maxi-mum van 20 jaar. De betaling van rente en aflossinggeschiedt per maand. In het te betalen bedrag zijn be-grepen de hypotheekverzekeringspremie, zoomede eentwaalfde deel van de jaarlijks verschuldigde lasten,brandverzekeringspremie, enz., zoodat de eigenaar-be-woner evenals een huurder door betaling van een vastbedrag per maand aan al zijn verplichtingen heeft vol-daan. Na een aantal jaren is hij onbezwaard eigenaar.De particuliere hypotheekgevers, die vroeger ongeveer20% der hypotheken op woonhuizen verstrekten, vallenbuiten deze regeling. De F.H.A. werkt alleen met degroote instellingen.De hypotheken mogen slechts worden verleend op hui-zen, die een tot vier woningen bevatten.c. Bevordering van den bouw van nieuwe woningenop groote schaal.De bouw van deze woningen geschiedt door limited-dividend companies ten behoeve van gezinnen met ge-ringe inkomens. Alle soorten van woningen zijn toege-laten, mits voor het doel geschikt; de bouw is echter aanverschillende voorschriften gebonden. Ook met betrek-king tot de huren.Het is de bedoeling dat de bouw van deze woningenzal worden gefinancierd met particulier kapitaal.Deze bouw wordt beschouwd als een van de voor-naamste punten uit de National Housing Act.Als afzonderlijke werkzaamheid moet worden genoemdde Subsistence Homesteads-beweging, welke beoogt eendeel der stadsbevolking te verplaatsen naar het land,?waar naast de beroepsarbeid een gedeeltelijk bestaankan worden gevonden door de bewerking van een stukland.In de omgeving van de industriesteden, waar vooral depart-timeworkers of seizoenarbeiders zich een homesteadverwerven, zijn de terreinen in den regel vrij klein, n.l.% tot ten hoogste 5 acres.Elders hebben de terreinen een oppervlakte tot 20 a 30acres. Deze worden uitgegeven, bebouwd met een wo-ning met drie tot zes kamers en bijgebouwen, en metbeschikbaarstelling van landbouwwerktuigen, de noo-dige zaden en mest, een aantal kuikens en dikwijls eenof twee varkens, een koe en soms een paard in gemeen-schappelijk gebruik bij twee gezinnen. De kosten vandit alles zijn begrepen in het voorschot, dat verleendwordt tegen een rente van 3%, af te lossen in 30 jaar.De gemiddelde kosten bedragen 3000 dollars, waarvanper maand een annuiteit van 12.65 dollar moet wordenbetaald.De gezinnen worden zorgvuldig uitgekozen. Gelet wordtop karakter en bekwaamheid, levensloop, belangstellingin land- en tuinbouw en geschiktheid daarvoor, tegen- OOArtikelen36woordige werkzaamheid en uitzicht op blijvende werk-gelegenheid. De financieele omstandigheden van hetgezin moeten zoodanig zijn dat op een regelmatige beta-ling der verschuldigde annuiteit kan worden gerekend.Aan de gezinnen wordt den eersten tijd de leiding envoorlichting gegeven, die zij voor de bewerking vanhun grond en de verzorging van hun veestapel noodighebben.Ik bezocht de Cumberland Homesteads in Crossville,een van de grootste der complexen in uitvoering. Wan-neer dit complex voltooid zal zijn, zal het 350 plaatsjesbevatten, waarvoor 825.000 dollar is toegestaan.De woningen, voor zoover gereed, maakten een uitne-menden indruk. De kosten per woning zijn zeer laag;de kleinste typen kosten niet meer dan 1800 dollar, plus700 dollar voor het stuk land.Een van de dingen, welke bij een bezoek aan de Ver-eenigde Staten de aandacht trekken, is dat het weten-schappelijk onderzoek naar de mogelijkheid van rege-ling van den toestand van de lucht binnen de gebou-wen veel verder gevorderd is dan hier te lande. Ditonderzoek geschiedt in het laboratorium van het Pierce-instituut te New-Haven, dat onder leiding staat vanProf. C. E. A. Winslow. Dit instituut is ingesteld bijtestamentaire beschikking van John B. Pierce en heeftals doel de bevordering van het technisch wetenschap-pelijk onderzoek op het gebied van verwarming, venti-latie en dergelijke.Het laboratorium bevat een tweetal proefkamers, inge-richt en gemeubeld als gewone woonvertrekken. Dezekamers zijn omgeven door isolatieruimten, waarin iederegewenschte toestand van de lucht voor zoover de tem-peratuur en vochtigheidsgraad betreft, kan wordenvoortgebracht.In de kamers zijn verschillende inrichtingen tot verwar-ming en ventilatie aanwezig, benevens een aantal hoogstinteressante waarnemingstoestellen, welke het mogelijkmaken de reactie van menschen en dieren na te gaan opeen groote verscheidenheid van atmosferische verhou-dingen, en de resultaten van de nieuwe verwarmings-en ventilatiemethoden te bestudeeren in vertrekken vangewone woningen onder controleerbare uitwendigeweersgesteldheden.De Pierce-stichting beschikt voorts over een inrichtingvoor bouwtechnisch onderzoek. Deze is gevestigd inNew York City en staat onder leiding van R. I. David-son.Bij het onderzoek gaat men ervan uit dat een verlagingvan de stichtingskosten van woningen slechts bereik-baar is door massaproductie evenals in de automobiel-industrie is geschied. Hiervoor is noodig een nieuwwoningtype, nieuwe materialen en nieuwe constructie-wijzen.Men acht het mogelijk een arbeiderswoning met woon-kamer, twee slaapkamers, badkamer en een keuken,waarin naar Amerikaansche gewoonte kan worden ge-geten, in massaproductie te leveren voor 2500 dollar,de grond inbegrepen. Zulk een woning is dan voorzienvan centrale verwarming, electrische koelinstallatie,warmwatervoorziening en alle sanitaire gemakken,welke thans ook door de bevolkingsgroepen met lagereinkomens worden verlangd.De prijs van 2500 dollar is als volgt samengesteld:500 dollar voor den grond, inclusief bouwrijp maken;1000 dollar zuivere bouwkosten;500 dollar voor vervoerkosten, toezicht, renteverlies,enz.;375 dollar voor de mechanische en sanitaire installaties;125 dollar voor onvoorzien.Dit einddoel is nog niet bereikt, doch er wordt ijverigin deze richting geexperimenteerd. Er zijn proeven ge-daan met verschillende materialen en eenige proefwo-ningen gebouwd.Het ideaal, dat men tracht te bereiken, is de bouw in10 man-uren per vertrek. Met het aanbrengen van detechnische installaties volgens geheel nieuwe methoden,acht men het mogelijk, proefwoningen te bouwen inveertig a vijftig man-uren. Op deze wijze hoopt menwoningen te kunnen bouwen van veel beter type eninrichting dan de thans gebruikelijke, doch lager inprijs. , ,r . .,,De vraag kan worden gesteld, wat de toekomst zalbrengen voor dit groote land, dat zich zijn tekortko-mingen op het gebied der volkshuisvesting bewust isgeworden.Een van de deskundigen op het gebied der volkshuis-vesting zeide tot mij: ,,gij kunt met iemand vechten, dietegen u is, maar niet met iemand, die in slaap is". DeVereenigde Staten waren tot voor kort op het gebiedder volkshuisvesting vast in slaap.De president van de ,,Board of Health" van een van degrootste steden zeide dat hij eerst kort te voren hetgroote belang van de huisvesting voor de volksgezond-heid had ingezien. Nu hij echter tot dit inzicht geko-men was, wilde hij al zijn energie inzetten om tot beterewoningtoestanden te komen.De Vereenigde Staten zijn zich thans den ernst vanden toestand bewust geworden. Men kan geen courantinzien, of deze bevat een artikel over volkshuisvesting.De bevolking is opgeschrikt door de slechte woning-toestanden, die midden in de meest moderne stedenblijken te bestaan.Terwijl het Amerikaansche loodgieterswerk een we-reldnaam heeft, weten maar weinigen dat in New York23.000 etagewoningen aanwezig zijn met privaten in degemeenschappelijke gangen en 1325 met privaten ophet achterterrein.In het licht van deze toestanden hebben de pogingenvan de Regeering om den bouw van goedkoope wo-ningen te stimuleeren een bizondere beteekenis.Velen gelooven dat de Regeering, zoodra de depressievoorbij zal zijn, haar werk op het gebied der volkshuis-vesting zal staken. Anderen daarentegen zijn overtuigddat dit werk zal worden voortgezet. Nu de oogen ein-delijk zijn opengegaan voor de betreurenswaardigewoningtoestanden, zullen de krotopruiming en de bouwvan woningen van lage huur voor altijd tot de taak vande Overheid blijven behooren. Het is te hopen dat deFederale Regeering, ondanks de moeilijkheden, ontstaandoor verschillende rechterlijke uitspraken, en door hetverzet van hen, die verwachten dat na de depressie hetwoningvraagstuk zichzelf wel weer zal oplossen, devolkshuisvesting zal blijven beschouwen als te behoo-ren bij de onderwerpen, waarmede zij zich bij voortdu-ring zal hebben bezig te houden.Sedert een aantal jaren zijn de economische omstandig-heden gewijzigd. Er is niet langer een vooruitzicht optoekomstige welvaart voor ieder burger van de Ver-eenigde Staten. De verhoudingen beginnen te gelijkenop die van de Oude Wereld. Ook in Amerika zal ervoortdurend een deel der bevolking zijn, dat zonderhulp van de Overheid niet in staat is een behoorlijkehuisvesting, het symbool van werkelijke welvaart, teverwerven.De Federale Regeering heeft een woningpolitiek aan-vaard, die beoogt hulp te verleenen aan die groepen,die uit eigen kracht geen betere huisvesting kunnenverkrijgen.Er bestaat altijd een gevaar dat het ingrijpen van deRegeering, wanneer dit niet op de juiste wijze plaatsheeft, het particuliere kapitaal zal afschrikken van be-legging in de bouwnijverheid. In dat geval zal de werk-loosheid toenemen in plaats van afnemen en zal deRegeering ten slotte het grootste deel van de woning-productie moeten financieren.Onder de huidige omstandigheden is dat niet mogelijk.Geen regeering is in staat, tenzij de economische struc-tuur van den Staat geheel zou worden gewijzigd, hetkapitaal voor een woningvoorziening op zoo grooteschaal beschikbaar te stellen.Een goede woningpolitiek zal daarom gericht moetenzijn op een geleidelijke opruiming van krotten en denbouw van nieuwe woningen voor de gezinnen met degeringste draagkracht, zonder echter de werkzaamheidvan de particuliere bouwnijverheid te verstoren.Wanneer de financieele maatregelen van de Regeeringhiervan uitgaan, kan niet anders worden gezegd dandat het nu de tijd is om te bouwen.Het bouwbedrijt heeft behoefte aan werk, duizendenbouwvakarbeiders zijn werkloos, de bouwkosten zijnzeer laag.Tenzij de Vereenigde Staten tot een deflatiepolitiekzouden overgaan, wat niet mag worden verwacht, zijnde bouwkosten, in goud uitgedrukt, thans op het laagstepunt gekomen. Daarom is het thans het moment om eennieuwe bedrijvigheid op woninggebied te beginnen.Terwijl van 1925 tot 1929 het aantal nieuwgebouwdewoningen in 257 steden van de Vereenigde Staten ge-middeld 400.000 per jaar bedroeg, was dit cijfer in 1934gedaald tot 20.848, hetgeen beteekent dat het aantalnieuwgebouwde woningen, bij een toenemende vraag.blijft beneden het aantal woningen dat door brand ver-nield wordt (30.000 per jaar), om niet te spreken vande duizenden woningen, die ieder jaar door andere oor-zaken vervallen.De behoefte voor de komende 20 jaren (1935^--^1955)wordt geschat op 500.000 per jaar. Wanneer de Re-geering al deze woningen zou moeten bouwen, zou ditde staatsschuld tot een ongekend hoog peil opvoeren.De Regeering behoeft alleen te bouw^en, of geld voorden bouw beschikbaar te stellen, voor de huisvestingvan krotbewoners en de laagst betaalde groepen. Voorhet overige moet zij zich beperken tot zoodanige maat-regelen, die de toestrooming van voldoende particulierkapitaal verzekeren tegen voldoend lage rente.Dit doel wordt niet steeds bereikt, doch de reis door deVereenigde Staten heeft mij een levendigen indrukgegeven dat de Regeering een open oog heeft voor debestaande nooden en dat het haar ernstig streven is, debevolking daaruit op te heffen.Slechts bij den gemeenschappelijken arbeid van deOverheid en het particulier bedrijf zuUen de woning-toestanden in de Vereenigde Staten op een hooger peilkunnen worden gebracht.s Gravenhage, Juni 1936Gegevens omtrent de woningdichtheid inNederlanddoor Drs. H. van der WeydeEenigen tijd geleden kwam in de commissie ,,Bebou-wing-Behoud van Natuurruimte" -- ingesteld door deCommissie voor den Monumentendag te zamen met hetInstituut -- de vraag op, of het niet mogelijk zou zijndoor middel van een schatting steun te geven aan deverwachting dat slechts een zeer beperkt deel van denNederlandschen bodem in de toekomst bouwterrein zalkunnen worden. Die verwachting begint onder den in-vloed van het moderne demografische denkbeeld vaneen naderend maximum der bevolking steeds meer veldte winnen, maar in de praktijk stuit men nog al te vaakop de tegengestelde verwachting, zoodat een concreteraming van de toekomstige oppervlakte der bebouwingzeer wenschelijk leek. In het bizonder is dit het gevalvoor die gebieden, waar de bebouwing van bijna elkeduim breed grond aantasting van kostbaar natuurschoonmeebrengt, met name voor de Duinstreek, het Gooi enOost-Utrecht en de Veluwe.Nadat de commissie besloten had zulk een raming tebeproeven, werd zij aanstonds een eind op 'weg gehol-pen door de Heeren Ir. Th. K. van Lohuizen en Dr. G.Th. J. Delfgaauw, die voor de onderscheidene econo-misch-geografische gebieden naar de bekende indeelingvan het Centraal Bureau voor de Statistiek, tot eenigegroepen vereenigd, een schatting uitvoerden van detoekomstige maximale bevolkingsgrootte en van dentoekomstigen woningvoorraad, die daaraan beant-woordt. ') Daarmee scheen het onderzoek grootendeelsgereed. De commissie behoefde slechts de laatste uit-komst te combineeren met een bepaalde woningdicht-heid en de gestelde vraag was beantwoord. Bij dezenlaatsten stap stuitte zij echter op een moeilijkheid, door-dat omtrent den ontbrekenden factor, de woningdicht-heid, weinig bruikbare gegevens beschikbaar waren.Wei zijn enkele malen onderzoekingen ingesteld in dezerichting, zooals in 1920/1921 door de Commissie vanOnderzoek naar de toestanden in het Bouwbedrijf en in1926/1927 vanwege het Instituut, maar deze gevenslechts opheldering omtrent het aantal woningen per habouwterrein, of in het gunstigste geval per ha van eenbepaalde wijk, dus daaronder begrepen de wegen. 2)De commissie moest echter kennen de geheele opper-vlakte, die bij een gegeven aantal woningen in gemeen-ten van verschillende types in beslag wordt genomenvoor stedelijke doeleinden in den ruimsten zin, dus doorde woningen en bijbehoorende erven en tuinen, en deArtikelen^) Zie de November- en December-nummers van 1935 van dit Tijd-schrift.^) Vgl. het Verslag van genoemde commissie, dl. 1, biz. 18 en 19en dit Tijdschrift, Jaargang 1927, biz. 49 e.v. 37NederzettingArtikelen38Stedelijk gebiedAantalwoningenOpper-vlakteWoningenper haGroote stedenRotterdam's-GravenhageAmsterdam143.539143.539130.428219.0192359 ha3411 ,,3213 ,,5630 ,,61424139Steden van middelbare grootteLeidenVenloDordrechtDelftMaastrichtGroningenAmersfoortArnhemWoerdenBodegravenMaassluisSittardAppingedamKrommenieZaandijkAssendelft19.8304.20015.79311.49011.70028.40010.7007705 ha16261647151313507481868Kleine oude steden7 72.2521.8701.28973 ha120 ,,112 ,,De Zaan7 7Voorsteden in polderlandRijswijkOverschieVoorburgOegstgeest3.6331.3914.8257112 ha56 ,,234 ,,7Gemengde villadorpenAssenHilversumOosterbeekRenkum-Heelsum3.02517.1522.3481.456148 ha885 ,,244 ,,175 ,,Nieuwe industriestedenEindhovenHeerlenHengelo (O.)WinsumHeerSchaesberg(Ouddorp)HoogkerkMonster en PoeldijkNieuwe SchansLeekZeist-In de komVeendamPeizeHoogezandNieuwe PekelaBedumHaren (dorp)RodenZuidlarenPijnackerVriesNorgHaren (gem.)RoggelAnlooNoordlarenOnnenEelde19.8007.6738.050Dorpen850 ha435 ,,698 ,,7 7700 40 ha600 35 ,,912 56 ,,1.693 106 ,,7 71.098 73 ,,7 72.410 192 ,,256 21 ,,2.721 238 ,,7 77 71.225 128 ,,501 55 ,,606 67 ,,455 59 ,,486 61 ,,607 93 ,,1.642 261 ,,90 15 ,,449 88 ,,54 12 ,,45 9 ,,411 1\228262624222114124031311611382033252116201999231811191817161616151513121111101099Gegevens verstrektdoor')Ir. P. Bakker SchutAfd. Stadsontw. A'damG. F. E. KiersIr. J. H. FrogerIr. G. C. LangeIr. P. Bakker SchutIr. J. H. FrogerDr. Ir. F. Bakker SchutIr. C. B. van der TakJ. Schulte NordholtIr. P. Verhagen Lzn.Ir. P. Bakker SchutIr. J, M. A. ZoetmulderDr. Ir. F. Bakker SchutIr. P. Verhagen Lzn.Ir. P. Bakker SchutIr. P. Verhagen Lzn.Dr. Ir. F. Bakker SchutIr. J. A. W. A. Bordewijk]. ]. TalsmaG. C. KoolsIr. J. M. A. ZoetmulderIr. M. SchefferIr. P. Verhagen Lzn.Ir. ]. H. FrogerDr. Ir. F. Bakker SchutIr. P. Bakker SchutIr. P. Verhagen Lzn.Dr. Ir. F. Bakker SchutD. E. WentinkDr. Ir. F. Bakker SchutIr. P. Verhagen Lzn.Dr. Ir. F. Bakker SchutIr. P. Bakker SchutDr. Ir. F. Bakker SchutIr. J. H. FrogerDr. Ir. F. Bakker SchutOpmerkingenOppervlakte exclusief havens, bevaren wateren en rivierenOppervlakte inclusief havens, bevaren wateren en rivierenIn het aantal woningen zijn de tijdelijke voorzieningen be-grepenWoningen per ha bouwterrein 54. Als Bodegraven, zonderovergang naar buitenWoningen per ha bouwterrein 48. Gesloten kleine stads-bebouwing, met ruimen overgang naar buitenWoningen per ha bouwterrein 60. Als Zaandijk, nog com-pacterWoningen per ha bouwterrein 60. Zeer gesloten dorpsbe-bouwing op slechten dus kostbaren grondVrij dichte lintbebouwing aan kadeAantal woningen van 1930Woningen per ha bouwterrein 38. Kleine dichte kom, breedegordel met overgang, zeer onvoordeeHg stratenplanGemiddelde dichtheid in de nieuwe wijken 10 a 11 woningenper haTuindorp 't Lansink 25 woningen per ha, gem. woningbouw47 a 50 woningen per haWoningen per ha bouwterrein 38. Aaneengesloten dorpsbe-bouwing met vaarwaterRandgemeente van MaastrichtAantal woningen = aantal inwoners : 4Woningen per ha bouwterrein 35. Aaneengesloten dorpsbe-bouwing zonder vaarwaterAantal woningen = aantal inwoners : 4Oorspr. streekdorp, nu komdorp met veel verspreide be-bouwingAantal woningen = aantal inwoners : 5Aantal woningen = aantal inwoners : 4Woningen per ha bouwterrein 15. Vrij dichte lintbebouwinglangs vaarwaterWoningen per ha bouwterrein 20. Meer open dorpsbebou-wing met vaarwaterAantal woningen := aantal inwoners : 5Aantal woningen = aantal inwoners : 5Aantal woningen = aantal inwoners : 5Aantal woningen = aantal inwoners : 5Aantal woningen = aantal inwoners : 4. Ruime villabouw,ook lintbebouwingZuiver landelijke gemeente in Midden-LimburgAantal woningen = aantal inwoners : 5Aantal woningen = aantal inwoners : 5Uit den aard der zaak hebben degenen, tot wie wij ons hebben gewend, in sommige gevallen wederom de medewerking van andereninoeten inroepen.wegen, en verder door openbare gebouwen, parken ensporttcrreinen, havens, kanalen, spoorwegemplacemen-ten en industrieterreinen, alles voor zoover te zameneen min of meer aaneengesloten kom vormend. Dezelaatste beperking mag niet uit het oog worden verloren,oradat anders de onderscheiding van de terreinen naarmate hun bestemming een stedelijk of landelijk karakterheeft, zeer moeilijk wordt. ')Ten einde de noodige gegevens te verkrijgen besloot decommissie, wederom in overleg met de Heeren Vanr.ohuizen en Delfgaauw, tot het instellen van een kleinecnquete. Zij riep daartoe de medewerking in van eenbeperkt aantal personen, die waarschijnhjk over de ver-langde gegevens zouden kunnen beschikken en van wieverwacht kon worden dat zij voldoende belangstelhngvoor het onderzoek zouden hebben om zich daarvooreenige moeite te willen getroosten. Ze werden boven-dicn zoo gekozen dat opgaven over gemeenten van uit-eenloopenden aard en uit verschillende deelen van hetland zouden worden verkregen.De gevraagde medewerking is algemeen verleend; nietalleen zijn in ruime mate gegevens verstrekt omtrent dewoningdichtheid, maar in vele gevallen werd het cijferomkleed met allerlei waardevolle inhchtingen, die in-zicht geven in het ontstaan van de dichtheidscijfers envergehjking mogehjk maken. Zonder vooruit te loopenop de verwerking van het verkregen materiaal door decommissie, kan hier worden gezegd dat zij in haar opzetis geslaagd.Maar ook afgescheiden van die verwerking hebben deverzamelde cijfers, die eenig inzicht geven in de in ste-debouvi'kundig opzicht zoo belangrijke verhouding tus-schen het aantal woningen en de geheele oppervlaktevan het stedelijk gebied, stellig beteekenis en naar reedsbleek bestaat daarvoor voldoende belangstelhng om toteen samenvattende publicatie ervan over te gaan.De verzamelde gegevens zijn afgedrukt in bijgaandenstaat. Aan de daarin vermelde cijfers voor de opper-vlakte van het stedelijk gebied is de volgende omschrij-ving ten grondslag gelegd: ,,de totale oppervlakte ingebruik voor stedelijke doeleinden, dus woonwijken, in-dustrieterreinen, havens, kanalen, grachten, haventer-reinen, parken en plantsoenen, terreinen voor sport e.d.,spoorwegen en spoorwegemplacementen binnen de be-bouwde kom, begraafplaatsen en de bij al deze terreinenbchoorende straten, doch zonder de te midden van debebouwing nog opengebleven grondcomplexen (al danniet in agrarisch gebruik)."In den staat zijn de gemeenten gerangschikt in enkelegroepen, voor welke eenige overeenstemming in hetdichtheidscijfer kon worden verwacht. Die verwachtingis slechts ten deele in vervulling gegaan. Binnen demeeste groepen vertoont zich een vrij sterke schakee-') Een sprekend voorbeeld van een te ruime opvatting van de op-pervlakte, die ter bepaling van de woningdichtheid tegenover hetaantal woningen wordt gesteld, levert B. Schwan in het artikelBaudichte in het Handworterbuch des Wohnungswesens, waar hijeen door Morgenroth bewerkte statistiek weergeeft, welke een grootaantal Duitsche steden omvat. De uitkomsten van deze statistiekzijn voor vergelijking ongeschikt, doordat het geheele landelijke ge-bied eenvoudig op het aantal woningen is gedeeld en dus geenerleipoging is gedaan om den invloed van de soms uitgestrekte lande-lijke gebieden ter zijde te stellen.ring. Het minst geldt dit nog voor de groote steden, Anikdendie een opvallende overeenstemming vertoonen, of-schoon een lager cijfer voor den Haag zeer voor dehand zou hebben gelegen. Blijkbaar wordt de invloedvan de ruimere bebouwing en het vele groen in die ge-meente te niet gedaan, doordat daar een pendant van degroote havengebieden van Amsterdam en Rotterdamontbreekt. Hoe zeer de havenoppervlakte het dicht-heidscijfer drukt, blijkt trouwens uit de opgave voorRotterdam zonder de haven; door deze beperkingspringt het cijfer met 19 omhoog.Onder de steden van middelbare grootte zijn de ver-schillen grooter, al teekent zich ook hier duidelijk eengemiddeld dichtheidscijfer af, namelijk 25. De eenigesterk sprekende afwijkingen ten opzichte van dat ge-middelde vertoonen Amersfoort en Arnhem. Maar indeze beide gemeenten is dan ook een samenloop vanbizondere omstandigheden aan te wijzen, die het dicht-heidscijfer sterk drukken. In de eerste plaats geldt bijde rangschikking van Amersfoort in deze groep eenigvoorbehoud, in zooverre deze stad slechts in haar kerneen stedelijk karakter heeft, terwijl de uitgestrekte bui-tenwijken met villabouw van gem. 10 woningen per haveeleer met de moderne villadorpen overeenstemmen.Verder is de oppervlakte der parken binnen de kom vanAmersfoort opvallend groot, namelijk 476 ha op eentotale oppervlakte van 748 ha. En ten slotte valt even-eens binnen de kom het zeer groote spoorwegemplace-ment, dat ongeveer 100 ha beslaat. Dergelijke factorenspelen in Arnhem een rol. Ook daar heeft de bebou-wing in de groote buitenwijken een meer open karakter,ook in de middenstands- en arbeiderskwartieren, zoo-als uit de voor die wijken afzonderlijk opgegeven dicht-heidscijfers blijkt, en nemen de parken en speelterreineneen aanzienlijk deel van de bebouwde kom in, namelijkbijna 300 ha op een totale oppervlakte van 1868 ha.Nog grooter onderlinge verschillen vertoont de groepder kleine steden, waarvan de dichtheid zelfs reikt tothet cijfer der groote steden. Het hooge cijfer voorWoerden is verklaarbaar uit de dichte stedelijke bebou-wing, die niet omgeven is door een gordel van meeropen bebouwing. Daartegenover staat een laag dicht-heidscijfer voor Sittard en Appingedam. De eerste ge-meente heeft een uitgesproken landelijk karakter; ze be-vat eenige kommen en in de grootste daarvan, waarophet dichtheidscijfer betrekking heeft, liggen binnen detotale oppervlakte van 230 ha nog 130 ha, die voorland- en tuinbouwdoeleinden worden gebruikt. Dezelaatste oppervlakte is bij de bepaling van de grootte vanhet stedelijk gebied in den zin van de enquete niet mede-gcteld, maar de aanwezigheid daarvan geeft toch eenduidelijke aanwijzing dat de bebouwing een zeer lande-lijk karakter heeft.Minder begrijpelijk is de lage woningdichtheid voorAppingedam. Weliswaar heeft deze gemeente in denieuwe wijken alleen open bebouwing, maar daar staattegenover da: de oude kern zeer dicht bebouwd is. Bijeen beschouwing van de kaart blijkt echter dat de be-bouwing in Appingedam zeer verspreid is, waardoor deoppervlakte der wegen binnen de kom naar verhoudinggroot is en een omlijning daarvan zonder dat landelijketerreinen worden ingesloten zeer moeilijk wordt. Ver-der valt nog te wijzen op het vrij groote industriege-bied, dat hier binnen de kom valt en dat 19.94 ha be- 39Artikelen slaat op een totale oppervlakte van het stedelijk gebiedvan 134 ha.In de groep der Zaangemeenten treft het groote onder-scheid tusschen Krommenie en Zaandijk eenerzijds enAssendelft aan den anderen kant. Bij Krommenie, degemeente met het hoogste dichtheidscijfer, dat de en-quete heeft opgeleverd, is als toehchting vermeld dathier een uiterst compacte dorpsbebouwing is. Hetzelfdegeldt, zij het in mindere mate, voor Zaandijk. Assendelftdaarentegen heeft een meer landelijke bebouwing, diezich in langgerekten vorm langs een kade uitstrekt.Niet onmogelijk is het overigens dat de moeilijkheid