Orgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuis-vesting en Stedebouw en van den Nationalen Woningraad,Algemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenApril 1939 20e Jaargang no. 4van PIETER SCHOEN & ZOOM N.V.,ZAANDAM, geven een voornaam aan-zien, gepaard aan groote duurzaamheid.Oeze producten bezorgen den schildereen tevreden clientele!VrsagI onxaCelUctI* 1938, 1 2 kicuren Standgro?n3 kleuran Anttakwil6 kleuren Stsndbruin3 kl?ur?n Standrood3 kteuren Standblauw1 kleur StandzwarlPIETER SCHOEN & ZOOM N.V.VERF- EN VERNISFABRIKANTEN - ZAANDAMGEWAPEND ASBEST-CEMENT?TERMORCO?N.V. IndustrKele en Handelmaatschappi]?TERRANOVA?Noorderweg 52A - Telefoon 8581 HILVERSUMFabrikante van ,,TERMORCO"BUIZEN - KOPCERS - Speciale SCHOORSTEENKANALEN(ook DUBBELWANDIGE) - WASEMKAPPEN en KANALENVENTILATIE-LEIDINGEN ONTLUCHTINGSKOKERS.BOUWBEDRUFH.VANSAANEOverioom 268-270 AMSTERDAM - W.WONINGBOUWVriag< eniUcurcnboekl*KOUDWATERVERFis een eenvoudige en dus een goed-koope opiossing voor muren met drogen,vasten ondergrond.E4n laag dekt meestal voldoende. Mel1 Kg. Hydrollne kunt U ongeveer 10M*46nmaal beschilderen.Gaten en oneffen-heden kunnen bijwijze van plamuur metdeegvormige Hydroline gestoptworden.PIETER SCHOEN & ZOON N.V.VERF- EN VERNISFABRIKANTEN - ZAANDAMN.V. ,,ETERNIT^^v.h. EERSTE NEDERLANDSCHE FABRIEK VANASBEST-CEMENTPLATEN ,,MARTINIT**Kantoor: NIEUWE DOELENSTRAAT No. 20-22AMSTERDAM-CTEL. 49644. 49744. 49844RECHTHOEKIGE EN VIERKANTE KOKERSMEERVOUDIGE KOKERSNAADLOOZE PIJPENLUCHTKANALENW ASEM KAPPENSCHOORSTEENENHULPSTUKKENKABELKOKERSB A K K ENWij belasten ons met hct complcet leveren en monteerenvan LUCHTKANALEN en maken hicrvoor gaarncgeheel vrijblijvcnd offcrtc.Vraagt Brochure en Prijscourant.N.V. ,,ETERNIT" - AMSTERDAMTijdschriftvoor Volkshuisvesting en StedebouwOrgaan van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw enden Nationalen Woningraad, Aigemeenen Bond van WoningbouwvereenigingenRedactie: H. P. J. Bloemers, J. Bommer, Jhr. M.J.I, de Jonge van EUemeel, Ir. L. S. P. Scheffer,Ir. P. Bakker Schut, Mr. J. Vink, Ir. J. M. A. ZoetmulderAdres Toor Redactie en Abonnementen : Kloveniersburgwal 70, Amsterdam C, Telefoon 40588Advertenties: Keizersgracht 188, Amsterdam C, Telefoon 49128April 193920e Jaargang No. 4MaandbladDe saneering van de Frankfurter Altstadtdoor Ir. L. H. H. van der Kloot MeyburgDat de snelle ontwikkeling der techniek in de laatstehonderd jaren op velerlei gebied een gunstige uitwerkingheeft gehad, lijdt geen twijfel, maar andererzijds hebbener sociale omwentelingen plaats gevonden, die slechtslangzaam wederom in evenwicht kunnen worden ge-bracht.De sterke toename der bevolking, mede in verband metde opkomst of uitbreiding van talrijke industrieen, die dearbeiders van het platteland naar de groote steden deedverhuizen, heeft in den loop der jaren woningtoestandendoen ontstaan, wier verbetering een der meest urgentevraagstukken van den tegenwoordigen tijd beteekent.Het algemeene streven is er dan ook op gericht een eindete maken aan deze wantoestanden op het gebied van be-huizing, mede door een ingrijpende saneering van oudestadsgedeelten, doch de wijze waarop dit kan plaatshebben is zeer verschillend. Afbreken is wel het meestafdoende middel om deze wantoestanden op woningge-bied op te heffen, maar soms treden er factoren op, diehet noodig maken dat slechts aan het ,,onbewoonbaar"een einde wordt gemaakt.Onder deze bijkomstige factoren mag wel in de eersteplaats genoemd worden het streven naar behoud vanschoonheid in de stad en op het land, veelal gepaardgaande met een zekeren eerbied voor kunstuitingen uitlang vervlogen jaren. Dit alles moge als bekend wordenverondersteld, zoodat verder uitweiden hierover niet terplaatse is.Het ligt slechts in mijn bedoeling een voorbeeld te noe-men van een saneering, waarbij men deels door afbreken,deels door restaureeren tot een geheel is gekomen, datalleszins grooten lof waardig is.De stad Frankfort kan bogen op een algemeene bekend-heid, en velen zullen ook met genoegen door de nauweschilderachtige straatjes van de z.g. ,,Altstadt" in de om-geving van den Romerberg hebben gedwaald. Welkeerbarmelijke woningtoestanden echter veelal heerschtenachter deze karakteristieke geveltjes met hun levendigenvakwerkbouw en hun kleine ramen, zal daarentegenslechts aan weinigen bekend zijn.Dank zij de welwillende voorlichting van Baurat Derlamuit Frankfort, wiens voordracht op de ,,,Tagung fiirDenkmalpflege und Heimatschutz 1938" te Hamburgvoor mij de aanleiding was tot het schrijven van dit arti-kel en die mij het fotomateriaal verstrekte, is het mogelijkeen beknopt overzicht te geven van het belangrijkewerk, dat onder de voortreffelijke leiding van Burge-meester Dr. Krebs in Frankfort is tot stand gebracht.Frankfort a/d M. mag wel een stad genoemd worden metgcschiedenis, en ofschoon het niet rechtstreeks tot heteigenlijke onderwerp behoort, dienen volledigheidshalveeenige feiten vermeld te worden, die een denkbeeld gevenvan de stadsontwikkeling in den loop der eeuwen, enzoodoende de verklaring geven welke overwegingen ertoegeleid hebben de z.g. ,,Altstadt" niet alleen voor denondergang te behoeden, maar tevens bij wijze van cul-tuurmonument voor het nageslacht te bewaren.Volgens de historische gegevens heeft de stichting derstad reeds plaats gevonden in den tijd van Karel denGroote en schijnt de oorspronkelijke stadskern meeren-deels te hebben bestaan uit woningen voor den kleinenneringdoenden middenstand. De boschrijke omgeving le-verde ruimschoots materiaal voor den z.g. vakwerkbouw,en geraakte een huis in verval, dan werd het veelal totop den grond toe afgebroken om plaats te maken voor,,Auskernung" achter de Fiinffingerplatz85ArtikelenVoor de restauratie Boven: Kirschgarten86 *^TM?***?l^il^EEN LAKVERFSTOOTVASTen WAASVRIJis voorWoningbouwvereenigingen onontbeerlijkJrCHINOLITHLAKVERFj^t ^Droging I ', StootvasthcicT'TIJDWIN5T GELDWINST^rF^n ^UewinkelH.VETTEWINKEL EN ZONEN-AMSTERDAMFORTOLIETBeton-Emaillede beste naadlooze WAND-BEKLEEDING voor gang- entrappenh uislambris, douche-cellen, badkamers en keukens.hard -- makkelijk afwasclibaar --krimpscheurvrij -- glad en hygie-nisch -- in alle gevvensclite kleurenvele jaren houdbaar en kleurechtalreeds toegepast o. a. door:Patrimonium, Amsterdam .... 1200 m^Mij. tot het Verkrijgen van EigenWon., Amsterdam 5400 m^Mij. V. Volkswoningen, Rotterdam 6500 m^Centr. Woningstichting, Arnliem 6800 m^Woningbouwver. ,,'t Westen",Alg. Woningbouwver., Am.^ , -S??,:?aanschaffingsprijs bedraagt!PHILIPSBi-Arlita"'laiiipeiiArtikelenBeneden: Achter de Grosse Fischersgasse (N.W. zijde) Na de restauratie87Artikclen een nieuw, dat tevens meer voldeed aan de eischen vandien tijd. Dear het bouwen slechts werd toegestaan bin-nen den ouden stadsmuur, ging men in verband met denopbloei van den handel en de gestadige toeneming vande bevolking er langzamerhand toe over eveneens debinnenplaatsen en binnenterreinen in exploitatie te bren-gen, door er pakhuizen en werkplaatsen te bouwen. Dehuizen werden hooger, de verdiepingen werden uitge-kraagd om meer woonruimte te verkrijgen, maar hierbijbleef het steeds in het belang van den huiseigenaar omvoor behoorhjk onderhoud der perceelen zorg te dragen.Anders werd deze toestand toen de stadsuitbreiding inhet begin der 19de eeiiw buiten de oude stadsmuren totstand kwam. Beter gesitueerden verheten de binnenstaden hadden geen direct belang meer bij het vernieuwenhunner voormaHge woningen, temeer daar het eigenhjkehandelscentrum zich naar andere gedeeUen der stad hadverplaatst. Het is wel voornamehjk hieraan te danken,dat het eigen karakter der binnenstad behouden bleef ende veelal zeer oude geveltjes niet behoefden plaats temaken voor kantoor- of bankgebouwen, gelijk deze ver-rezen in de nieuwere stadswijken.Langzamerhand gingen de huizen over in het bezit derspeculanten en ontstond een terreinuitbuiting, welke weomstreeks dien tijd in vrijwel alle groote steden aantref-fen. Dit was het begin van het einde. Vernieuwingenkwamen nog slechts sporadisch voor, maar wel werdSaneering en restauratie achter de Funffingerplatzgetracht door het inrichten van woonruimten in de pak-huizen of werkplaatsen zooveel mogelijk geld te trekkenuit deze verzameling spelonken.Het gehalte der bewoners daalde alras. Was het eerstnog een arbeidersbevolking, al spoedig werden de stegenen sloppen een welkom toevluchtsoord voor die lagen derbevolking, welke het daglicht schuwden, en waaronderde a-sociale elementen dan ook niet ontbraken.Zooals boven werd vermeld, liet reeds toen het onder-houd der huizen veel te wenschen over, maar tijdens enna den oorlog ontbraken de middelen geheel en al. Tertegemoetkoming aan de financieel onvermogende huis-eigenaren werd een reductie in de belasting toegestaanvoor de leegstaande woonruimten. Het gevolg was datslechts de begane grond gedeeltelijk werd verhuurd alswinkeltje of dergelijke, en als zoodanig eenigermate werdonderhouden, terwijl op de trap die naar de verdiepingenleidde veelal een bord was aangebracht; ,,verder gaan islevensgevaarlijk".Om aan dezen onguren toestand een einde te makenmoesten wel zeer ingrijpende veranderingen plaats vin-den. Om tot een oplossing te geraken werd in 1934 eenprijsvraag uitgeschreven met de bepaling dat het karakterder oude binnenstad behouden moest blijven, m.a.w. dcoude geveltjes dienden te worden gerestaureerd, terwijlde straatbreedte geenerlei wijziging mocht ondergaan.Het gevolg van deze prijsvraag was, dat een grondigesaneering der oude stadskern werd ter hand genomen.Het is voornamelijk aan de deskundige leiding van Bau-rat Derlam te danken dat deze saneering een succes werd,waarbij niet alleen geriefelijke woonruimten, zich aan-passend aan de eischen van den modernen tijd werdengeschapen, maar ook van kunsthistorisch standpunt uitgezien een waardevol stuk kunstgeschiedenis is bewaardgebleven.Het spreekt vanzelf dat met deze omvangrijke verbou-wing aanzienlijke bedragen waren gemoeid, temeer daarde voorgevels der huizen veelal een grondige restauratieeischtcn.De benoodigde gelden werden door een Rijkssubsidie enleening verkregen, zoodat al spoedig een aanvang ge-maakt kon worden met de werkzaamheden. Begonnenwerd met de z.g. ,,Auskernung" der bouwblokken. In denloop der tijden, uit speculatieve overwegingen, in- en aan-gebouwde huurkazernes op de eens zoo ruime binnen-plaatsen, waardoor het toetreden van licht en lucht teneenenmale onmogelijk was geworden, moesten allereerstverdwijnen. Het spreekt vanzelf dat men hierbij af en toeop verzet stuitte van den huiseigenaar, maar in het alge-meen kon een minnelijke schikking worden bereikt enbehoefde Bouw- en Woningtoezicht slechts zelden vanhet onteigeningsrecht gebruik te maken.Wat de randhuizen betreft, deze waren in den loop dertijden meerendeels geleidelijk in het bezit der stad over-gegaan, veelal als gevolg der onbewoonbaarverklaring.Waar dit niet het geval was, konden de huiseigenarensubsidie verkrijgen voor de noodzakelijke restauratie.Na afloop van bovengenoemde sloopwerken, kon menpas zien hoe verbouwd en mishandeld de achtergevelsder aan de straat liggende huizen er uit zagen, en vaakhebben zelfs de deskundigen zich afgevraagd hoe daariets van terecht moest komen. Het restaureeren dezerrandhuizen was een uiterst minutieus werk, dat grootevakkennis vereischte. Huis na huis werd onderhandengenomen om op een dusdanige wijze te worden gerestau-reerd en verbouwd, dat de woonruimten, die zich thansveelal uitstrekken over twee naast elkaar liggende per-ceelen en dusdanig ingericht werden dat onderlinge com-municatie mogelijk is, wederom alleszins comfortabel ge-noemd mogen worden.De wijze waarop de architect al deze problemen stukvoor stuk tot een geslaagde oplossing wist te brengen,getuigt wel van een grondige kennis van het karakteren de schoonheid van de Frankfurter Altstadt, en be-ziet men thans een binnenplaats van zulk een huizenblok,waar wederom hcht en lucht vrijen toegang hebben ende kinderen zonder gevaar kunnen spelen temidden vaneen vriendehjke en heldere omgeving, dan behoeft hetwel geen nader betoog dat ook op sociaal gebied ietsgoeds tot stand is gebracht.De Industrie in het streekplan, mede in ver-band met plaats en omvang der bebouwing ')door Prof. W. E. BoermanEvenmin als men op een zieke den chirurg loslaat, zonderdat eerst de internist zorvuldig zijn diagnose heeftgesteld, evenmin kan tegenwoordig naast den mijninge-nieur de geoloog meer worden gemist om t.a.v. den onder-grond en t.a.v. hetgeen daarin voor directe waarnemingverborgen is, een juist inzicht te krijgen en een zoo goedmogelijke diagnose te stellen. Zoo dient het nu ook tegaan met de opstelling van een streekplan. Ook dit dientte steunen op een -- na zorgvuldig sociaal-geografischen vooral economisch-geografisch analytisch onderzoeken na de daarop volgende zaakkundige synthese dergewonnen gegevens ^ goed gefundeerde diagnose derziekte- en groeiverschijnselen van het betrokken streek-plangebied.Hier heeft de technische adviseur nog niet mee te spre-ken; althans niet in eerste instantie.Ik zie in het streekplanwerk drie duidelijk te onderschei-den stadia:1. Het stadium van het geografisch onderzoek, van desociaal-economische diagnose, van het opstellen vaneen voorzichtige prognose en van het aangeven derdaarop steunende richtlijnen voor eventueel te nemenmaatregelen en te geven bestemmingen.2. Het stadium van het stedebouwkundig uitwerken vandeze algemeene richtlijnen op grond van technischeen andere stedebouwkundige overwegingen en hetopstellen van het eigenlijke streekplanontwerp.3. Het stadium, waarin de betrokken bestuursinstantieshet streekplan-ontwerp onderzoeken en dit -- al ofniet gewijzigd op grond van eigen inzicht, van ver-kregen adviezen, enz. -- tenslotte vaststellen, zoodatvoortaan alle verdere wijzigingen in bebouwing, we-gen, enz. binnen het kader ervan zullen moeten wordenuitgevoerd; behoudens eventueel later -- telkens opgrond van veranderde inzichten of omstandigheden '--aangebrachte partieele wijzigingen.Dat deskundige geografische krachten tot voor kort nietof te weinig in het eerste stadium werden betrokken, washet gevolg van het feit, dat de snelle ontwikkeling vanhet verkeer en het economische leven de problemen,waarvoor aanvankelijk alleen de technische dienstenwaren gesteld, snel in omvang en in aantal heeft doengroeien.De vele ingenieurs, die van den nood een deugd hebbengemaakt en zich de moeite getroostten om zich in allerleieconomische en sociale vraagstukken geheel in te wer-ken, zich (om een actueel woord te gebruiken) in denwaren zin des woords te ,,herscholen", verdienen danook m.i. niets dan lof. Maar geleidelijk heeft zich de aardvan het werk, vooral bij het overgaan van het lokale uit-breidingsplan naar het streekplan -- of zelfs naar eennationaal plan -- dusdanig gewijzigd en verruimd, datik meen te mogen zeggen, dat de leidende kracht bij hetstreekplan-werk voortaan even goed iemand van oor-spronkelijk economisch-geografische vorming of scholingzal kunnen zijn als een stedebouwkundige ingenieur.Hoofdzaak is, dat hij iemand is met ruimen blik en meteen warme belangstelling voor de groote verscheidenheidvan vraagstukken, waarvoor hij komt te staan. Hoe hetook zij, men beschouwe de ,,survey" niet als iets, waar-voor men zich nu en dan maar eens een tijdelijke krachtkan assumeeren, als een noodzakelijk kwaad, waarvoormen den niet-technicus maar tijdelijk als los-aanhangselaantrekt en vervolgens weer afstoot.Wanneer ik dit hier meende te moeten zeggen, dan is hetom te waarschuwen tegen een zekere ,,jalousie de me-tier", tegen een overdreven en daardoor af te keurengroepsgevoel. Wij blijven vaak te veel vasthouden aaneen bestaand vakje en vooral aan het eigen vakjeMen kieze den rechten man op de rechte plaats !Een weinig verschuiving is ook wel eens goed envruchtbaar ! De ervaring leert toch dat nieuwe inzich-ten, nieuwe banen, nieuwe onderzoekingsmethoden, nieu-we werkwijzen veelal juist niet door insiders, doch alsregel door uit de grensgebieden overgekomen mannenwerden aangegevenMoge ik dan nog eens in herinnering brengen, wat eender grootmeesters op het gebied van het streekplanwerk.Dr. P. A. Rappaport uit Essen, in zijn rapport voor hetin Juli 1938 te Amsterdam gehouden Internationale Geo-grafen Congres schreef:,,Die Notwendigkeit sorgfaltiger geographischer Vor-studien tritt aber in noch klarere Erscheinung, wenn essich nicht um Fragen des Stadtebaues im baulich engerenSinn handelt, sondern wenn die Planung fiir weitere Ge-biete, bebaute und unbebaute, bestimmt ist. Es beginntdann das, was wir Landesplanung oder Regionalplanungnennen",,Die Landesplanung ist weit mehr als eine ,,Bauaufgabe",sie umfasst alle Fragen der menschlichen Betatigung undder menschlichen Gemeinschaftsarbeit. Die drei grossenGruppen Wirtschaft, Verkehr, Bauen, benotigen in viel-fachen Riicksichten eine Erforschung der geographi-schen, natiirlichen Gegebenheiten".Industrie -- Streekplan -- BebouwingArtikcle*) Voordracht gehouden op 17 Februari 1939 te Arnhem, in dedoor het Instituut belegde bijeenkomst der streekplancommissies.Het was naar aanleiding van een gereed gekomenstreekplanontwerp, dat ik door verschillende personen uithet bedrijfsleven, die daarover, ingevolge een aan een 89ArtikelenKamer van Koophandel gevraagd advies, mede hun oor-deel hadden uit te spreken de vrees hoorde uiten,dat hiermede nu alles, ook het economische leven, inboeien geslagen zou worden En het heeft er inder-daad wel eens alien schijn van, dat streekplanontwerpersniets liever zouden doen dan het bedrijfsleven in boeienslaan ter wille van het landschapsschoon en van een, aanaesthetische eischen voldoende bebouwing.Men houde in het oog, dat de Overheid slechts regelend(...ordenend) mag optreden daar, waar en zoolang alsde belangen der gemeenschap dat eischen.Slechts dan zullen regelen kunnen worden gesteld, maarzoo, dat de persoonlijke krachten van de staatsburgerszoo min mogelijk in haar ontwikkeling en ontplooiingworden belemmerd.Te veel wordt m.i. in dezen tijd de aandacht alleen ophet groot-industrieele bedrijf gericht; te weinig wordt errekening mede gehouden, dat menig kleinbedrijf vanheden zich kan ontwikkelen tot het middel- of zelfsgrootbedrijf van morgen; tot een bedrijf, dat op exportgericht is en dat aan vele handen werk geeft.Evenals men ten onzent tot het inzicht is gekomen, datmen de opgroeiende jeugd niet al te zeer in banden moetslaan en dat men aan de ontwikkeling van persoonlijk-heid, van veerkracht en van levensdurf zoo snel mogelijkbaan moet geven evenzoo is het ook met de nijverevolwassenen en eveneens met de verschillende indus-trieele bedrijven.Tot het zieleleven van het kind kan men slechts onvol-komen doordringen Tot het kern-leven van de be-drijven in hun bonte nuanceering kan ook slechts eeninsider doordringen. De Overheid hoede zich voor teingrijpende maatregelen, waardoor een schijnbaar onbe-teekenend onderdeeltje wordt getroffen, maar eenonderdeeltje, dat in wezen een van de levenszenuwenvan het bedrijf blijkt te zijn.Onze bevolking van 83/2 millioen menschen kan slechtsbestaan, mits zij haar behoeften ten deele van buiten afkan bevredigen en betalen met hoog gekwalifi-ceerde diensten op agrarisch, industrieel, commercieel ofverkeersgebied,De Overheid moet zich ervoor wachten in het bedrijfs-leven in te grijpen, overal de leiding te willen nemen ofde bedrijven dermate aan banden te leggen, dat aanondernemers en werknemers de prikkel tot (uiterste) in-spanijing wordt ontnomen. Zeker, de Overheid moet dearbeiders beschermen tegen ongewenschte en ontoelaat-bare arbeids- en levensvoorwaarden. Maar zij mag erniet toe medewerken, dat de levensstandaard kunstmatigdermate wordt opgevoerd, dat het buitenland ten gevolgevan de buitensporige eischen van onze bevolking, vanonze Nederlandsche samenleving, onze aan het buiten-land aan te bieden prestaties onmogelijk meer met zijneigen goederen en diensten kan compenseeren. Ons landkan zich werkelijk niet de luxe veroorloven om door be-scherming en door beperking van bepaalde bedrijfstakkende lasten voor de overige, consumeerende, bevolking nogverder op te voeren.Een gildenwezen of een verkapt gildenwezen is alleenmogelijk en is alleen te verdragen door en in een gemeen-schap, die stationnair en zelfgenoegzaam is; die althanszijn teveel aan zonen en dochteren als emigranten kanafstooten.yO ledere beperking in de vestiging van nieuwe bedrijven(en in het bizonder van nieuwe exportbedrijven !) drijftnaar zelfgenoegzaamheid en kan alleen maar een bevor-dering van de emigratie en (of) van den emigratie-druktot gevolg hebben.Uitbreidingsplannen en streekplannen hebben ten doel,ongewenschten groei op verkeerde plaatsen tegen te gaanen om een harmonische en efficiente inrichting van de be-huizing van stad en land, van bewoners en bedrijfslevenna te streven. Bewegingsvrijheid van bewoners en wer-kers, en vestigingsvrijheid van de bedrijven mogen alleendan worden ingeperkt, wanneer en voorzoover het alge-meen belang dat strikt vereischt doch zij moeten inbepaalde barien worden geleid, voor zooveel een meerrationeele aanleg van verkeerswegen en een meer ratio-neel gebruik van overheidsdiensten alleen bij een zekeresamentrekking mogelijk blijkt.Steeds echter moet in het oog worden gehouden, dat hetgeheele land op behoorlijke wijze in het economischeleven kan worden ingeschakeld en dat ook de spanningtusschen stad en land niet te groot wordt. Te grootetrek naar de steden, te sterke vlucht van het platteland,moet op den duur tot ongewenschte sociale verhoudingenleiden.Decentralisatie van de industrie geeft een sterkere ver-deeling (verstrooiing) van een meer of minder koop-krachtige arbeidersbevolking; zij verhoogt den prijs,welken de agrarische bevolking zich voor haar productenkan bedingen en vermindert de verschillen in de loonen.Moet nu van boven af in een of andere richting wordengedreven? Neen ! althans, hier moet uiterst voorzichtigdoor de Overheid worden opgetreden. De stedebouw-kundige adviseurs zullen slechts op grond van zeer zorg-vuldig, voorafgaand onderzoek, en dan nog met degrootst mogelijke voorzichtigheid, mogen overgaan totde vaststelling van de plaats en den omvang van de ter-reinen, waar klein-, middel- en grootindustrie van denmeest verschillenden aard en met de meest verschillendebehoefte aan ruimte enz. zich wel zullen mogen vestigen.Gaan wij bij onze beschouwingen uit van de stad.Inderdaad de stad -- en in het bizonder de grootestad -- is een vestigingsplaats bij uitnemendheid voor talvan industrieen. Zij vormt als verkeerscentrum een wis-selplaats voor de meest verschillende verkeersmiddelenen verkeerswegen, waardoor de aanvoer van grondstof-fen enz. en de afvoer van fabrikaten op zijn voordeeligstkunnen geschieden. Bovendien vormt zij voor vele bedrij-ven reeds een afzetgebied op zich zelf. Sommige bedrij-ven vinden zelfs de door hen benoodigde grondstoffen inde door de agglomeratie afgestooten afvalstoffen.De stad brengt de meest verschillende commercieele enindustrieele belangen op de gemakkelijkste wijze metelkaar in contact. Door bedrijven met een (hetzij regel-matig dan wel ongeregeld) schommelende behoefte aanwerkkrachten kan gemakkelijk op alle tijdstippen eenberoep worden gedaan op de arbeidsmarkt; immers voorniet alle bedrijven valt de groote bedrijfsdrukte steeds indenzelfden tijd. Volledig geschoolde, halfgeschoolde enongeschoolde arbeiders, volwassen en jeugdige, manne-lijke en vrouwelijke arbeiders, zij alien zijn er te vinden.En dan moeten wij tot de stad tegenwoordig het geheelestadsgewest rekenen, dat door de meest verschillendeN.V. MOLYN^COROTTERDAMFa. EMILE SANDERSAlex. Boersstraat 21 Amsterdam-Z Telef. 23428SPECIALITEIT:200 X 200 X 45 m/rn.PRISMATISCHETegels en Bouwsteenenin blank of gekleurdHALF-KRISTALNEDERLANDSCH fabrikaatRuim 24.000 van deze HALF-KRISTALTegels werden in de onder- en schakel-stations der thans geelectrificeerdelijnen der Ned. Spoorwegen toegepastP. A. BOS P.Azn.ZEIST Boschkant 6Vlamoven-straatklinkersm Diverse soortenVIvooramovics(Drooggeperste Klinkerkeien)Wegen, DijkbeglooiVngen,Kademuren en BrugpeilersGebakken Tegels20 X 20 X 5 cM.voor Plantsoenen en TrottoirsEENDOORSTROOMAPPARAATIN UW KEUKENMETZIJLEIDINGNAAR EEN DOUCHECEL KANNIET MEER WORDEN GEMIST.LET U SLECHTS BIJ AANKOOP OPONDERSTAAND MERKZUTPHENz HOLLANDN.V. INDUSTRIEELE MAATSCHAPPIJ ..ZUTPHEN?FABRIEK VOOR SPECIAALAPPARATEN EN MASSA-ARTIKELENAsphalt- en Chemische Fabrieken SMID 6 HOLLANDERHOOGKERK Producten voor : ^elefoon Hoogkerk No. 35DAKBEDEKKINGBITULEUM (Tecrvrij dakvilt)BITUMENWEEFSEL & BANDAGEBITULINE (Koude Kleefstof)TEERVRIJ CEMENT-MASTIEKASPHALTPAPIER -. DAKLEER - MASTIEKTeerproducteh (Carbolineum, Blackvarnish, Greoline enz.). Tclcfoon Hoogkerk No. 35Tclef. Groningen No. 4079WEGENBOUWESHALITE (asphaltcmulsic)WEGENTEERPETROLEUMASPHALTVOEGVULLINGWEGENPAPIER (voor bctonwegcn)Uitvoering pan ASPHALTWERKEN.S-H. M O F F E N K I T voor bchandcling van rioolbuizcn.UNEEDIT IMfASCHBARE MUURVERF (Nieuw Precede)VOOR BINNEN EN BUITEN OP lEDEREN ONDERGRONDVERFFABRIEKEN N.V. RESINK - HAARLEM - LEIDSCHEVAART 574mmVOOR PLAFOND.WAND EN OMKL.cLues^i otuhnj^^wn?L\^o(ytampmst^^N,V, IJZERHANDELGEBR. VAN CAMPENBROERSTRAAT 53 NIJMEGENZENDT ONS UW AANVRAGEN VOORHANG- EN SLUITWERK/AUTI L U SEEN WASCHTAFEL METBUITENGEWONE EIGEN-SCHAPPEN!Oar it da UTILUS Inderdoad I Hat lum-mum van gemok, hygiene en luinigheid.Oe watchtafel die U verraitl Da UTILUS2. Ean zespbaki* mat hooge ribban|t?P droogl tn?l op, acorKHniKh