Orgaan van het Nederlandsch Instituut voor Yolkshuis-vesting en Stedebouw en van den Nationalen Woningraad,Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenJuli-Aug. 1938 19e Jaargang no. 7/8EEN LAKVERFSTOOTVASTen WAASVRIJis voorWonlngbouvwereenigingen onontbeerlijkCHINOLITHLAKVERFSrieficTIJDWIN5TMATERIAALWIN5T MerKc nectiiiriffStootvastfieidGELDWINSTYer^ Yan \^UewinkelH.VETTEWINKEL EN ZONEN-.AMSTERDAMN.V. Houthandel A.J.K. GRONDHOUTHAVEN 43 - AMSTERDAMTELEFOON: 41412 (na kantoortijd 22908)Vuren, Grenen en Dennen Bestekhout, Schrooten-delen, platen, battens, ribben, tengels etc, etc.bewerkt en onbewerktJuffers, Oregon-Pine, Triplex enz.Speciaal adres voorBEUKEN- EN EIKEN STAAFVLOERENQoede en ruime sorteering voor, en groote ervaringvan de eischen van den WoningbouwPrompte levering - Concurreerende prijzenBOUWBEDRIJFH.VANSAANEOVERTOOM 266 AMSTERDAM - W.WONINGBOUWN.V.SCHILDER- EN GLASBEDRIJFolh M. E. HARTMANAtnsterdam-ZPieter Aertszstraat 119Tel. 22615Den HaagColumbusstraat 183Tel. 332687VianenKantoor Rijksstraatweg 16Tel. 221GEWAPEND ASBEST-CEMENT?TERMORCO?N.V. Industrieele en Handelmaatschappij?TERRANOVA?Noorderweg 52A - Telefoon 8581 HILVERSUMFabrikante van ,,TERMORCO"BUIZEN - KOKERS - Speciale SCHOORSTEENKANALEN(ook DUBBELWANDIGE) - WASEMKAPPEN en ICANALENVENTILATIE-LEIDINGEN ONTLUCHTINGSKOKERS.Tijdschriftvoor Volkshuisvesting en StedebouwOrgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw enden Nationalen Woningraad, Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenRedactie: H. P. J. Bloemers, J. Bommer, Jhr. M. J. I. de Jonge van EUemeel, Ir. L. S. P. Scheffer,Ir. P. Bakker Schut, Mr. J. Vink, Ir. J. M. A. ZoetmulderAdres Toor Redactie en Abonnementen : Kloveniersburgwal 70, Amsterdam C, Telefoon 40588Advertenties : Keizersgracht 188, Amsterdam C, Telefoon 49128vari?e XOLT? rjlhruj^t: df cot atn. hit Dor^ i n Z.-bcyenin^h van hocjhte is jhdejcn.Juli-Aug.193819e Jaargang No. 7/8Maandblad,,'^^^^&^-^SCH EVEN INCHAfb. 1. Scheveningen in de 17e eeuw. Het dorp bestaat nog slechts uit drie straten: Keizerstraat, Pronkstraat en WeststraatDeIs?fneering van Oud-Scheveningendoor Ir. P. Bakker Schut/. Scheveningsche woningtoestanden aan het eindeder 19e eeuwIn het midden der 19e eeuw Het de toestand op hy-gienisch gebied in de residentie zeer veel te wenschenover: watervoorziening, faecahen-afvoer, vuilverwijde-ring, maar vooral ook de huisvesting der minder be-middelden.De zeer ernstige cholera-epidemie, die in 1849 in onsland woedde en ook in den Haag tal van slachtoffersmaakte, deed de geesten wakker schrikken. EenHaagsch medicos gaf in een, in 1852 verschenen, bro-chure 1) een overzicht van de talrijke hygienische mis-^) Dr. J. W. Schick. Over den gezondheidstoestand van 's-Gra-venhage. 137Artikelen ii 'j'j'^^^-A_--I ;T-- '1 ^ -^"^/3^'138''^" ^-> //1,1, /,,Afb. 2. Scheveningen omstreeks 1870. Tusschen de Keizerstraat ende Weststraat is reeds een tamelijk opeen gedrongen bebouwingontstaan.standen en wijdde daarin ook aandacht aan de woning-toestanden. Hij toont daarin aan, hoe de gevreesdeziekte de meeste slachtoffers heeft gemaakt in de wijken,waar de arme bevolking dicht opeen gedrongen leeftin minderwaardige woningen aan sloppen en stegen envervolgt dan:,,Van geringe beteekenis was echter de woede dercholera te s-Gravenhage in vergehjking tot de wijze,waarop het ongelukkige Scheveningen geteisterd werd.Van zeven inwoners werd een aangetast. Een twaalfdeder bevolking werd door de ziekte weggerukt. Dit ge-schiedde in eene plaats waar men eenen grond betreedt,waar men eene lucht inademt, die proefondervindelijkals in hooge mate bevorderlijk voor de gezondheid enhet leven gewaarmerkt zijn. Maar op die plaats ver-eenigt zich tengevolge van nalatigheid en onverschil-ligheid, of wel kwalijk begrepen spaarzaamheid alleswat geschikt is om natuurlijke voordeelen tegen te wer-ken en krachteloos te maken."Toch zou het nog vele decennia duren voor de nalatig-heid, onverschilligheid en kwalijk begrepen spaarzaam-heid werden overwonnen. Dank zij herhaalde dreigingvan cholera en typhus werden op het gebied van water-voorziening, rioleering, vuilafvoer en toestand deropenbare wateren belangrijke en ingrijpende maatrege-len getroffen, maar op het gebied der volkshuisvestingwas de vooruitgang zeer gering. Sterker nog: verschil-lende thans reeds weer afgebroken krotbuurten werdenin de tweede helft der 19e eeuw gebouwd! Men verge-lijke de kaart-fragmenten, die in de afbb. 1, 2 en 3 zijngereproduceerd. In de 17e eeuw vindt men slechts aaneen drietal straten een begin van bebouwing; alle slop-pen en stegen ontbreken nog. Op de kaart van 1870is het sloppen- en hofjesstelsel reeds volkomen ingebur-gerd. Maar eerst in 1895 heeft de systematische toe-passing van het ,,laissez faire" haar hoogtepunt bereikt.Aan het einde der 19e eeuw was de toestand op wo-ninggebied allerbedroevendst en behoorde Schevenin-gen nog steeds tot de slechtste wijken van den Haag.In 1894 werd op initiatief van de Vereeniging voorHandel, Nijverheid en Gemeentebelangen een Commis-sie ingesteld om een onderzoek in te stellen naar dentoestand van ,,de goedkoope woningen". Deze Com-missie, waarvan Mr. P. Droogleever Fortuyn, de te-genwoordige Burgemeester van Rotterdam en destijdsjong advocaat te s-Gravenhage, secretaris was, brachtin 1898 een rapport uit, waarin een overzicht wordtgegeven van de weinig verheugende toestanden op wo-ninggebied. Wij doen hier eenige grepen uit dit rap-port, voor zoover dit over Scheveningen handelt.,,Zooals reeds is opgemerkt, zijn de hofjeshuizen zeerdicht op elkaar gebouwd; de grond tusschen de stratenis met uitzondering van enkele groote werven overalbenut en men kan in het doolhof van poortjes haast denweg niet vinden....,,Sommige hofjes hebben een of meer doorloopende pri-vaten, de meeste hebben echter het tonnenstelsel. Datelk gezin over een eigen privaat kan beschikken komtslechts zelden voor.... In enkele hofjes worden de ton-nen geregeld tweemaal s weeks van gemeentewege ge-leegd, doch veelal wordt de zorg daarvan aan de bewo-ners overgelaten. Ook het schoonmaken moet door debewoners zelf geschieden. Er werden dan ook vaakzeer ergerlijke toestanden aangetroffen: tonnen, die ingeen weken geledigd of gereinigd waren; de uitwerp-selen worden dan maar ergens heengebracht of de be-woners gaan in de duinen hun behoefte doen....,,De woningen zijn over het algemeen zeer laag vanverdieping en dikwijls van halfsteens-muren opgetrok-ken....,,Het rioolstelsel is bijna zonder uitzondering in schan-delijken toestand of er bestaat niets, wat op een rioolgelijkt....,,De bestrating is slechts bij uitzondering voldoende tenoemen en ontbreekt soms geheel....,,De algemeene toestand der hofjes is bijna zonder uit-zondering slecht...."Dit summier onderzoek is spoedig na het in-werking-treden van de Woningwet gevolgd door een meer vol-ledige enquete. De Gezondheidscommissie heeft zichkort na haar instelling daarmede bezig gehouden: inde jaren 1904^1906 werd door haar een systematischTornol H.S.de oersterke Chloorrubberlak-verf voor buiten- en binnenwerk.Pan-Super-Vernisde synthetische buiten-lak die 20 jaargetijdenstand houdt.de klassieke Japanlakin een uitgebreidkleuren-assortiment.?ui-^ollanischSfeinigroenbestand tegen alleweersgesteldheden.voor iedere onder-grond. Zelfs opversche muren on-verzeepbaar.een der sterkste lichteverven voor buiten.PIETER SCHOEiN & ZOOM N.V. - ZAANDAMVERF- EN VERNISFABRIKANTEN OPGERICHT ANNO 1722UNEEDIT V)fASCHBARE MUURVERF (Nieuw Precede)VOOR BINNEN EN BUITEN OP lEDEREN ONDERGRONDVERFFABRIEKEN N.V. RESINK - HAARLEM - LEIDSCHEVAART 574TE KOOPFABRICAGE, VERKOOP enLICENTIERECHTEN metvoorraad en vormstukken van dein gehccl Nederland goed ingevoerdeSchoorsteenkap ,,DE TREKTOP"Gunstige gelegenheid zich zelf-standig tevestigen voor M.T.S.-erof Bouwkundige.Inlichtingen:Dr. Ing. W. MEESTER, Dir. ..De Betonwerf" N.V.AMSTERDAM-Zuid - Bosch en Vaartlaan 34MUURVERFAMSTELLINUTRECHTTELEFOON 15363GARANTIEGARANTIEGARANTIEGARANTIEGARANTIESTANDGROENSTANDBRUINSTANDROODSTANDZWARTSTANDBLAUWSpeciaal product voor Buitenwerk.HOUDT HET IJZER ROESTVRIJEN BESCHERMT HET HOUT.Wordt 5 JAAR GEGARANDEERDWED. BOONSTOPPEL & ZN.LAK- EN VERNISFABRIEKWADDINXVEEN Tclcfoon 50NVMET5EL5TEENyHANTat)NGELDEN55TEENFABRIKANTEN-- NI/ME6EN -^Hoofdkantoor:NIJMEGEN Parkweg 96-102 . . Telefoon 23641-42Bijkantoren:AMSTERDAM ]oh. Verhulststraat 76 ... . Telef. 94434UTRECHT Westerstraat 5 Telef. 14853DEN HAAG 2e Louise de Colignystraat 154 Telef. 720772A L M E L O Boddenstraat 80 Telef. 3432ROTTERDAM Telef. 69170EINDHOVEN Willera de Zwijgerstraat 55 . Telef. 5893LONDEN Telef. 2285(Museum)FRANCO-LEVERING per eigenDIESELTRACTIECENTRALEVERWARMINGHUYGEN & WESSEL N.V.AMSTERDAMAMERSFOORT ROTTERDAM - APELDOORNTijdschrift voor Volkshuisvesting en StedebouwAlle siukken, de adverieniien beireffende, ie zenden aan:KEIZER5GRACHTNo.188 - AMSTERDAM (C) - TELEFOON 49128onderzoek verricht aan de hand van uniforme vragen-lijsten.Van de 3093 onderzochte woningen waren niet minderdan 2199 hofjeshuizen aan gangen, poorten en sloppengelegen; slechts 894 lagen direct aan straat of steeg.Ten tijde van het onderzoek waren slechts 12 woningenonbewoond, dit is 0.38% en van deze 12 waren nog 4in onbewoonbaren staat.Bijna al deze woningen, n.l. 2901, waren eengezinswo-ningen. De meerderheid, n.l. 1727, bevatte slechts eenvertrek; verder waren er 1023 twee-kamer-woningen en343 d[rie-kamer-woningen. Gerekend naar een zeer ma-tigen maatstaf was 51 % van het totaal aantal woningenoverbevolkt en van de een-kamer-woningen zelfs ruim64%.De kleinste woningen, welke werden aangetroffen,waren een een-kamer-woning zonder zolder van 5.69 m^en een een-kamer-woning met zolder van 5 m^ ! Dehoogte der vertrekken bedroeg in 19% der gevallenminder dan 2.50 m en in 5% der gevallen zelfs minderdan 2.25 m.Van het totaal aantal woningen had slechts 36% eeneigen privaat, van de een-kamer-woningen beschikteslechts 18% over deze luxe. Het maximum aantal ge-zinnen, dat van een privaat gebruik moest maken, be-droeg zeven; het maximum aantal personen van ver-schillende gezinnen, dat op een privaat was aangewe-zen, bedroeg vijf en dertig.Slechts 1129 van de 3093 woningen hadden een eigenaansluiting aan de duinwaterleiding; in vele gevallenwas slechts een kraan aanwezig voor een grooter ofkleiner aantal woningen (maximum 27); in een paarhonderd gevallen bestond de, ook dikwijls gemeen-schappelijke, watervoorziening uit een pomp of put.De staat van onderhoud wordt door de Gezondheids-commissie in 50% als ,,goed" gequalificeerd, in 30%als ,,tamelijk" en in 20% der gevallen als ,,slecht".Wij vermelden deze gegevens zonder eenigen commen-taar. De bloote vermelding is voldoende om te doenzien hoe buitengemeen slecht de Scheveningsche wo-ningtoestanden aan den aanvang dezer eeuw waren.In honderden, zoo niet duizenden gevallen kon hier nietvan een menschwaardige huisvesting worden gespro-ken.De huurprijzen waren ^ dit moet worden toegegeven-- niet hoog. Van de verhuurde woningen deden 562of ruim 20% een huur van f 1.^ of lager, 1835 of 67%een huur van f 1.01 tot f 2.-- en slechts 333 warenvoor meer dan f 2.-- verhuurd. Dit waren, ook voordie dagen, uitzonderlijk lage prijzen en het zal duidelijkzijn, dat deze omstandigheid het ingrijpen van Over-heidswege buitengemeen moeilijk maakte, aangezien demogelijkheid om nieuwe, behoorlijke, woningen te ex-ploiteeren tegen huurprijzen, welke zich ook maareenigermate bij evenvermelde cijfers aanpassen, uitge-sloten w^as.Ten slotte zij uit deze enquete nog vermeld, dat van de3093 woningen 340 door den eigenaar zelf werdenbewoond.2. De Scheveningsche visschersbevolkingScheveningen was reeds een niet onbelangrijke neder-zetting voor het in de eerste helft der 19e eeuw gelei-delijk begon uit te groeien van visschersdorp tot bad-Artikelen9 my ?..Afb. 3. Scheveningen ten Zuid-Westen van de Keizerstraat in1895. De bebouwing is belangrijk meer opeen gedrongen dan in 1870.Ook ten Zuid-Westen van de Weststraat zijn talrijke huizengroe-pen gebouwd. De zwarte bies geeft de grens der latere onteigeningenaan (vergelijk afbb. 19 en 20).plaats. Ofschoon het nimmer, zooals veelal wordt ge-dacht, een afzonderlijk bestuur heeft gehad, doch altijddeel heeft uitgemaakt van 's-Gravenhage, heeft het tot i onhet einde der 19e eeuw tamelijk geisoleerd gelegen, ioyArtikeleb140Afb. 4. Boven: De Scheveningsche kleederdracht.Afb. 5, biz. 141, links boven. Huisje in een hofje aan het Molen-slop. De beide privaten op den achtergrond moeten dienst doenvoor de bevolking van het geheele hofje.Afb. 6, biz. 141, rechts boven. Een ander huisje aan het Molen-slop. Het uitgebouwde voorportaal, dat tevens als keuken dienstdoet, wordt in Scheveningen ,,snuiver" genoemd. Veelal zijn dezesnuivers later aangebouwd ter verbetering en vergrooting van dewoning.Afb. 7, biz. 141, links onder. Aan de achterzijde van een slop inde Weststraat.Afb. 8, biz. 141, rechts onder. Een slop aan de Vuurbaakstraat.Smal straatje achter hoogen muur; hoogst ongunstige toetreding vanlicht en lucht.door de duinen en de Scheveningsche Boschjes van destad gescheiden.Omstreeks 1900 begon de snel groeiende stad op tedringen in Noordehjke richting en thans zijn visschers-dorp en badplaats met de stad zelve vergroeid, al vor-men, gelukkig, SorghvHet, Scheveningsche Boschjes,Westbroekpark en Nieuwe Scheveningsche Boschjesnog een gordel van groene plekken tusschen de huizen-conglomeraten van de stad en van Scheveningen.Toch heeft de bevolking haar eigen karakter, haardorpscachet, tot op den huidigen dag bewaard. Dit uitzich niet alleen in het dialect, dat zich zeer gepronon-ceerd van den Haagschen tongval onderscheidt, maarmerkwaardigerwijze ook in de kleederdracht, die zich,althans wat de vrouwelijke sexe betreft, nog steeds heeftgehandhaafd. Het is vermoedelijk wel een unicum, datin een hoekje van een stad van een half millioen inwo-ners de bevolking zulk een afgesloten kaste kon vor-men, dat de traditioneele kleeding in eere werd ge-houden.De Scheveningsche bevolking bestaat en bestond totdusverre vrijwel uitsluitend van de visscherij en bedrij-ven, die daarmede direct of indirect verband houden:reederij, vischhandel, haring inleggen, bokking rooken,garnalen pellen enz., en voorts scheepsbouw en -repa-ratie, mandenmakerij, nettenfabricage, victualien-han-del, ijsfabricage, transportbedrijf e.d. Voor zoover deScheveninger in de visscherij en de nevenbedrijvengeen emplooi kan vinden, zoe'kt hij bij voorkeur werkin de ,,groote vaart". Eerst wanneer dat niet lukt, gaathij er schoorvoetend toe over op het land werk te zoe-ken; hij vergroot dan het groote leger der ongeschool-den. En ook wanneer hij er in slaagt om werk te vindenals broodbezorger, melkbezorger, opperman of los werk-man in een of ander bedrijf, keert hij heel dikwijls tochweer terug tot de visscherij, wanneer hij een mogelijk-held daartoe ziet.Deze bevolking is niet alleen in dezelfde groep vanbedrijven werkzaam, maar is voor een zeer groot ge-deelte ook onderling verwant: Scheveningers trouwenonder elkander, zoodat een beperkt aantal namen doorhonderden personen wordt gedragen. (Vermoedelijktengevolge daarvan is het een vaste Scheveningschegewoonte elkander niet bij den familienaam of voor-naam te noemen, maar den bijnaam te bezigen, waar-naar ieder rechtgeaard Scheveninger luistert). Het ge-volg van deze inteelt is niet uitgebleven: het aantal ge-vallen, waarin degeneratie-verschijnselen zijn waar tenemen, is vrij groot en het aantal a-sociale gezinnen isbelangrijk.Niettegenstaande de jammerlijke woningtoestanden,waaronder de Scheveningsche bevolking heeft geleefden die uiteraard ook uit moreel oogpunt fatale gevolgenhebben gehad, is de wijze van bewoning over het alge-meen te roemen: dikwijls worden de ergste krotten nogzeer behoorlijk bewoond. In dit verband is het merk-waardig, dat blijkens het verslag van het stelselmatigonderzoek van de Gezondheidscommissie, waarvan hier-boven sprake was, van de 3093 onderzochte woningen733 ,,zeer goed", 1255 ,,goed", 951 ,,tamelijk", 113 ,,on-voldoende" en slechts 28 ,,slecht" werden bewoond. Nuis deze voorstelling van zaken wel heel optimistisch:blijkens de later opgedane ervaring is de toestand nietzoo gunstig; vermoedelijk hebben de onderzoekers vande Gezondheidscommissie dus een zeer lagen maatstafaangelegd of waren zij op dit onderdeel van hun onder-zoek niet bizonder ingesteld: dergelijke beoordeelingenzijn bij uitstek subjectief. Niettemin is de bewoningvan de krotwoningen te Scheveningen in vergelijkingArtikele141BS&MP^.-^-.