Het is waar iedere ruimtelijke professional naar streeft en iedere bewoner graag over beschikt: een prettige, gezonde leefomgeving. In tijden van toenemende ruimtedruk én weerbarstige ruimtelijke verschillen is die niet overal vanzelfsprekend. Reden voor de Eo Wijersstichting om gezondheid als regionale opgave centraal te stellen in de komende editie van de ontwerpprijsvraag.

Luchtvervuiling, eenzaamheid, klimaatverandering, mobiliteit, groen, erfelijke factoren, de sociale omgeving en gedrag. Het is geen uitputtend, maar wel een veelsoortig rijtje thema’s dat invloed heeft op onze gezondheid. Het gaat dan niet alleen om de fysieke gezondheid, maar ook om het mentale welbevinden. Daar komt bij dat gezondheid volgens Flip ten Cate, voorzitter van de Eo Wijersstichting, ook nog eens een onduidelijk begrip is. “We weten wat het is als we ons niet gezond voelen, maar het kan best zijn dat iemand die eigenlijk heel ziek is, zich toch goed voelt. Gezondheid heeft daarom ook een sterke subjectieve component.”

Zeker is wel dat de fysieke leefomgeving effect heeft op de gezondheid van mensen. Wie in Rotterdam Zuid woont, leeft gemiddeld niet alleen zeven jaar korter, de laatste vijftien jaar van hun leven voelen mensen zich ook nog eens ongezond. Die feiten zijn niet alleen terug te voeren zijn op de fysieke leefomgeving – sociaaleconomische achterstanden spelen hierbij eveneens mee – maar ze komen hier wel samen. Hoewel de Eo Wijersstichting niet pretendeert gebieden gezond te kunnen maken, beoogt ze wel om met behulp van ontwerp, betere condities te scheppen voor een gezond en prettig leven. Meer groen, schone lucht, een omgeving die aanzet tot bewegen en ontmoeten, het zijn factoren waarvan bekend is dat die een positief effect hebben op de fysieke en sociale gezondheid van mensen. Ten Cate: “Natuurlijk hebben luchtvervuiling, pesticiden en andere omgevingsfactoren van bijvoorbeeld de industrie en de intensieve landbouw een negatieve invloed op de gezondheid. Daar moeten oplossingen voor worden bedacht en daar bestaan ook vaak al normen voor, wij hopen dat vooral positieve gezondheid aandacht krijgt in de ontwerpopgaven: hoe kun je gezondheid bevorderen in en door middel van de fysieke leefomgeving?”
Nu is gezondheid als thema niet nieuw in gebiedsontwikkeling, weet ook Ten Cate. “Het streven naar een gezonde leefomgeving is zelfs een centraal thema in de Omgevingswet. Je ziet het begrip gezondheid ook steeds vaker een uitwerking krijgen in plannen voor nieuwe wijken. En de stad Utrecht bijvoorbeeld wil graag de gezondste stad van Nederland worden. Maar op regionale schaal gezondheid als centrale ontwerpopgave uitwerken, daarvan ken ik eigenlijk geen voorbeelden.” Reden temeer voor de Eo Wijersstichting om ‘Verkwikkende vergezichten. Regionaal ontwerpen aan gezondheid en geluk’ als thema te kiezen voor de 13^e editie van de ontwerpwedstrijd van de stichting, die per definitie regionaal georiënteerd is. Het bestuur selecteerde in juni drie van de negen regio’s die zich hadden aangemeld. Het gaat om Mooi Maasvallei in Noordoost-Brabant en Noord-Limburg, de regio Foodvalley in de Gelderse Vallei en de voormalige hoogveenontginningen op de grens van Drenthe en Overijssel.

Janneke Sindram gaat het project Mooi Maasvallei voor de Eo Wijersstichting leiden. Het gaat om het bijzondere terrassenlandschap van de Maas, op de grens van Noord-Limburg en Noordoost Brabant waar meerdere kleine dorpen liggen. “We weten dat de bevolking de komende jaren verder vergrijst en dat er steeds minder mensen zijn die zorg kunnen verlenen. We moeten daarom op zoek naar alternatieven, door het landschap aantrekkelijker te maken om te bewegen en om elkaar te ontmoeten, om zo gezond te blijven.” De grote inspirator is huisarts Hans Peter Jung, die jaren in Midden-Amerika werkte wat een zogenoemde blue zone was, een gebied waar de omstandigheden, het voedsel en de manier van leven ertoe leiden dat mensen niet alleen een hoge leeftijd halen, maar dat ook nog eens in goede gezondheid doen. Sindram: “Wat het geheim van een blue zone precies is, weten we niet, maar zingeving, een sociale omgeving en fysieke gezondheid spelen daar in ieder geval in mee. Actief blijven in een natuurrijke omgeving hoort daar ook bij. We hopen dat de ontwerpteams die met onze regio aan de slag gaan, voorstellen kunnen doen waar wij in de regio, samen met de bewoners aan kunnen werken, want het zou mooi zijn als bewoners zich beter verbonden gaan voelen met hun omgeving. Denk dan aan het makkelijker maken van een ommetje om te wandelen, maar ook een betere verbinding tussen dorpskern, natuur, het agrarische gebied en het voedsel. Persoonlijk zou ik het prachtig vinden als er enkele natuurparels terug kunnen keren waar mensen van kunnen genieten, zoals een vlonderpad door een ouderwets broekbos. Ook streef ik ernaar de Maas als verbinding tussen bewoners van beide kanten van de Maas te zien, want de rivier wordt nu door veel mensen als een barrière ervaren.”

Iets meer naar het noordwesten, werken acht gemeenten (uit twee provincies) samen in de regio Foodvalley. Volgens Karlijn Looman, programmadirecteur landelijk gebied bij de projectorganisatie Foodvalley is de druk op de ruimte daar ontzettend groot. “Samen met Arnhem/Nijmegen vormen we een NOVEX-gebied en hebben we de opgave om in de komende jaren 100.000 woningen te bouwen, waarvan 45.000 in de Foodvalley. Daarbij is stikstof een ingewikkeld dossier, moeten we aan de slag met natuurherstel en verwelkomen we jaarlijks ook nog eens miljoenen bezoekers die gebruik maken van de natuur op de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Bovendien willen we de landbouw niet alleen behouden maar ook doorontwikkelen. Alles bij elkaar betekent dat een ingewikkelde ruimtelijke puzzel. En die kunnen we misschien wel leggen, maar de vraag is dan of het uiteindelijke resultaat ook een gezonde en prettige leefomgeving is. Het zou mooi zijn als we daar een mooie visie voor aangereikt krijgen door juist gezondheid op regionaal perspectief centraal te stellen in de ontwerpopgave. Want zijn er creatievere oplossingen en combinaties te bedenken die wij nog niet hebben gezien? De prijsvraag kan hopelijk echt nieuwe inzichten bieden voor onze regio.”

Iets meer naar het oosten is de derde regio waar ontwerpteams aan de slag kunnen. Het gaat om het gebied dat zowel in de provincie Drenthe als in Overijssel ligt en waar eeuwenlange turfwinning de ruimtelijke inrichting van het gebied heeft bepaald: lange strakke lijnen in een open landschap met hier en daar een lintdorp. In deze groene regio is de zorgvraag hoger en er zijn meer gezondheidsuitdagingen, zoals overgewicht en problemen met mentale gezondheid. zegt Dana Wiersma van Provincie Overijssel, die samen met Flore Logtenberg van Provincie Drenthe projectleider is voor deze ontwerpopgave. “Een verklaring hiervoor is te vinden in de ontstaansgeschiedenis van het gebied. De omstandigheden waren zwaar, de arbeiders verdienden weinig en onderwijs, medische zorg en sociale mobiliteit waren in de ontstaansperiode van deze regio minimaal aanwezig.” Logtenberg: “Deze omstandigheden hebben ervoor gezorgd dat veel mensen zich achtergesteld voelen en dat willen we graag helpen veranderen.” Hoewel beide projectleiders vinden dat de ontginningsgebieden een bijzonder cultuurhistorisch landschap vormen, maken zij ook duidelijk dat het ‘geen gemakkelijk’ landschap is. Wiersma: “Wij hopen handvatten van ontwerpers te krijgen om de leefomgeving zo in te richten dat het makkelijk en logisch wordt gezonde keuzes te maken. En daar willen we de grotere kernen Hoogeveen, Hardenberg, Coevorden en Dedemsvaart ook bij betrekken, juist om de verbinding met het landschap te maken.” Logtenberg: “Daarnaast zou het mooi zijn als we concrete voorstellen krijgen om bewoners veerkrachtiger te maken, als zij elkaar makkelijker kunnen ontmoeten en zo ook elkaar helpen als dat nodig is. We hebben hier een traditie van noaberschap, maar dat kan in sommige kernen nog best wat meer, we willen stimuleren dat bewoners het weer ‘rooien met elkaar’.” Grensgebieden blijven vaak onderbelicht. Daarom willen beide provincies samen met de Regio Deal Zuid en Oost Drenthe en de GGD’s van IJsselland en Drenthe deze regio in de schijnwerpers zetten en onderzoeken welke kansen hier liggen op het gebied van gezondheid en geluk en hoe deze verzilverd kunnen worden.

Op voorhand is niet te garanderen dat de ideeën van de winnaars van de Eo Wijersprijsvraag daadwerkelijk worden uitgevoerd, zegt Ten Cate, “maar soms vraagt dat ook gewoon wat tijd.” Hij doelt op het programma ‘Ruimte voor de Rivier’ waarbij letterlijk ruimte voor de rivier – en natuur – is gemaakt na overstromingen van de grote rivieren in de jaren '90 van de vorige eeuw. “De landschapsarchitecten van H+N+S maakten in de eerste ontwerpwedstrijd van de Eo Wijersstichting in 1986 het Plan Ooievaar, een ontwerp voor de Ooijpolder. Die visie lag dus al op de plank toen besloten werd tot het programma Ruimte voor de Rivier. Gezondheid is ook een thema dat leeft en ik ben er van overtuigd dat ook dit op regionale schaal een concrete vertaling zal krijgen.”