Orgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuis-vesting en Stedebouw en van den Nationalen Woningraad,Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenDecember 1937 ISe Jaargang no. 12Vraagt onze nieuweKieurenkaarlI}a, op Tornol kunt gij bouwenHet is een oersterke lakverf, die bestand is tegen alleweersinvloeden; vorst, regen, hitte en zeedampen.Daarom gebruiken zooveel Woningbouwvereeni-gingen en Vereenigingen voor de VolkshuisvestingTORNOLChloorrubberlakverfPIETER SCHOEN EN ZOON N.V. ZAANDAMN.V. Houthandel A.J.K. GRONDHOUTHAVEN 43 - AMSTERDAMTELEFOON: 41412 (na kantoortijd 22908)Vuren, Grenen en Dennen Bestekhout, Schrooten-delen, platen, battens, ribben, tengels etc. etc.bewerkt en onbewerktJuffers, Oregon-Pine, Triplex enz.Speciaal adres voorBEUKEN- EN EIKEN STAAFVLOERENGoede en ruime sorteering voor, en groote ervaringvan de eischen van den WoningbouwPrompte levering - Concurreerende prijzenBOUWBEDRIJFH.VANSAANEOVERTOOM 266 AMSTERDAM. W.WONINGBOUWVoorWandbekleedingGEBRUIKT deMOSA TEGELEen WERELDmerkEen NEDERLAND5CH merkMuurtegelfabriek MOSAMAASTRICHTLEVERING UITSLUITEND DOOR DEN HANDELMonsters op aanvrageTijdschriftvoor Volkshuisvesting en Stedebou^vOrgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw enden Natlonalen Woningraad, Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenRedactie t H. P. J. Bloemers, J. Bommer, J. Douwes Jr., Jhr. M. J. I. de Jonge van EUemeetIr. L. S. P. Scheffer, Ir. P. Bakker Schut, Mr. J. Vink, Ir. J. M. A. ZoelmulderAdres Toor Redactie en Abonnementen: Kloveniersburgwal 70, Amsterdam C, Telefoon 40588Advertenties: Keizersgracht 188, Amsterdam C, Telefoon 49128Dec. 193718eJaargangNo.l2MaandbladOfficieele mededeelingenNederlandsch InstituutAdressenHet dagelijksch bestuur heeft bij schrijven d.d. 19 No-vember 1937 aan den Minister van Binnenlandsche Za-ken een nota overgelegd, waarin de StedebouwkundigeRaad van het Instituut zijn denkbeelden omtrent eenwenschelijke herziening van de stedebouwkundige be-palingen in de Woningwet heeft uiteengezet.Het woningtype ten plattelande in deNoordelijke provinciendoor Dr. Ir. F. Bakker Schut,Inspecteur van de Volkshuis-vestingInleidingDeze titel, waaromtrent de redactie een opstel vroeg,geeft mij aanleiding tot een drietal opmerkingen, dievooraf moeten gaan, opdat mij niet het verwijt wordegedaan, eenerzijds dat ik mij niet tot mijn onderwerpbepaal, andererzijds dat ik niet volledig ben.1. De beschouwingen omtrent het woningtype ten platte-lande zullen worden beperkt tot de landarbeiderswo-ning. De burgerwoningen vertoonen zoo weinig ,,cou-leur locale", dat een aparte bespreking de moeite nietloont en de boerderij valt buiten het bestek van ditartikel.2. Van ,.het" woningtype in de Noordelijke provincienkan moeilijk worden gesproken, aangezien de Groning-sche, Friesche en Drentsche typen tamelijk sterk ver-schillen en in elk der provincien weer meerdere typenkunnen worden onderscheiden. Beter dan een encyclo-pedische opsomming en beschrijving -- waartoe mijbovendien de gegevens zouden ontbreken -- acht ikhet, enkele typen nader toe te lichten en aan de handdaarvan eenige vraagstukken, die zich op het land steedsweer voordoen, te bespreken.3. De behandeling van een woningtype is niet mogelijkzonder te kijken naar den economischen achtergrond.dus naar bouwkosten, huur en inkomsten der bewoners.Indien men bepaalde wenschelijkheden met betrekkingtot het woningtype propageert zonder de economischeconsequenties daarvan voldoende onder het oog te zien,is dit bij den huidigen organisatievorm van onze maat-schappij niet slechts nutteloos, doch gevaarlijk, omdathierdoor illusies worden opgewekt, die toch niet kunnenworden verwezenlijkt.Hunt ikomstenAlvorens over te gaan tot de behandeling van het wo-ningtype zullen eerst de volgende vragen moeten wor-den beantwoord:Welke categorieen landarbeiders kunnen worden on-derscheiden ?Wat is het inkomen van deze verschillende categorieen?Welk deel van dit inkomen kunnen en willen zij voorhuur uitgeven ?Daar steeds opnieuw dezelfde klacht werd vernomen,n.l. dat op het platteland geen woningen met een dek-kende huur meer kunnen worden gebouwd, hield ikin Augustus-September van dit jaar in mijn ambtsge-bied bij de gemeentebesturen een enquete naar de ge-zinsinkomsten van de landarbeiders en naar de hurenvan de verschillende categorieen der door hen bewoon-de woningen. De beschouwingen in het onderstaandeberusten grootendeels op de bij deze enquete verkregengegevens. Wei deed zich hier de moeilijkheid voor, datde beantwoording der vragen niet steeds in geheel ge-lijken zin zal hebben plaats gevonden -- voor zooverinkomsten en huren moesten worden geschat was eenzekere mate van subjectiviteit bij de beantwoording vande vragenlijst niet te ontgaan -- doch ondanks deze om-standigheid werden waardevolle gegevens verkregen.Zooals bekend heerscht onder de landarbeiders in hetNoorden veel werkloosheid. Voor een deel is deze ont-staan door rationalisatie en mechanisatie van het boeren-bedrijf, waaromtrent uitvoerige gegevens te vinden zijnin de praeadviezen voor de kolonisatie van industrie-arbeiders (zie het Tijdschrift voor Volkshuisvesting enStedebouw 1935, No. 2). Daarnaast vindt men een zeergroot aantal landarbeiders, die slechts gedurende eenkleiner of grooter deel van het jaar arbeid vinden bijden boer, en die verder op steun en werkverschaffing 197Artikelen198zijn aangewezen. Bij deze gedeeltelijk werkloozen iseen groot quantum, wier toestand als normaal (in ver-band met den aard van een seizoenbedrijf) moet wor-den beschouwd en die in vroeger jaren niet werden ge-steund, doch gedurende de zomermaanden voor denwinter moesten oversparen.In 52 van de 64 gemeenten bedroeg het aantal geheelof gedeeltelijk werkloozen 50% of meer van het totaleaantal landarbeiders en in 19 van de 64 gemeenten zelfs85% of meer van het totale aantal.Hieruit blijkt dus, dat de werkloosheid gedurende eendeel van het jaar als een normaal geval moet wordenbeschouwd en dat men bij beschouwingen omtrent deop te brengen woninghuur niet kan volstaan met tekijken naar de inkomens der z.g. ,,vaste" en ,,losvaste"landarbeiders, die het geheele jaar door (de eersten alsvaste knecht, de tweeden in los dienstverband) werkhebben.Daar huisnijverheid in het Noorden over het algemeenniet inheemsch is, blijft voor de verhooging van hetinkomen als eenige mogelijke bijverdienste: het kweekenvan tuinvruchten voor het gebruik van het eigen gezinen eventueel -- op zeer bescheiden schaal -- voor ver-koop. Niet te veel kan derhalve worden gewezen op hetgroote belang van een voldoenden lap grond bij de wo-ning van den landarbeider voor dit doel. De ,,binnen-kolonisatie" acht ik voor den landarbeider (in tegen-stelling met den industriearbeider, vgl. mijn vorenaange-haald praeadvies) van zeer groot moreel en economischbelang.Zegenrijk is geweest de werking der Landarbeiderswet,die voor landarbeiders in het bezit van 10% van hetbenoodigde bedrag, de mogelijkheid opent tegen eenrente van 3% in het bezit te geraken van het kapitaal,noodig voor een eigen woning met land of z.g. ,,los"land.Te betreuren is slechts, dat -- mede in verband metpunt 4 e.v. van de ministerieele circulaire van 31 Maart1936 -- de mogelijkheid tot verkrijging van ,,plaatsjes"den laatsten tijd sterk beperkt is, doordat slechts weiniggegadigden aan de gestelde eischen kunnen voldoen.Het uitgeven van Landarbeiderswetplaatsjes wordt af-geremd door de stijgende bouwkosten en den dalendenrentevoet. Was vroeger de rentevoet van 3% eengroote attractie -- immers deze kwam neer op een bij-drage van meer dan een kwart der annuiteit -- thans isdeze factor grootendeels uitgeschakeld.In het algemeen is momenteel de grootte van het land,dat behoort bij de particuliere arbeiderswoningen op hetplatteland zoo gering, dat de opbrengst daarvan gevoe-gelijk verwaarloosd kan worden.Met de onderscheiding al of niet werkloos zijn wij erechter nog niet. Want in de verschillende streken ver-schillen de inkomens der landarbeiders aanmerkelijk.Zoo genieten de landarbeiders in de Groninger kleistre-ken (het z.g. ,,Hoogeland") hoogere inkomsten dan diein de Veenkolonien en die in de Veenkolonien weerhoogere inkomsten dan die in de zandstreken (Wester-wolde, Zuidelijk Westerkwartier, de kop van Drenthe).Hoe lichter de grond, des te lager het inkomen.iNu ligt het voor de hand te meenen, dat de hoogerelevensstandaard in de kleistreek tengevolge zou hebben,dat ook de werkloozensteun daar hooger is (zooals b.v.in de steden het geval is). Dit is echter in het geheelniet waar: de inkomens der geheel of grootendeels werk-loozen zijn op het zand en op de klei hetzelfde, waaruitdus volgt, dat er op het zand bijna geen marge is tus-schen de inkomsten van werkloozen en die van niet-werkloozen, terwijl zich op de klei groote verschillenvoordoen.Deze omstandigheid, gepaard met de gunstige omstan-digheden voor de verkrijging van een eigen plaatsje(makkelijker te bewerken grond, lagere bouwkosten,klein grondbezit) hebben een trek van werkloozen naarhet zand tengevolge, die voor de betrokken gemeentenernstige financieele moeilijkheden veroorzaakt.Andererzijds zal de omstandigheid, dat op het zand mak-kelijker gekoloniseerd wordt (de groote boeren op deklei staan slechts uiterst zelden grond voor dit doel af, ende wijze van grondverkaveling in de Veenkolonien isevenmin gunstig voor kolonisatie) mede tengevolge heb-ben gehad de gesignaleerde vereffening van inkomstentusschen werkloozen en niet-werkloozen in de zandstre-ken. Op grond van de gehouden enquete meen ik de ge-middelde inkomsten (afgezien van medeverdienendekinderen) als volgt te kunnen schatten:vaste enlos-vastearbeidersgedeeltelijkwerkloozenop de zwaardere grondenop de lichtere grondenf 750.--f 625.-f 550.f 550.Het behoeft wel geen betoog, dat afwijkingen naar bo-ven en naar beneden kunnen voorkomen.Uitgaande van deze inkomsten rijst de vraag welk deelhiervan redelijkerwijs aan huur kan worden betaald.In de steden wordt thans door groote groepen werkloo-zen 1/5 tot 1/4 en zelfs meer aan huur betaald. Eendergelijken maatstaf acht ik evenwel voor het plattelandonaanvaardbaar.In de eerste plaats, omdat bij de veel lagere inkomensvoeding en kleeding naar verhouding een grooter bedragvorderen en dus voor de andere levensbehoeften minderoverblijft.En in de tweede plaats, omdat de woonbeschaving ophet platteland gering is -- de particuliere woningen zijnbijna steeds eenkamerwoningen -- zoodat eerst op denduur, wanneer ook op het platteland betere woonge-legenheid zal zijn ontstaan, het groote belang hiervanop de werkelijke waarde zal worden geschat. Dat ditlaatste ook inderdaad het geval is, blijkt reeds uit hetfeit, dat in een gemeente, waar de huur van woningenvoor krotopruiming eerst niet hooger dan f 1.50 perweek kon worden gesteld, binnen enkele jaren zooveelvraag naar deze woningen kwam, dat de huur opf 2.-- kon w^orden gebracht. Voorloopig echter trekkenin het algemeen de bedrijfsruimten (schuur en eventu-eele stalling voor varken of geit) meer belangstellingdan de woonruimten. Een typisch voorbeeld, hoe wei-nig op het platteland voor huur wordt afgezonderd, isook te vinden in het door het Centraal Bureau voor deJ. C. J. KNEGT & ZONENBRAND iSTORM |rINBRAAK ?FRAUDE AlllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllliHCORTLEVERKETELSTRAATAMSTERDAMSpecialiteit inMARMER^SCHOORSTEENMANTELSWOLTER & DROS N.V.INGENIEURSBUREAU - OPGERICHT 1875AMERSFOORT, VAN PERSEYNSTR. 25AMSTERDAM.DEN HAAG.C^^I#^>#N^>'##KLIMATISEER-INRICHTING WARM- EN KOUD-WATERVOORZIENING, SANITAIR,VOLAUTOMATISCHE OLIESTOOK-EN KOLENSTOOKINSTALLATIESA'*..^^A*A?'^fe?!-,xfPR^I'llra^^^aa^B204^-^ffllUEgffi3X-4-m^H-oo>ac>oOndanks het ontbreken van de Gezondheidscommissies-- die in sommige streken vroeger zeer goed werk heb-ben gedaan -- heeft in een aantal plattelandsgemeenteneen groot aantal onbewoonbaarverklaringen in den loopder beide laatste jaren plaats gevonden. Ten deele heb-ben daarbij economische omstandigheden -- angst voorhet betrekken van de in de gemeente aanwezige krottendoor economisch zwakken uit andere gemeenten en dewensch de werkloosheid in het bouwbedrijf tegen tegaan -- een grootere rol gespeeld dan een juist inzichtin de beiangen der volkshuisvesting.Verbeterde woningtypenDoor een tweetal factoren is het type van de landar-beiderswoningen gedurende de laatste jaren uit een tech-nisch en hygienisch oogpunt -- wat betreft de provin-cie Groningen helaas nog niet in esthetisch opzicht,zulks in tegenstelling met Friesland en Drenthe -- sterkaan het verbeteren.De in 1933, 1934 en 1935 nieuw vastgestelde bouwver-ordeningen bevatten eischen, die over het algemeenaanmerkelijk uitgaan boven de voordien geldendeeischen.Met name het bedstedenverbod (voor korten tijd is ookin de provincie Groningen de vrijstellingsmogelijkheidop aandringen van den Minister geschrapt) heeft een ra-dicale wijziging in de woningindeeling teweeg gebracht,waarop ik nader terug kom.Het voorschrijven van dakbeschot, trasraam, voldoendehoogteligging van den vloer, een tweede vertrek, spoel-ruimte en behoorlijke provisieberging, een buitenmuur-dikte van tenminste een halve steen met klamp (alsovergang naar den dubbelen halfsteensmuur met spouw)enz. zijn belangrijke, hoewel voor den stadsbewonerwel zeer elementair schijnende verbeteringen.Wij zijn er daar echter nog niet mee: op tal van pun-ten zijn ook de nieuwe verordeningen nog voor ver-betering vatbaar. Dringend noodzakelijk is een aanvul-ling van de voorschriften met stedebouwkundig karak-ter tot het verkrijgen van een grooteren afstand derwoningen tot den weg en tot elkander (volgens demeeste verordeningen mag b.v. thans nog overal op1 m uit de erfscheiding of daarop worden gebouwd),het weren van leelijke dakbedekkingsmaterialen en lee-lijke erfscheidingen, enz.Daarnaast -- en dit is speciaal voor de landarbeiders-woningen van veel belang -- moeten maatregelen wor-den getroffen tot verbetering van de slaapgelegenheid.Men heeft op het platteland in het Noorden -- andersdan in het Zuiden -- verzuimd uit het bedstedenverbodde noodzakelijke consequentie te trekken: het makenvan voldoende slaapgelegenheid elders.Hoeveel aanvragen ingevolge de Landarbeiderswet vanpas getrouwde landarbeiders ontving ik niet om advies,waar op de teekening slechts een slaapvertrek was aan-gegeven, terwijl de gelegenheid tot het naderhand af-timmeren van een tweede vertrek ten eenenmale ont-brak. Geen trap naar zolder en geen brandgevel tot inde nok, zoodat -- evenals bij de oude woningen -- deschuur en zolder boven de thans uit 2 kamers bestaandewoonruimte in onmiddellijke verbinding stonden.Nu is de toestand op het platteland niet als die in de{}Artikelen^\/ X?d^n i i -flfflffluuiiHiniiimiimVoorgevelPlattegrondAfb. 11, IVerdiepingAfb. 11, I, II en III. Een drietal verbeterde typenvoor dubbele landarbeiderswoningen, die ook reedszijn gebouwdstad, waar men kan volstaan met een zeker percentagewoningen met een en twee slaapkamers, omdat gezin-nen, die meer of grootere kinderen krijgen, naar eenwoning met drie slaapkamers gaan verhuizen. Op hetland zijn er in de eerste plaats meer kinderen en slechtszeer weinig woningen met 3 slaapkamers, staan er inde tweede plaats als regel geen woningen leeg en ver-huist men in de derde plaats slechts in uiterste nood-zaak. Vele huizen zijn eigendom, doch ook het -- zeerkleine -- aantal particuliere huurwoningen en Woning-wetwoningen blijft buiten de grootere dorpscentra veelaldoor de oorspronkelijke bewoners bevolkt. Men is hiermeer honkvast en het vrijkomen van woningen is eenbizonderheid.Dit alles heeft tengevolge, dat op het platteland elkewoning op een volledig gezin meet zijn berekend. Ditwil niet zeggen, dat men reeds aanstonds bij den bouw3 slaapvertrekken moet maken, doch wel, dat hiervoorbij het grooter worden der kinderen gelegenheid moetzijn.Zulks kan op zeer eenvoudige wijze geschieden door hetopnemen van de navolgende voorschriften in de bouw-verordening:a. de bepaling, dat de hoogte onder de hanebalken ten- 205^rtikelen206HMfflffllmHiXmmwmmiamsmmsnmmmwtiiii'BmmaMmmsmjMmmilaVoorgevelPlattegrond VerdiepingAfb. 11, II. Ligging op het ZuidenAfb. 11, III. Ligging op het NoordenPlattegrondVoorgevelVerdiepingP- ^CIfflffl m mm miiiiiiiiiiiiwiinuiiiiiwui miwniKiMiiH&iSniiMiminste gelijk moet zijn aan de voor de zoldervertrek-ken vereischte hoogte;b. de bepaling, dat tusschen het woongedeelte en hetschuurgedeelte (indien dit grooter dan een bepaal-den inhoud, b.v. 30 m^ wordt) een brandgevel tot inde nok moet worden gemaakt;c. de bepahng, dat in het woongedeelte een vaste trapnaar den zolder moet worden gemaakt.Verschillende bouwverordeningen zijn thans met dezebepahngen aangevuld.De tweede factor, die heeft bijgedragen tot verbeteringvan het landarbeiderswoningtype is de bouw van een-voudige, doch doelmatige woningen ingevolge Woning-wet en Landarbeiderswet, die als voorbeeld ter navol-ging dienen.Tezamen met mijn ambtgenoot voor Friesland en Zuid-Drenthe werd een aantal vanwege de Hoofdinspectievervaardigde voorbeeldenvoor Landarbeiderswetwonin-gen verspreid door bemiddehng van de gemeentebestu-ren en van den Provincialen Bond van Vereenigingen enStichtingen ingevolge de Landarbeiderswet.Daar de bouwkosten van deze voorbeelden evenwel inhet algemeen -- mede door de gestegen bouwprijzen --een bedrag van f 2000.-- tamelijk aanmerkelijk over-schrijden, blijft, vooral ook voor Woningwetbouw, eensterke belangstelling bestaan voor de allereenvoudigstetypen.De heer D. Bolhuis, gemeentearchitect van Winschoten,was zoo welwillend de hierbij in afbeelding No. 10 en 11afgedrukte enkele, respectievelijk dubbele woningtypenna een bespreking met mij op papier te zetten en voordit artikel nader uit te werken, waarvoor ik hem hierbijmijn oprechten dank moge betuigen.De typen zijn, wat de indeeling betreft, bedoeld voorWoningwetbouw -- Landarbeiderswetbouw is dikwijlslets ruimer -- met dien verstande, dat indien geenkleinvee wordt gehouden en indien geen oogstbergingnoodig is, de schuurruimte kan worden verkleind. Bijeen, voor zooveel noodig, gereduceerde schuurruimtezullen de bouwkosten van geen dezer woningen op hetplatteland een bedrag van f 2000.-- behoeven te over ?schrijden.In alle typen is vermeden het maken van een ,,keuken",dat wil in het Noorden zeggen een kamer, waar wordtgewoond, terwijl het woonvertrek als pronkkamer meteen keurig op afbetaling gekocht ameublement wordtgebezigd, vermeden, Hoezeer ook door de bewonersgewenscht en op het land ook verdedigbaar in verbandmet den hartewensch van de huisvrouw althans een ka-mer te hebben, waar het zand, en vooral de klei, niet,,ingeloopen" wordt, het is duidelijk, dat in een woning,waarvoor Rijkssteun wordt verleend (speciaal bij bouwvoor krotopruiming) een zoo weinig gebruikte ruimteals de ,,mooie kamer" die zwaar op de annuiteit vanhet bouwvoorschot drukt, niet verantwoord is.Voor besparing van kosten is de keldertrap steeds onderde trap naar boven aangebracht en is de dakgoot zoolaag aangebracht als mogelijk was in verband met dekamerhoogte, waardoor de enkele typen I, II en III linksen rechts een verschillende goothoogte hebben. Van hetmaken van een steenen borstwering op zolder moest --op financieele gronden -- worden afgezien.FORTOLIETBeton-Emaillede beste naadlooze WAND-BEKLEEDING voor gang- entrappenhuislambris, douche-cellen, badkamers en keukens.hard -- makkelijk afwaschbaar --krimpscheurvrij -- glad en hygie-nisch -- in alle gewenschte kleurenvele iaren houdbaar en kleurechtalreeds toegepast o. a. door:Patrinioiiium, Amsterdam .... 1200 m^Mij. tot het Verkrijgen van EigenWo>i., Amsterdam 5400 m^Mij. V. Volkswof/inge//, Rotterdam 6500 m^Centr. WonJngstichting, Arnhem 6800 m^Wo)ihigbouwver. ,'t Westen",Amsterdam 7000 m^Alg. Woningbouwver., Amsterdam 2000 m^Inlichtingen, monsters, prijsopgave.N.V. Nederl. Fabriek van Betonemaille,,FORTOLIET"Groeneweg 52 - Utrecht - Tel. 10914 - 10 jaar ervaring !LINOLEUMKROMMENIEBI-T-imPFHet wallboard met de drie asphalt'lagen,waardoor volkomen vochtbestendigheidverkregen wordt. ,,B1TUMIT" is uitmun-tend geschikt voor binnenbekleeding vanvochtige muren, plafondbekleeding enonderlaag onder linoleum.Ecn monster met beschrijving wordt Ugaarneop verzoek toegezonden.REPPEL's Agentuur in BouwmaterialenMosseltrap 5a -- ROTTERDAM -- Telefoon 15436CENTRALE VERWARMINGNv.GEVEKE.C9AMSTERDAMOLIESTOOK-INSTALLATIESVENTILATIE-INRICHTINGENWARMWATERVOORZIENINGc/e NEDERLANDSCHE PATENT-KAP is van een eenvoudige, op ervaring gegronde constructie; geeft de beste resultaten op slecht trekkende schoorsteenen; vormt met de schoorsteenpot een goed geheel; wordt verkocht door:OCTROOI 21.5 5 5N.V. FOLTU - AMSTERDAMRapenburg 29 Telefoon 43942 Import ixportW. SLOTBOOM 8c ZOOMBAZARSTRAAT 1 - DEN HAAGIngenieursbureau voor Centrale VerwarmingPLAFOND-VERWARMING - OUESTOOK-INSTALLATIESCENTRALE VERWARMING VOOR KLEINE WONINGENWettiggedeponeerdN.V. FABRIEKENVAN LAKKEN, VERVEN ENCHEMISCHE PRODUCTEN?TROPIG sf? Efi Du^^1i^^^'^##'VELSENUlTBREiDINCiSPLIN crK" e^oE^-o^aftAutfI "-yEiiiJitijyQ""' I'f-^' ftf .^j?f-jtM'* &55Cr?^LfT/ ..CM*?I / ""1 VEfMtt CCtiiimCB 1971Afb. 11921208hei groote vierkant-met-diagonalen, capaciteit ? 20.000inwoners, halverwege tusschen Santpoort en het oudedorpje Velsen.Eenige grond voor grootheidswaan was in Velsen na-tuurlijk wel aanwezig. Een rustiek gemeentebestuur vanplattelanders, reeders en visschers zag de bevolking van1890 tot 1910 jaarlijks toenemen met 5 a 600 zielen. Tus-schen 1910 en 1921 nam de aanwas toe tot 1000 per jaar,terwijl in 1918 -- 1919 werd aangevangen met den bouwvan het geweldige fabriekscomplex van de hoogovensen de plannen voor den bouw van de grootste sluis terwereld waren reeds ver gevorderd. Optimisme was dusalleszins gewettigd, al werd hier de gewone fout begaan-- het extrapoleeren van een bevolkingslijn.Omstreeks 1924 bezat Velsen dus een uitbreidingsplan,door Gedeputeerde Staten eenigszins besnoeid, maartoch van een dergelijke veelomvattendheid, dat bijnaoveral in de gemeente ,,onder architectuur gebouwdelandhuisjes" langs de bestaande wegen konden verrij-zen en op allerlei plaatsen complexen grond werden ont-sloten.Telkens werd het uitbreidingsplan ,,herzien"; tusschen1924 en 1936 verschenen de herziene plannen I tot enmet XIV, waarvan slechts enkele de goedkeuring vanGedeputeerde Staten konden verkrijgen en die toch dik-wijls als vigeerend w^erden beschouwd. Twee verorde-ningen tot wijziging en aanvulling van de bouw- en wo-ningverordening en een tot vaststelling van bebouwings-voorschriften van in onderdeelen bestemde gronden wa-ren evenmin goedgekeurd.De rechteloosheid en machteloosheid, die het gemeente-bestuur zich op deze wijze op den hals haalde, leidde toteen volkomen willekeurige uitbreiding, waarbij langza-merhand het verkeer binnen de gemeente vastliep, derioleeringen in de oudere gedeelten veel te zwaar wer~Afb. 2+ 1932iiitmemz wMAiM^st !:u..^.^UITBREI01NQ5P!ANDER QEI^EENTEvasEN./f ^-x'tTwffNfL ^x^we^nArtikelenden belast en het geheele fraaie, karaktervolle landschapvan de oude geestgronden werd aangetast. Uit de be-zwaarschriften, ingediend tegen het nieuwe uitbreidings-plan blijkt hier en daar duidelijk hoe de geest was. Eenraadslid-grondexploitant had 11 ha gekocht ,,in hetgoedgekeurde uitbreidingsplan slechts globaal ingedeeldmet de bedoehng en met toezegging aan exploitanten datzij zelf de onderverdeehng konden maken". Een van degroote exploitanten poneert de stelling dat ,,het natuur-schoon ter plaatse (bij de Ruine van Brederode) nietgeschaad wordt bij open bebouwing met zijwaartschetusschenruimten van vijf meter". Een ander ontving,,gunstige beschikking van B. en W. op reclamante'sverzoek tot invoeging van een niet in het oude uitbrei-dingsplan voorkomende straat" en ,,gunstige beschik-king van B. en W. op door reclamante ingediend bebou-wingsplan". Zoo vinden wij ook vermeld (v. d. BerghV. Eysinga, p. 119): ,,Een typeerend staaltje van Ge-meentelijke Bouwpolitiek is, dat geen subsidie kan wor-den verkregen voor het doen bouwen van goedkooperearbeiderswoningen, waar groote behoefte aan bestaat,omdat er nog zooveel dure huizen leegstaan".Uit dezen tijd dateert ook het in afb. 2 gereproduceerdeplan, dat opgenomen was in de serie uitbreidingsplannenvan 1932 (Decembernr. van dit tijdschrift). Het is eenvan de niet goedgekeurde ontwerpen; bij vergelijkingmet het plan-1921 blijkt dat, ofschoon minder in detailsuitgewerkt, toch ook hier de geheele strook geestgron-den als bouwterrein is gedoodverfd, zelfs de gebieden,waarover Gedeputeerden hun veto hadden uitgesproken.Het plan is ,,mooier" dan het oude, d.w.z. hier en daaris er een kennelijke plantsoenstrook door heen geslin-gerd, er is meer gestreefd naar deftige monumentaliteit,naar pleinen met plantsoentjes in het midden waar stra-ten van uit stralen. De prachtige weiden aan den voetvan de duinen bij Duin en Kruidberg zijn ,,ontsloten"door een breeden weg. Maar deze weg vertoont aan-zetten van zijstraten; blijkbaar is het dus een ontsluitingvoor een royale open bebouwing met tusschenruimtenvan vijf meter, die het natuurschoon niet schaadt!Doch dit zijn detailpunten -- hoofdzaak is dat ondanks 209Artikelenalle wenken, de geheele gemeente als een aaneengeslotenvoorstad is behandeld. De toelichting (p. 290) vermeldtwel is waar ,,behoud van natuurschoon", doordat,,boschrijke buitenplaatsen, duinterreinen en polderland-schap zooveel mogelijk intact gelaten zijn Naasthandhaving van bestaande buitenplaatsen is gedacht aanruime beplanting van straten, pleinen en andere openterreintjes en terreinstrooken". De bewoners van halfopen dubbele villa's, drie meter van de perceelgrens ver-wijderd, mogen dus kijken naar de buitenplaatsen, voor-zoover de eigenaars die nog kunnen behouden, naar deafgesloten duinen, de plantsoentjes op de pleinen en dekoeien achter het prikkeldraad. Al het andere wordtbebouwd.Nadat op deze basis reeds zeer veel was bedorven, enop allerlei punten fraaie mogelijkheden waren afgesne-den, kreeg de nieuwe Directeur van Openbare Werkenopdracht binnen het jaar een nieuw uitbreidingsplan tevervaardigen. Ir. J. A. Verhoef was een vreemdeling inVelsen, niet beinvloed door plaatselijke tradities, die instaat was de gemeente en haar toekomstigen groei ob-jectief te bezien.Als richtlijnen voor zijn plan (afb. 3) stelde hij:le. de woongebieden moeten niet grooter worden ont-worpen dan overeenkomt met den bevolkingsaanwas,die binnen afzienbaren tijd is te verwachten;2e. hieruit volgt, dat een aaneengesloten woongebiedniet kan ontstaan; logisch en stedebouwkundig noodza-kelijk is gezocht naar uitbreiding en afronding van debestaande kernen; de gebieden tusschen de kernen die-nen ongerept te blijven;3e. een strook voor verkeersdoeleinden is aangewezen,van voldoende breedte om later alle werken te kunnenopnemen, die noodig mochten zijn in verband met eenbetere oeververbinding van het Noordzeekanaal.Bij de uitwerking van het plan in onderdeelen is heteigenaardige karakter van Velsen, dat uit een grootaantal onafhankelijke kernen bestaat, zeer sterk tot uit-drukking gebracht. Er zijn namelijk zes plannen in on-derdeelen vastgesteld, elk met hun eigen bebouwings-voorschriften, voor de navolgende kernen:Kern210A. Velsen-NoordB. IJmuiden--IJmuiden OostC. Velsen-VelserbeekD. DriehuisE. Santpoort-dorpF. Santpoort-station(Jan Gijzenvaart)Sociale structuur(naar v. d. Bergh v. Eysinga)industrieele arbeidersgroep --grondgebruikersgroep -- amb-tenarengroepindustrieele arbeidersgroep --visschersgroep -- vischverwer-kersgroep ^ scheepvaartgroep-- havengroep -- ambtenaren-groep -- villaparkgroepvillaparkgroep -- ambtenaren-groep -- grondbezittersgroep.villaparkgroep -- grondgebrui-kersgroep ^ ambtenarengroepgrondgebruikersgroep --villaparkgroepBij de ,,afronding" van deze kernen moest rekeningworden gehouden met de wilde bebouwingen, die nureeds bestaan, waardoor bijv. het plan van Driehuiseigenlijk te groot is uitgevallen; het is minstens vol-doende voor 25, misschien zelfs voor 40 jaar groei.IJmuiden--IJmuiden Oost kan nog 32% uitbreiding ver-krijgen; daar is de laatste jaren de bevolking niet toe-genomen, zoodat moeilijk valt te taxeeren wanneer het,,vor' zal zijn. De meeste plannen in onderdeelen zijnberekend op de behoefte van de komende 10 tot 25 jaar.Tengevolge van de wilde bebouwingen is ook de breed-te van de scheidingstrooken tusschen de kernen dikwijlsvrij krap uitgevallen.Het principe, de uitbouw van losse kernen, is daarmedeniet aangetast, integendeel; het valt alleen te betreurendat niet eer is ingegrepen. De Vaste Commissie voor deUitbreidingsplannen verklaart dan ook in haar rapport:de Commissie kan zich met het uitbreidingsplan-in-hoofdzaak zijn aangewezen komt men waarschijniijken de daarbij behoorende bebouwingsvoorschriften....vereenigen. Zij beteekenen naar haar meening een be-langrijke en principieele verbetering.... Voor de gron-digheid, waarmede deze herziening is aangepakt en voorde goede stedebouwkundige beginselen, waarop denieuwe uitbreidingsplannen berusten, heeft de Commis-sie groote waardeering, temeer waar de samenstelling inzeer korten tijd moest geschieden...."Het net van locale verbindingswegen is in het uitbrei-dingsplan gecompleteerd door een weg, ten zuiden vanIJmuiden-C3ost om, langs de visschershavens naar zee,en een weg evenwijdig aan het kanaal van de pont naarIJmuiden. Het eerste trace was reeds op vele oudereplannen aanwezig, nieuw is echter de eenzijdige bebou-wing; de ,,buitenzijde" van den weg blijft thans vrij vanbebouwing, waardoor een logische begrenzing van dewoongebieden is verkregen ten opzichte van het duin-bosch.De tweede ontworpen weg is nieuw, en zeer urgent. Hetverkeer naar IJmuiden beweegt zich tot nu toe door eenzeer smalle keienstraat in oud-Velsen, daarna door tweenauwe tunnels onder de spoorwegen, door een drukkewinkelstraat, en tenslotte door een der hoofdstratenvan de arbeiderswijk. Deze veel te smalle weg is te ver-vangen door een trace, iets noordelijker gelegen langsden zuidoever van het kanaal en verder westelijk tus-schen woonwijk en spoorbaan, waardoor het verkeernaar het vischhandelscentrum vrijwel geheel buiten dewoongebieden blijft.In de uitbreidingsplannen in onderdeelen valt de een-voudige rustige indeeling op, zonder streven naar mo-numentaliteit, plaatselijk met ruime toepassing vangroenstrooken in de straatprofielen. De indeeling vande bebouwingstypen biedt iets nieuws. Naast de reedslang gebruikelijke termen gesloten, open en ruime be-bouwing wordt hier ingevoerd de term ,,doorbroken ge-sloten bebouwing" voor de in Velsen gebruikelijke be-bouwing met vrijstaande blokken van ten hoogste vierwoningen, waarbij de zijwaartsche afstand tot de erf-scheiding minstens drie meter is.Bij de ruime bebouwing wordt deze afstand 15 meter;in de open bebouwing 5 of 7-J meter. Bij open zoowel alsruime bebouwing mogen dubbele landhuizen wordengezet.Een zeer groot deel van het uitbreidingsplan bestaat uitArtikelen211Artikelen212de meer open typen, met uitzondering natuurlijk van dewijken grenzend aan de bestaande dichte kernen.Eindelijk, na een lange lijdensgeschiedenis, in een tijdwaarin Velsen groeide van 28.000 tot 45.000 inwoners,is dus een plan ontstaan, dat verdere uitbreiding op re-delijke inplaats van onredelijke wijze waarborgt. Voorzoover in onderdeelen uitgewerkt, is er nu ruimte voor=b 66.000 inwoners, met de woongebieden die nog inhoofdzaak zijn aangewezen erbij komt men waarschijn-lijk op ? 75.000.De vraag rijst: wat biedt Velsen dezen aanwezigenen toekomstigen inwoners? Aangenomen dat hun werkwordt geboden, en gegeven het feit dat vrijwel uitslui-tend eengezinswoningen voorkomen, dat elk gezin duszijn tuin(tje) heeft, wat bezit Velsen meer dan bijvoor-beeld Vreewijk, of tuindorp Oostzaan of de Water-graafsmeer?De Directeur van Openbare Werken spreekt in zijntoelichting van ,,de kiem.... voor een te ontwikkelenbadplaatsleven", waarnaast de gemeente ,,herbergt....een overmatige hoeveelheid bijna ongerept natuur-schoon, dat haar nog een niet geheel te overzien pers-pectief biedt".Ook Ir. Verhagen in 1923 noemt als oud-Kennemer hetlandschap als hoofdelement: ,,eenmaal was ons mooiebinnenduin-landschap de glorie van onze lage landen....Weinig bleef ongerept, maar een oud en doorleefd land-schap valt maar niet bij den eersten aanval uiteen, enzoo bleven er nog afgelegener strooken voldoende ge-spaard, om er de echte stemming terug te vinden. Inde allereerste plaats het gebied in de gemeente Velsen,tusschen het steeds voller gepropte Bloemendaal en deKanaalzone. Daar zijn zelfs nog enkele fraaie buitensaan den uitersten binnenrand bewaard en vlijen zichnog grazige weilanden langs en tusschen de bosschenen lanen van de hooge, begroeide duinreeks".Sinds dien tijd is al veel veranderd, de Breesaap is opeen paar armzalige restjes na verdwenen, de Neethof isonherkenbaar, bij de Ruine van Brederode hebben devillaparken voortgewoekerd. Een geheel andere stem-ming spreekt dan ook uit de studie van Velsen van 1932(v. d. Bergh v. Eysinga):,,de stichting van de groote bedrijven op de terreinenvan de oude buitens Breesaap en Velserbosch heeft....veel schoonheid doen verdwijnen....",,Men komt ,,onder twee spoortunnels door in IJmuiden-Oost, dat aan IJmuiden is vastgebouwd en waar vannatuurschoon niets meer te vinden is: de duinen, waarIJmuiden-Oost in het zuiden aan grenst, zijn door deneigenaar afgesloten. Over de geheele lengte van despoorlijn Velsen^--^IJmuiden, tot aan de kust, strekkenzich de beide aaneengegroeide dorpen uit, d.i. een af-stand van ruim 5 km. Geen enkel park, geen plantsoen.niets dan huizen, winkels, garages, kantoren, pakhuizen;waar men komt: het type van een arbeidersnederzettingop groote schaal".,,]VIeer en meer verkoopen de eigenaars (van de buiten-plaatsen) ....stukken grond, hetzij weiland, bosch ofwoeste gronden; of wel ze trekken weg en laten degroote huizen, door de tijdsomstandigheden niet meerte bewonen, leeg staan".De indruk, die hier wordt gevestigd door de sociaal-geografe, is die van een overgangstoestand, ontstaan uithet conflict tusschen eeu landelijk gebied met veel groot-grondbezit eenerzijds en een stedelijke en voorstedelijkcvestiging van grootindustrie, arbeiderswijk en villawijka