stedebouw volkshuisvestingUitgave van hetNederlands Instituut voorVolkshuisvesting en StedebouwIn dit nummer: Verkenningen in de stedebouwStedebouwKroniekVolkshuisvestingMens en waning in een nieuwe stadswijkOfficiele MededelingenSummarymei 1960Het nieuwe verslerkerprogramma omvat juist voorde centrale antenne-installaties vele nieuwe ont-wikkelingen. In totaal zijn er nu 104 typen ver-sterkers -- voor elk speciaal doel ontwikkeld --zodat te alien lijde een economisch veranly/oordecentrale antenne-installatie in elk bestek kanworden opgenomen.inlichtingen ttn formulieren vooro.a. bestekopgavsn an voorschrlftenbij de importeur.n Haag, Waganrtraat 126a, T?l. 18 39 84*EterboBouwstoffenhandel en Houtkoperij n.v.ALLES OP MAAT GEZAAGDkokers, buizen, pijpen (met hulpstukken)golfplaten en leiengeribde platenmassal (voor vensterbanken, schoorsteen-mantels)glasal (voor lambri's, tafelbladen, enz.)internitboardvlakke platenPical (zacht asbest)Gijproc gipsplaten, Gijpunii-panelenPlastic-, golf- en vlakke platenDak- en isolatie-platenLinex - Sisalkraft - BoardsFormica Schuimplastic HoutDEN HAAGGROENEWEGJE 14-22A - TELEF. 117732-116118ALPHA MUURVERFFABRIEKEN N.V. ALPHEN A/D RUN TEL. 01720-2192De Redactie van de Woningbouwverenigingheeft besloten om de mei- en juninummersgecombineerd, tegelijk met het juninummervan Stedebouw en Volkshuisvesting te latenverschijnen.s&vUitgave van hetNederlands Instituut voorVolkshuisvesting en Stedebouwmei 1960Matmdblad41e jaargang no. }Redactie:Mevrouw Prof. C. W. VisserMe]. R. HartstraIr. B. FokkingaMr. C. A. van GorcumH. J. A. Hovens GreveProf. Mr. A. KleijnDrs. R. KokIr. P. K. van MeursDr. S. O. van PoeljeMr. Ir. M. M. van PraagH. van SaaneW. ScheerensIr. W. van TijenDrs. H. V. d. WeydeIr. W. WissingAdres voor Redactie en Abonnementen:Lange Voorhout 19, 's GravenhageTelefoon 1S422SAdvertenties:Keizersgracht 188, Amsterdam-CPostgiro nummer 113028Telefoon 249128Dit nummerbrengt ah hoofdartikel het eerste deel van een hespiegeling over het karakter van de stede-bouw. Wij zijn in Nederland bizonder arm aan beschouwingen van deze aard. Onze voorkeuris kennelijk oak op dit terrein praktisch geori'enteerd. Aan een wijsgerige bezinning over hetwezen en de achtergronden van de praktijk van ons werk komen wij veelal niet toe. Het iszeer te hopen dat de beschouwingen van de Heer Launspach, die hun ontstaan te dankenkebhen aan het beraad btnnen de commissie Hoogbouw-Laagbouw, weerklank zullen vindenen zo mogelijk andere klanken zullen oproepen.Onder Volkshuisvesting bevat dit nummer een samenvattend verslag van een onderzoek naarallerlei betrekkingen tussen de bewoners in de Amsterdamse woonwijk Bos en Lommer.69InhoudVerkenningen in de Stedebouw (I),Dr? J. A. LaunspachStedebouwStedebouwkundige Kroniek en Kommen-taarBoekbesprekingBinnenlandBuitenlandOverzicht van TijdschriftenVolkshuisvesting71 Mens en woning in een nieuwe stadswijk,Mej. E. Graeve en Drs E. LandBoekibesprekingBinnenland7477 Offici'ele Mededelingen77 Nederlands Instituut7778 Summary7882848484Abonnementsprijs f 16,--. Losse nummers / 2,--.De leden van het Nederlands Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw (lidmaatschap voorphysieke leden f 15,--) en de leden van de Rationale Woningraad ontvangen het blad kosteloos.70Gulden regelvoor hetmodernebouiven"'=^^-.?^^M..^Wn de Nederlandse volkswoningbouwwordt toenemende aandacht besteed11 aan een moderne, doelmatige vioerafwerking.^1 Dat wil zeggen: aan permanent linoleum.^' Permanente vioerafwerking vereist slechtseen matige verhoging van de huurprijs.De praktijk leert, dat iedere huurderdeze toeslag graag over heeftvoor de vele onmiskenbare voordelen :* permanent linoleum betekent voorde huurder een aanzieniijke verlichtingvan zijn Installatie-budget;* garandeert ook de minder draagkrachtigeneen volwaardige vioerbedekking;^ bevordert de geluid-isolatie tussende woonlagen;^ is blijvend bacteriendodend, dus hygienisch;* heeft een lange levensduur, de kleuren gaandoor-en-door, dus kunnen niet wegslijten;* verhoogt de woonbeschaving.linoleum kromiTienieOnze afdelingtechnische adviezenverstrekt gaarnevolledige inlichtingen(telefoon 02980-81941).Voor keuken, douchecel en halook colovinyl plastic asbesttegels.soepel en slijtvast, in hoge mate bestand tegen olien,vetten, zuren en vele andere chemicallen.Vraag ook naar colorite cumaronhars tegels,eveneens in vele fraaie tinten.R.K. HOGERE TECHNISCHE SCHOOL TILBURGVincentlusstraat 27, Tilburg-?-Aanmelding van Leerlingenvoor de aanvullende opleidingen voor hen, die reeds in hetbezit zijn van een ontwikkeling op H.T.S.-niveau.1) Stedebouwkundige Techniek (2-ja'nge avondcursus)Op vrijdagavond en zaterdagmiddag.De cursus beoogt die hogere technici, die belast zijnof worden met de detaillering, dan wel het toezicht opde uitvoering van stedebouwlsundige plannen, nader tebekwamen voor hun taak. De cursus heeft een admi-nistratief en technisch karakter.2) Betonconstructeur (2-jarige avondcursus)De opleiding is aigestemd op het examen van de Ne-derlandse Betonvereniging.Aanmeldingen en inlichtingen over deze opleidingen bij dedirecteur. Spreekuur op vrijdagavond van 19.30-21.00 uurof na telefonische afspraak (tel. 26403).De Directeur: Drs. J. H. J. SELLMEIJERVACATUI^i;gaga^^ GEMEENTi ROTTERDAMniEIVST VAI^I STADS()NTW1KKKLII\GKN WEDKROPBOUWBij de afdeling Striictiuirplannen on Voor-bereiding kan eentechnisch ambtenaarworden geplaatst, die zal worden belast methet uitwerken van stedebouwkundige plannenin hoofdzaak en het verzamelen en bewerkenvan gegevens hiervoor.Vereist: Diploma H.T.S. afd. bouwkunde ofweg- en waterbouwkunde.Benoeming geschiedt, naar gelang van leef-tijd en ervaring, in een der volgende rangen:adspirant technisch ambtenaarsalarisgrenzen f 3794,- - f 5607,-technisch ambtenaar ,,A"salarisgrenzen f 5070,- - f 7382,-technisch ambtenaar ,,B"salarisgrenzen f 6380,-- f 8654,-Deze bedragen zijn exclusief de huurcompensa-ties en de algemene salarisverhoging van 5%.Aanstelling boven het minimum is mogelijk.De verplaatsingskostenregeling is van toe-passing. Voor het verkrijgen van een woningwordt ruime medewerking verleend.SoUicitaties te zenden aan de chef van hetbureau Personeelvoorziening, kamer 331,stadhuls.Inzending binnen 14 dagen onder no. 270.Limhurgs DagbladAFDELING IHEERLENNOBELSTRAAT 21TELEFOON 3241HANDELSDRUKKERIJSpeciaalingerichtvoorhetdrukkenvanperiodiekenEen vacatureop het gebied van volkshuisvestingen stedebouw?De juiste manop de juiste plaats krijgt U als Uwoproep voorkomt in hetTijdschrift voorStedebouw en Volkshuisvestinghet maandblad dat reeds bijna 40 jaaronder de ogen komt van zo goed alsalien, die op dit gebied werkzaamzijn!Advertentie-afdeling.Keizersgracht 188, Amsterdam, C.Telefoon: 249128 en 243254.Makelaarskantoor A.W.VAN VLIETKorte Tiendeweg 10 - GOUDA - Telefoon 3509belast zich gaame metKOOP, VERKOOP, TAXAXIES en BEHEERvan ONROERENDE GOEDERENHypotheekbemiddeling en alle verzekeringenVerkenningen StedehouwVerkenningen in tie stedebouw Iledcr die lang met ontwerpers heeft opgc-trokken, zal zich na enige tijd hebben af-gevraagd: wat betekent toch dat woord,,vormgeving", dat de ontwerper zo graaggebruikt? Wil hij met het hanteren van ditwoord laten uitkomen dat wat hij doet meeris dan planologie, meer dan ruimtelijke or-dening? Van lieverlec raakt men in de dage-lijkse arbeid wel min of meer gewend aan demanier van zien van zijn partners en zokomt men er zelden toe zich daarin opzet-tehjk te verdiepen.Ook zelf zou ik er nooit toe gekomen zijneen antwoord op deze vraag te gaan zoeken,als hij in de besprekingen van de commissieover het vraagstuk van de hoge en de lagebouw niot opnieuw aan de orde was geko-men. 1) Het werd imraers al gauw duidelijk,dat de motieven om bestemmingen voor be-paalde woonvormen aan te geven iang niet al-tijd berusten op het resukaat van onderzoeken evenmin op de wensen van de bewoners ofop financiele of technische voorwaarden. Entoch werden vele van de gekozen opiossingendoor de kring van de ontwerpers als waarde-vol verdedigd tegen hen -- waaronder dikwijlsde opdraohtgevers -- die bezwaren uitten te-gen wat naar hun mcning onverantwoord was.Warcn deze visics van stedebouwkundigen in-derdaad niet te verantwoorden? Of konden zijalleen ten voile gemotiveerd worden doorandere beweegredenen, die buiten de gezic^hts-kring van bestuurders, bewoners en onderzoe-kers vielen? Wie in geregelde samenwerking1) In 1956 ingesteld op verzoek van de Miinis-ter van Wederopbouw en Volkslhuisvestingdoor hot Nederlands Instituut voor Volks-huiisvesting en Stcddbouw. Het rapport vandeze commissie zal vermoedelijk eind 1960versahijnen. Het arcikel is een gedeeltelijke be-werfeing van een tweetal door schrijver dezesop verzoek van de architectonisch-stedebouw-kundige werkgroop opgestelde voorstudies enwoirdt na overleg met de voorzitter van dezeworkgroep en de rapporteurs van de commis-sie gepuibliceerd, uiteraard onder uitsluitendeverantwoordelijkbeid van de schrijver.met ontwerpers omgaat, moet wel van tweedingen overtulgd taken: dat veel ontwerpersoprecht menen dat zij hun gang moeten gaan,ook als hun bedoelingen niet begrepen worden,en dat een deel van hun motieven voor bui-tenstaanders ontoegankelijk blijven.De ontwerpers moeten dikwijls het gcvoel heb-ben temidden van kleurenblinden te verkeren.Op misschien enkele ultzonderingen na is hunhouding dan ook niet esoterisch, maar gere-signeerd. Het lijkt of zij al lang geleden ge-zegd hebben: wat we ook zeggen en hoe weook wijzen, ze zien het niet, ze zijn er blijk-baar blind voor. We doen maar het beste te-genover hen alleen te spreken over dingen diebinnen hun begrip vallen: kaveldiepten, vier-kante meters groen, grondkosten, overzichte-lijkheid (al Is het dan niet precies de over-zichtelijkheid die wij bedoelen), en dan is erook nog het mooie en bizonder bruikbarewoord representatie. Maar daarmee zijn weecht aan het maximum van begrip gekomen,dat ze kunnen opbrengen.En "ze", de anderen, een grote, heterogenegroep, zijn een in hun overtuiging, dat deontwerpers en architecten halve kunstenaarszijn, die onder elkaar een onbegrijpelijk vak-taaltje spreken, waarin tekeningen met eenpaar bouwstroken er op als een ,,gaaf plan"worden bejubeld en waarin woorden als,,maat" en ,,sdhaal" joost mag weten wat be-tekenen, alleen niet wat een gewoon mens er-onder verstaat. Een meestal charmant, maarlastig volkje. Het is het beste goed uit te kij-ken of de dingen die ze opzetten wel ver-antwoord zijn en ze verder hun gang te latengaan. Zelfs als er genoeg ruimte is, willen zedikwijls nog de hoogte in. Dat kan hier endaar wel eens goed zijn -- de nieuwe uitbrei-dingsplannen zien er anders zo plat en dorp-achtig uit -- maar houd die lui vast. Het isimmers zo klaar als een klontje dat de nieestemensen niet hoog willen wonen.Dubbelzijdige resignatie. Geen beste grondslagvoor gezamenlijke vruchtdragende arbeid.Drs. J. A. LaunspachWant de stodebouwkundige mag ontwerpen,het zijn de anderen: de bestuurders, de inge-nieurs, de juristen, de administratieve ambte-naren, de opdrachtgevers voor bouwwerkenen de financiers, die moeten realiseren. En tenslotte: ,,the proof of the pudding is in theeating"; de bewoners hebben het laatstewoord, al lijkt dat dikwijls ,,last and least"te zijn.Geen erg bevredigende toestand. Soms begintmen nog wel eens aan het spel dat heet: ikzie, ik zie wat gij niet ziet, maar als telkensopnieuw een partij beweert dat het blauwwaarnaar gezocht moet worden er helemaalniet is, dan gaat het plezier er gauw af.En toch zien zij in alle oprechtheid blauw.Waarom ik niet? Pour discuter il faut etred'accord. Wat heeft het voor zin over hetvoor en tegen van hoge bouw te praten zolangniet beide partijen hetzelfde zien? Als wijwerkelijk kleurenblind zijn, is ons gebrek danongeneeslijk of is een correctie in onze optiekmogelijk?Laat ons aannemen, dat ,,ze" oprecht zijn, datze gelijk kunnen hebben, kan ik dan zien zoalszij zien? Hoe kan ik in deze "terra incognita"doordringen?UtiliteitHoe versohillend onze kijk overigens mag zijn,over een ding zijn we het eens: wij bedrijvenstedebouw omdat het resultaat ergens toedient. De straten, parkeerterreinen, huizen-blokken, kerken, sportvelden en fabrieken zijner voor om gebruikt te worden. De stedebouwtracht ze zodanig te ordenen, dat de onder-linge rangschikking van al deze elementen aande verschillende doeleinden van de samenle-ving als geheel zo veel profijt bezorgt als mo-gelijk is. Het milieu waarin wij alien leven isvol van artefacten, gebruiksdingen. Ook deartefacten waarmee de stedebouw zich bezighoudt behoren daartoe. Wat de stedebouw alsaotiviteit ook verder mag blijken te zijn, hij isin ieder geval toepassing van de beginselen derruimtelijke ordening ofwel planologie: de leer71Verkenningen Stedebouwvan de doelmatige rangsohikking van de arte-facten in de ruimte. Hat staat voor ons vast,dat de gezamenlijke stedebouwkundige arte-facten ons zo goed mogelijk ten dienste moetenstaan, zoals we ook ons huis en alle gebruiks-voorwerpen daarin raeioneel ingericht willenhcbben. ,,Rationeel" is echter een woord datwe versahillerid kunnen interpreteren. Ik komdaar later nog op terug. Ter wille van hetgeenvoligt lijkt het mij juist voorlopig een abstrac-tie aan te brengen en daarvoor een ondubbel-zinnig woord te gebruiken. De abstraotie isdeze, dat het ons in de stedebouw gaat cmpractisdh nut, zonder andere oogmerken.,,Doel van de stedebouw moct zijn zorg tedragen, dat dc onderscheiden onderdelen opde juiste plaats komen en dat aan alle esthe-tische, economisohe en sociale eisen wordt vol-daan op efficiemte wijze". 2) Als het woord,,estihetisoh" een ogenblik tussen haakjes wordtgezet -- dat kan immers Juist datgene zijnwaarin sommigen van ons ,,blauw" zien enanderen niet -- is hier precies de inhoud vanonze abstractie omsclhreven. Het woord ,,utili-tair" lijkt mij als aanduiding daarvoor hetbeste gesobikt.Wij -- dat wil zeggen alien die zioh op deeen of andere manier met stedebouw bezighouden -- zijn het er dus over eens, dat dezeaociviteit ten aanzien van de samenleving enhaar ibehoeften een utilitaire functie heeft.RepresentatieHet is natuurlijk direct duidelijk, dat we nadeze vaststelling nog lang niet klaar zijn. Hetmilieu dat wij onszelf stichten -- en voortdu-rend doorgaan te stichten -- betekent veelmeer voor ons dan alleen een ten dienste staan.Van huizen verlangen wij niet alleen dat zebeschutting geven, maar dat het besclhutten eruit spreekt. Kerken zijn niet alleen ruimtenvoor de eredienst, maar moeten er in hunuiterlijk ooJs van getuigen huis Gods te zijn.Er is een woord dat ons, hieraan denkende,onwillekeurig op de lippen komt, maar datdoor zijn plecbtstatige lengte helaas de ernstschendt die bij het uitspreken verwacht magworden: representativiteit. Vooral bouwwer-ken als stadhuizen en banken moeten represen-tatief zijn. Men verwadit van zulke gebou-wen dat ze waardigheid, gezag en soliditeitzullen uitdrukken. Als het goed is, hoeft erop de gevel geen enkele aanduiding te staan,en toch weet men dan bij de eerste oogopslag:dit kan niet anders zijn dan een stadhuis. Bijde beste specimina weet men dit zelfs als hetbouwwerk totaal afwijkt, elke traditionelegedaante en elk vast herkenningsattribuutmist. Louter in vormen: volumes, verhoudin-gen, matetiiaal, materiaalbewerking, detaille-ring en wat er nog meer tot het arsenaal vande architect behoort, laat de overheid zienhoe zij gezien wil worden. Verheven en allesbeheersend: Versailles. Rcpresentant van demacht en glorie der burgerij: het voormaligstadhuis op de Dam. Democratisoh, maar niet-temin gezaghebbend: Stockholm. Voorhoede inde woirsteling om nieuwe levensvormen; Chan-digarh. ^)Kan men bij de eerstgenoemde voorbeeldennog weifelen tusen architectuur en stedebouw,bij Chandigarh is geen twijfel mogelijk. Ookde stedebouwkundige objectcn nemen deel aande representerende functie die vrijwel alledingen van onze zelfgescihapen omge^ing be-zitten.Wij ,,zien" dus veel meer dan optisch gegevenis. Majesteit is een abstract begrip, dat als zo-danig geen zichfibaarheid bezit. Toch is inVersailles de machtsvolkomenhejid van hetFranse absolute koningschap voor ieder aan-sohouwelijk gemaakt. Wij ,,zien" een schuinekap meer besdhutten dan een plat dak, hoewelniemand ons behoeft te verzekcren dat ze al-lebei waterdicht zijn.Wat wordt in de architectonisch-stedebouw-kundige vormentaal gerepresenteerd? In de al-gemeenste zin een grote rijkdom aan menselijkewaarden en strevingen. Van die welke in onspersoonlijke bestaan wortelen -- zoals onsstreven naar erkenning bij onze medemensen-- tot sociale waarden, bijvoorbeeld het stede-lijke zelfbewustzijn, en godsdienstige waarden.Het stenen gebaar 4)Hierboven wrd het mee-aanwezig maken vanzaken die als zodanLg helemaal niet zichtbaarzijn, aangeduid als tot uitdrukking brengen,expressie en vormentaal. Van taal in de eigen-lijke zin, dus van in syntaotisch verband ge-rangsohikte woorden, is echter geen sprake.We kunnen in de architectuur en in de ste-debouw geen elementen aanwijzen die een be-tekenis hebben, zoals woorden lets bepaaldsbetetenen. Volumes, vlakken, lijnen en kleurenkunnen wel in een zinvol verband worden ge-plaatst, dat ons, zo als men zegt, ,,aanspreekt",maar als wij proberen te omschrijven wk erprecios ,,gesproken" wordt, schieten woordentekort. Ze moeten te kort schieten, omdat dewoondentaal sleohls een bepcrkte taak heeft.Woorden, volzlnnen en zinreeksen rijen begrip-pen en beweringen tot logischc gehelen aan-een. De taal is een middel om redenerend, uit-eenzettend, discursief, onze gedachten te arti-culeren. Lang niet al onze ervaringen latenzioh in een taal uiteenzetten. Maar er zijn ge-noeg andere middelen om ons te uiten. Te-recht zegt men dat een gebaar welsprekenderkan zijn dan duizend woorden. Ook stenengebaren kunnen welsprekend zijn. Een toren,kerk, plein of stadskern kunnen tot ons ,,spre-ken" over (in taal) onuitsprekelijke dingen,dingen die woorden slechts gebrekkig, de zaakniet treffend, stamelend kunnen benaderen.Dit geldt natuurlijk niet alleen voor onze ste-debouwkundige omgeving, maar voor bijna al-les wat wij in onze zelfgeschapen omgevingtegenkomen. Als de kleding alleen diende omons te beschermen, bestond de mode niet: eenauto is niet alleen een voertuig, maar ook eensymbool voor snelheid, efficientie en sociaalpresdge.Heeft de stedelbouw temidden van deze wereldvan niet-discursleve uitdrukkingsmedia een al-gemene taak of een speoifieke? Kunnen om'^) F. Bakker Schut, Winkler Prins Encyclo-paedic dl. 17, 6-e dr. 1953 i.v. steddbouw.") Vgl. P. Kriesis, Speculations on town plan-ning, 1953, biz. 33 e.v.^) De hier weergegeven zienswijze is ontleendaan: E. Cassirer, Pihilosophie der symbolisohenFonmen, Bd. I, 1923 en: An essay on man,1953; Suzanne K. Langer, Philosophy in anew key, 1942, 1948.72mensen die hef wefen kunnen, geven hurt mening.-Vaak zeggen ze:had me dit maar eerder verteldAls vakman zeg ik het daarom nu. Begrijpelijkdat mijn opdrachtgevers enthousiast zijn overSIKKENS PERIODESCHEMA; Voor gemeentebe-sturen, woningbouwverenigingen, levensverzeke-ringmaatschappijen, fabrieksdirecties, schoolbestu-ren, makelaars en particuliere huiseigenaarsbestaater geen economischer methode voor de uitvoeringvan buitenschilderwerk. Uitgevoerd nnet het ge-renommeerde Sikkens produkt RUBBOL A-Z,blijft dit schilderv/erk tien tot vijftien jaar volledigintact.En de boeken wijzen uit dat het onderhoud inal die jaren zeer weinig kosten vergt.De opdrachtgever kan het SIKKENS PERIODE-SCHEMA desgewenst laten uitvoeren als schil-derwerk in abonnement. Dat betekent: gespreidebetaling en garantie voor regelmatige controlevan het schilderv/erk door de vakman."^5IKKEN5 periodeschema \beschermt uw huizen- en gebouwenbezit duur-zaam, terwiji de kosten worden gespreid overeen groot aantal jaren.(Gelieve mij uitvoerjge inlichtingen te ver-strekken over SIKKENS PERIODESCHEMA.naom en voorletter(s)woonplootsSIKKENSSIKKENSLAKFABRIEKEN N.VSASSENHEIMHOUTHANDEL,PE GOUWE'GOUDAD. J. KasbergenKattensingel 48 - Tel. 2120Buitenlandse en InlandseHEIPALEN,STEIGERPALEN,KORTELINGEN enBETONSTEMPELSLevering uit voorraadLOODGIETERSBEDRIJFA. A. KANTERS?Erkendgas- en waterfitter.Voor alle voorkomendeloodgieters-werkzaamheden.?DEN HAAGV. Limburg Stirumstraat 36Tel. 117924J. SMINIABEVERWIJKHandel inBouwmaterialen,Zand, Grinden alle soortenBetonwarenOpslagplaatsen:Pruimedijk 8 en PijpkadeTelefoon 3926Kantoor: Pruimedijk 2Raadpleeg onzeadvertentierubriekals U een aanvraagof een bestellinghebt te doen! In dekolommen van dittijdschrift vindt Uaanbiedingen vantalrijke vooraan-staande leveranciersop het gebied vande bouwvakken.BIJHOOQENlAAaSOHEWfl V.VTelefoon prive: (01608) 578-585Vertegenwoordigers:VOORBURG: K 70 - 854755EIJSDEN: K 4409 - 355HEX IS UW BELANGom bij nieuwbouw enherstellingswerkPUDLOvoor te schrijven.Wordt reeds 44 jaar inNederland toegepast bijwaterdicht werk.RAMONDT & Co's-GravenhageKoninigmnegrachit 140Telefoon 070-632568INSTALLATIE-BUREAUB. v.d. EIJKDEN HAAGNoordeinde 125, Tel. 117858Voor al UWINSTALLATIE-WERKop electrisch,gas en sanitair gebiedLandelvk erkendinstallateurEen vacature?De juiste man op dejuiste plaats dooreen advertentiein dit tijdschrift!NEDERLANDSEGLASHANDELJ. PAALVAST's-GRAVENHAGEKraijenhoffstraat 5Telefoon 117086GLAZENMAKERIJGLAS IN LOODGLASVERZILVERINGGLASVERZEKERINGVerkenningen Stedebouwhet even welke waarden in stedebouwkun-digevormen uitdruikiking vinden, of treffen wehierin het mediium bij uitstek aan voor eenbepaalide categorie van waarden?De eigen taak van de stedebouw ahuitdrukkingsmediumHet laatste moec het geval zijn. Hoe men destedebouw ook wil omscihrijven, niemand zalontkennen, dat het resultaat voor ieder zicht-baar, openbaar is. Voor zover omze omigevingdoor de stedeibouw is meebepaald, wendt hijzich tot de samenlevinig als geheel. Met dearchitectuur is dat maar voor de helft zo; eenarchiteotonisoh werkstuk heeft in de regel eenbinnen- en een buitenkant. De binnenkant isvoor de gebruikers besterod; alleen de buiten-kant keert zich volop naar de openbaarheid,het puhliek. De stedebouwer heeft, voor zoverhij expressief werkzaam tracht te zijn, temaken met gehelen van een grotere orde dande arcJhitect. Tot de ,,materie" die hij tracht tevormen behoren niet alleen de gebouwen,maar ook de ruimte daartussen, en verder aldatgene wat wel tot de vaste inventaris vanons aller omgeving gerekend kan worden,maar niet ,,gdboiiwd" is: straten, wegen enploinen met hun verharding en meubilering,de verscheiden ,,groene" ruimten, enzovoort.De stedebouw is daarom geiroepen bij uitstekwaarden tot expressie te brengen die publieke-lijk beleefd kunnen worden, zoals duidelijk uitde hierboven gegeven voorbeelden (Versailles,stadhuizen Amsterdam en Stockholm, Chandi-gar) blijkt. Hun uitdrukkingskracht reikt dik-wijls over de generaties en de eeuwen been,zelfs als de oorspronkelijke bouwwerken allang verdwenen zijn. In onze oude stedenspreiken de middeleeuwen dikwijls meer uit he:stratenbeloop dan uit de enkele bewaard ge-bleven gevels.Utiliteit en expressie: de mum van RomerstadtIn Frankfurt aan de Main werd in de jarentwintig een nieuwe woomwijk gesricht. Aan derand ward een bestaand hoogteverschil opge-lost door een gebogen keermuur. Daarbuiten,dus op een lager niveau, volkstuinen met opregelmatige afstanden gerangschlkte schuurtjes.De bewoners mooten een fLinke omweg makenom bij de tuinen te komen. Opbeffing van hethoagtevers0hil door middel van een flauweglooding zou veel ongemak hebben bespaard enbovendiien goedkoper zijn geweest. Een voor-beeld van slechte stedebouw? Integendeel, zegtMumford, aan wie deze aanhaling is ont-leend ^), een indrukweikkend getuigenis vanwat stedebouwkundig scheppingsvermogen kanpresteren. Mat een kraohtig gebaar grenst demuur de stedelijke samenleving af van hetomringende land. Uit het geheel van wonin-gen, muur, tuinen en schuurtjes spreekt de-zelfide heldere orde, hetzelfd* vermogen omheterogene elementen in een greep samen tevatten als bij de Norrisdam met krachtcen-trale, wegen en parken in Tennessee. Dezemanifestatie van rationaliteit in een brederezin dan pure utiliteit acht Mumford de extrakosten en moeiite ten voile waard. Een zuiver"ecoinomisohe" wijze van behandeling zou degewt onberoetid hebben gelaten.Animal symbolicumHet wijsgerig deniken heeft zich slnds in 1923het baanbrekerade werk van Cassirer begon teverschijnen systtematisch met de bestuderlngvan de menselijke uitdrufckinigsmedia beziggehouden. In "an esseay on men" zet Cassireruiteen, dat de mens niet, zoals in de dieren-wereld het geval is, rechtstreeks reageert opprikkels uit zijn "Urawelt" (von Uexkull),maar via een mieuwe tussensdhakel, die Cassi-rer omsdhrijft als ,,symlbolen-systeem". Symbo-len zijn voor hem alle media waarin de men-selijke geesit zich uitdrukt, zoals de expressie-middelen van de taal, de kunst, de mythe, hetigodsdienstig ritueel. De mens leeft in een om-geving die niet zomder meer op hem inwerkt,maar tot hem ,,spreekt". Het syrabolensysteemmaakt het ihem mogelijk te ,,antwooriden", tereflecteren. Hij hoeft niet onmididellijk te rea-geren op prikkels, op symptomen, zoals dehond van Pavlov bij hat horen van de etens-bel, maar de taal en de overige hem ter be-schiikking staande uitdrukkingsmedia stellenhem in staat tot abstraotie, tot het denken enspreken over dingen die niet lijfelijk aanwezigzijn, ten dele niet kunnen zijn. Door middelvan de pyramiden spreken de Egyptenarennog tot ons over zaken met eeuwigheidswaar-de. De mens is meer dan een animal rationale,besluit Cassirer, hij is een animal symbolicum.In de sociologie is men gewoon in dit verbandde term '(socio)cultureel' te gebruiken. De din-gen uit onze orogeving behoren toit onze socio-culturele wereld inzover zij met "betekenissen"geladen zijn. *)Enfin de I'imagination en CIAM,riep Le Conbusier uit toen tijdens het congresvan Bridgewaiter in 1947, het eerste na deooirlog, de kwestie van de monumenitaliteit inde architeotuur en de stedebouw aan de ordewas. ^) Hij had reden genoeg voor deze excla-matie. Niet dat de meeste leden van CIAMin hun eigen werk ooit hadden opgehoudennaar een zo groot mogelijke uitdrukkings-kracht te streven. Maar de beweging danktezijn oetstaan aan het verzet tegen alle ver-schaalde vormen, die niets te maken haddenmet de eiigen aard van het te scheppen object.Als daarvoor in de plaats het eerlijke gebruikvan het materiaal kwam, zou het resultaat eeneerlijke vorm zijn. En niet alleen eerlijkheid inmateriaal en constructie was nodig, maar ookhet gebruik moesit uit de vorm blijken; eensitationsig'sbouw moest lijken op wat het was:een verkeersknooppunt, geen Griekse tempel."Form follows function" was de door Sullivanaangeheven en sindsdien ijverig door de aan-^) Lewis Mumford, Monumentalism, symbo-lism and style. The architectural review,April 1949. Ook opgenomen in de bundel:The human prospect, 1955. Vertaald onderde titel: Monumentaliteit, symboliek en stijlin: Forum 1949, biz. 277 e.v.. Zie ook:L. Mumford, The culture of cities, foto blad-zijde 32 met toeliohting.") Zie o.a. P. A. Sorokin, Society, culture andpersonality, 1947.') Verslag van dit congres in: S. Giedion(ed.), A. decade of new architecture, 1951.CIAM: Conigr^s Internationaux d'architec-ture Modeirne.73Verkenningen Stedebowa)StedebouwKroniekhangers van het ,,moiderne bouwen" gepropa-geerde kus. Maar langzamerhamd rees de twij-fel of de strijdkreet waarmee zij de oude vor-men en hun verdedigers te lijf waren gegaannieit tegelijk het oratlbloeiien van een nieuwevormentaal belette. Wei werd het ,,'dogma"in zoverre verzadht, dat de vorm niet ,,van-zelf" ult materiaalgebruik en funotie voort-vloeiide, maar toch in ieder geval de functiemoest ui*drukken.Giedion was in 1944 de e-erst die zich afvroegof, nu het dorre blad was afgeschud, deze for-mule geen herziening behoefde en of niet naarnieuwe uiiodrukklngsvormen moest worden ge-zooht voor de grote waanden van onze sa-menleving. ^) Op dit artikel volgde het doorLe Corbusier zo enthousiast begroete congresvan Bridgewater en daarop weer het sympo-sium van de Architectural Review, en het es-say van Mumford.Ak er echter niet een diiecte betrekking vanoorzaak en gevolig was, hoe moest din deverhouding gezien worden tussen functie envorm?ParalleliteitHet is eveneens Giedion die op deze vraageen duidelijk antwoord geeft. In zijn bundelvan 1956 is bij de bespreking van de heden-daagse ,,open" stedebouwkundige conceptieseen opmerkelijke passage te vinden, waarin hijvorm en functie niet in oorzakelijk, maar innevensohikkend verband brengt: Het spel vanlage en hoge volumes vak samen en loopttegelijk evenwijdig met de eis van een gediffe-rentieerde nederzettingsvorm; gedifferentieerdin deze zin, dat verscihillende woontypen vooralleenstaanden, gezinnen met kinderen en be-jaarden nodig zijn. ")Giedion hoedt zich er dus voor te zeggen datde vorm aan de functie uitdrukking moet ge-ven. Een studieproject zoals de Alexanderpol-der in zijn verschillende stadia (groep Op-bouw, Bakema) kan ter illustratie dienen vanzijn bedoeling. Voor wiie zich dit project alsgerealiseerd voorstelt komt ,,iets" tot uitdruk-king, een boeiend spel van volumes en ruim-ten, in een klare orde gerangschikt, ritmischeopeenvolgingen en contnasten, maar opnieuwblijkt hier hoe omschrijvingen in woorden tekort moeten schieten. Men kan echter moeilijkvolhouden, dat hier de functie van het wo-nen zo zinrijk verbeeld wondt. Sterk op elkaargelijkende gsbouwen en stedebouwkundigegroeperingen kan men vinden in landen metzeer verschillende opviattingen over het gezins-leven en zeer verschillende sociale relaties.Omgekeerd is de versohijningsvorm van een rijeengezinshuieen heel anders dan van een etage-bouw, hoewel er gezinnen met eenzelfde le-venspatroon in kunnen wonen. Het verbandtussen functie en vorm is dus een relatie vanparalleliteit. De vormgever is, als hij aan de,,utilitaire" eisen voldoende tegemoet komt,vrij in wat hij tot uitdrukking wil brengen.Dit kan de functie zijn, of bepaalde elemen-ten daaruit die hij naar voren wil halen, maarook lets heel anders, zoals de verbinding vande stedelijke ruimte met de buitenruimte.Let wel, hiermee is niet het contact op zich-zelf bedoeld, maar de uitdrukking daarvan inhet spel der vormen. Om deze expressieveweriking te bereiken, kan de ontwerper bij-voorbeeld hoge bouwvormen hanteren.Het ,,form-follo'ws-function" schema is door-broken. De stedebouwikundige heeft (evenalsde architect) hot reoht de artefacten van hetdagelijks leven als materiaal te gebruiken voorwat hij ,,zeggen" wil.**) Als ,,Uber eine neue Monumentalitat" op-genomen in: Architdktur und Gemeinschaft,1956.") Airchitektur und Gemeinscihafit, 1956, biz.70.stedebouw^Stedebouwkundige Kroniek en KommentaarDe Prikken van PrakOp de eerste lentedag van het jaar negen-tien honderd en zestig geschiedde het dattijdens een goede lunch van een gewaar-deerde Maatschappij geprikt werd naar deplanologen.,,U moet niet schrikken", zei Luning Prak,,,er zijn planologen zo goed als urologen; deheren geven zich zelve deze naam en hetwil niets anders zeggen dan planmakers ofplandeskundigen. Maar eigenlijk zijn we datallemaal, kijk maar naar de huismoeder diehet menu opstelt of naar de huisvader diezijn vacantieplannen maakt. En wat zien wegebeuren? De jongste dochter eet te veelslagroomrolletjes in Heidelberg en plof zegthet plan.",,En plof zeggen alle plannen", zei LuningPrak, ,,kijk maar naar het berekende aantalauto's, en er zijn al 16 maal meer landbouw-tractoren in Nederland dan een hoogedelge-strenge ambtenaar nog niet zo lang geledenvoorspelde.",,En dom zijn we ook" zei Luning Prak,vooral in de Peel. 2ie daarentegen de LQ.tjeseens stijgen in Voorburg; en dat is niets bij-zonders want de stad zoog van oudsher hetintellect uit de provincie. In vroeger eeuwenwas de scad daarbij een droef relaas vanslachtingen en epidemieen, maar sinds eeneeuw hebben we deze gesels onder de knieen zijn er bevolkingsconcentraties ontstaan74AFDOENDE VOCHTWERING metSILICON''99op basis van siliconen (kleurloos)Beschermt alle soorten steen, taeton, pleister-voegwerk enasbest-cementproducten tegen vocht, verwering, muur-uitslag en algengroei.DE MUREN BLIJVEN ,,ADEMEN".Voor muurbespuitingen door onze speciale afdeling uitge-voerd, wordt een langdurige garantie verstrekt.Vraagt vryblijvend folders en prijs aan bij:Chemische Fabriek Fa. JOH. G. SIEMER, PurmerendTel. K 2990-625 (Specialisten sinds 1915)Fa J. C. C. KLICKAmsterdam-W AANNEMERSBEDRUFThorn Prikkerstraat 53 H-3 - Telefoon 134366Werkplaats: Laurierstraat 73 - Telefoon 35525? Nieuwbouw? Verbouwingen? OnderhoudFlats eneengezinswoningen,Heggeranklaan,EindhovenArchitecten:Gebr. de Graaf,'s-HertogenboschSpecialisten invoorgespannenbetonHEYKAMP N.V. BOUW- EN HANDELMAATSCHAPPUAMSTERDAM-C. - Kerkstraat 393 - Telefoon 32236 EINDHOVEN - Piuslaan 130 - Telefoon 10990SPECIAAL INGERICHT voorLANG en ZWAAR transportmet wagens, w.o. met laadvermogen tot 100 ton,hoogte laadvloer 55 cm, of vetsleden.VERHUUR van mobiele kranen met hefvermogen:1 stuks van 42 ton1 stuks van 32 ton1 stuks van 26 ton3 stuks van 11 ton2 stuks van 7 tonN.V. v/h Fa. WILLEM VAN TWIST's-Gravendeelsedflk 57 - DORDRECHT - Tel. 3241 (4 Iflnen)Uw SPECIAAL adres voor het aanhrengen vanAkoestisch Board en Plastic PlafondsDesgewenst met levering.Aangebracht door het gehele landJarenlange ervaring.Vraagt vrljblijvend offerte.HET NOORDERBOARDHUISnIIEigenaar J. J. LEENEN Jr.ROTTERDAM -- Hooglandstraat 136 -- Tel. 01800-86 205NEDERLANDSFABRIKAATMOD E R N EPRODUCTEN/^f^*'**^T--, VEDF-FM VFDNirFARDIFIfFMliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii iiiiiiiiiiiiiiiii I iiiiiiiiiiiiliiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiii iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii iiiiiiiiHiModerneLIFTENSTARLIFTVoorburg - tel.778400 (070)IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIINIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIINIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII^GRINDZANDSTEENSLAGHOOGOVENSLAKKENSINTELSBIMSLAVASTEENVAN NIEUWPOORT'sHandel- en Transport Mij. N.V.GOUDA - Telefoon 01820-4444VEIiF'EN VERNI/FABRIEKENHEPF/TeHELDER^AANNEMERSBEDRIJFD. H. A. KOOIJHAARLEMMARNIXSTRAAT 46TELEFOON 55868-K 2500? Eigen moderne hulpmiddelenvoor horizontaal en verticaaltransport op bouwwerken? Eigen timmerfabriek? Rijks- en gemeentewerken? Relatie en calculatie op aanvraag? Scherp concurrerend? Werkt door het gehele landGEMEENTEN RIJKSINSTELLINGENARCHIEVENworden door ons vakkundig vernietigd.Voor OUD IJZER en SLOOPOBJECTENhet aangewezen adres.J. B. V. d. POL - HaarlemScheepersstraat 22 - Tel. K 2500-54181Door geheel Nederland te ontbieden.StedebouwKroniekzoals de geschiedenis niet eerder heeft ge-kend.",,De Randstad Holland overbevolkt?" zeiLuning Prak. ,,Men zou in de Randstad ge-makkelijk 5 maal een agglomeratie als Parijskunnen neerzetten en dan zou men nog rus-tig aan de Nieuwkoopse Plassen kunnen zit-ten vissen.De schoen wringt juist aan de andere voet!Nederland lijdt niet onder een te grote con-centratie, maar aan een teveel aan spreiding.Agglomererende krachten krijgen geen kans,we hebben onze grote stad ten onrechte indricen gedeeld. De scheve hobbelpassen vanbcstuur en econoniie ten onzent zijn mee aandeze onheilsvolle spreiding te wijten."En toen zei Luning Prak: ,,Het weerzinwek-kend gekibbel over die paar tunneltjes zoubeslist niet plaats vinden als ministers, ambte-naren en kamerleden maar geregeld een halfuur op de pont over het IJ moesten wach-ten."Ziedaar enkele ruimtclijke denkbeeldenvan Luning Prak. Ziedaar hoe een juist denk-beeld: concentratie is kracht, verdrinken kanin een gedwarrel van halve waarheden envan dik hout zaagt men planken.We zuUen juist en onjuist in deze kroniekniet gaan uitkammen. In ,,MaatschappijBelangen" is aangekondigd dat woord en we-derwoord zullen wordcn opgenomen. AUeendat van die pont trof me vandaag wel heelerg, waar juist mijn keurige, rustige, dagbladeen kwade kop vertoont: ,,Haagse gemeen-teraad bitter gestemd over regering" met alsonderkop: ,,In Rotterdam kan alles". Waarvoor zover mij bekend de regering, de meesteambtenaren en kamerleden hun werkzaam-heden verrichten in Den Haag, blijkt demethode van bewijsvoering van Luning Prakniet waterdicht te zijn.De planologen als belagers van Nederland,zijn een verschrikkelijk gevaar. Weliswaarnoemt Luning Prak ze slechis als belagers vande Randstad Holland, maar als hij huneigenschappen nader omschrijft, blijkt ditsoort lieden een dusdanig notoir stel dom-hoofden te zijn dat ze ook in dit Tijdscihriftmaar eens te kijk gezet moeten worden. Zie-hier enkele eigenschappen:a. voor de planoloog geldt alleen het dommeaantal,b. de planoloog zit met zijn neus zo op deplattegronden en tekeningen, dat hij ver-geet de mensen eens aan te zien of deingewikkelde organisatie van stad, markten economische bedrijvigheid goed te on-derkennen,c. de planoloog geeft zich zelden rekenschaphoe een grote stad nu eigenlijk bestaat,d. vele planologen zijn gevangen in eenphysiocratisch sentiment,e. de planologen stammen zelf misschien uitWymbritseradeel of Gemert en hebbeneen nostalgie naar hun geboortegrond,f. de prognoses van planologen lijden aanstatistlsche argeloosheid; zij hebben teweinig statistisch benul,g. de planologen miskennen het economischgebeuren,h. de planologen leveren wel sluitende be-togen, maar ze falen bij hun praemissen,i. de planologen houden te weinig rekeningmet de menseiijke natuur,j. de planologen zijn niet gewend te denkenin termen van waarschijnlijke fouten, dis-persies en variatles,k. de planologen spiegelen zich te weinigaan buitenlandse voorbeelden,I. tenslotte missen de planologen het essen-tiele punt: waarvan moet Nederland inde toekomst bestaan?De waarheid gebiedt te zeggen dat ook en-kele goede eigenschappen worden genoemd:a. de planologen komen voort uit de stede-bouwkundigen. Zij leveren verdienstelijkwerk op het gebied van de z.g. infra-structuur, dat is de verzorging van eenbepaald areaal met wegen, spoorwegen,kanalen, sluizen etc.b. zij zijn serieus en zij blaken van goedewil.Maar de grondfout is:,,Deze planologen nu voelen zich geroepenom dieper in te grijpen in de maatschappe-lijke structuur; zij huldigen de stelling datde Randstad Holland overbevolkt is of wordten dat het in het belang van de natie is degrote aanwas van de bevolking, die ons tewachten staat, te houden in of te dirigerennaar de buitenprovincies, de periferie van hetland".Hoe dom, zegt Luning Prak. Laat ze eensdrie maanden naar Parijs gaan, vervolgensdrie weken naar Gieten en dan nog zes we-ken naar Los Angeles. Dan weten deze pl.i-nologen wel beter.Hier is een wederwoord vereist.Geachte Heer Luning Prak! Mag een pla-noloog die in Parijs is geweest, merkwaar-digerwijze in Gieten heeft gewoond, en meerdan zes weken in met Los Angeles te ver-gelijken Amerikaanse steden heeft vertoefd;die bovendien nog in Amsterdam is gebo-ren en in Rotterdam heeft gewerkt -- magzodanig planoloog proberen U van weder-woord te dienen? Over planologen.Geachte Heer Luning PrakU giet de fiolen Uwer toorn uit over deplanologen -- maar ge beseft dan niet waarge over spreekt. U spreekt over de plano-logen zoals sommige burgemeesters, E.T.L-directeuren of gehonoreerde industrie-promo-tors spreken over de planologie. U gaat be-paalde gedachten te lijf, en alles wat U daar-in mishaagt laadt U op de zwarte schoudersvan het schaap: ,,planoloog". Zoals die som-mige burgemeesters, E.T.L-directeuren of in-dustriepromotors het witte schaap ,,planoIo-gie" spannen voor hun karretje; vanuit hundorp zonneklaar aantonend dat het daar inhet Westen maar een chaos gaat worden endat bij hen Ruimte heerst.U verwart al die gesprekken uit eigenbelangmet de wetenschap der planologie. Let wel:het is een te waarderen eigenbelang, eenfunctioneel eigenbelang, een eigenbelang tenalgemene nutte. Het is een gemeentelijkeigenbelang, een streek-eigenbelang of eenprovinciaal eigenbelang. Het zijn niet deslechtste burgemeesters, directeuren of be-stuurscoUeges welke hun stemmen luide doen75StedebouwKroniekklinken, en het zijn zeker de intelligentstewelke daarbij planologische argumenten we-ten te gebruiken.Maar al d i t stemmengeruis is slechts eengebruiken van bepaalde al of niet juist ge-bruikte stelliragen uit de planologie. Het isniet de planologie zelf, en planologen komener meestal maar weinig aan te pas. Het is deregionale of categoriale strijd om het be-staan; de strijd van streek tegen streek, destrijd van belangengroep tegen belangengroep.Het is dat spel van krachten, dat uiteindelijkvorm geeft aan het beleid; daarom is hetook politiek hoewel de scheidslijnen lopendwars door de partijen. En dat jonge begrip,,planologie" is nog 20 heerlijk vaag, zoongrijpibaar en kennelijk onbegrijpelijk, dathet prachtiig als kapstok kan dienen omzwarte of witte schapen, burgemeestersstekenof kamerzetels aan op te hangen. Of delenvan lezingen na een goede lunch.Geachte Heer Luning Prak,ge schiet een kanon af, maar vergist U in derichting. Ge schiet op de planologen, maarde Vos van Steenwijk en Drees Jr. zijn hetgloeiend eens in het rukken aan de weste-lijke regeringszetel -- en het zijn geen pla-nologen. AUe bestuurderen van alle rand-gewesten rukken min of meer aan de Rand-stad -- en het zijn geen planologen. De bur-gemeester van Amsterdam en de burgemees-ter van Hilversum zouden best wat IndustrieTvillen weren; sommlge burgemeesters uit hetNieuwe-Waterweggebied deden een goedwoord voor het Sloe-plan -- en het, zijngeen planologen.Neen, zegt gij, z ij zijn het eigenlijk niet.Het zijn de planologen welke het hen inde oren sissen.Maar meent ge werkelijk dat al deze hoog-staande en intelligente personen zouden luis-teren naar insissingen van een stel dom-hoofden als door U omschreven? Kom nou.Geachte Heer Luning Prak,daar komt nog bij dat ge iedereen die eencijfermatige prognose over een toekomstigeontwikkeling probeert op te stellen, in koe-len bloede een planoloog noemt. Onder dedoor U vermelde becijferaars van landbouw-tractoren en televisietoestellen komt echtergeen enkele planoloog voor! Toch zijn hetweer de planologen die op hun Hoofd krij-gen. En als ge de planoloog belachelijk maaktdie beweert dat de Drent 50 maal meer re-creatieruimte ter beschikking heeft dan debewoner van de Randstad, en ge stelt datde grote stad juist een veelvoud van de re-creatiemogelijkheden biedt van het Drentsedorp: voor de lowbrows de voetbalmatches,winkelstraten, bioscopen en warenhuizen(tussen twee haakjes: ik protesteer er tegendat ge, gezien de laatste categorie, al onzeec/htgenoten tot de lowbrows rekent), en voorde highbrows (als ik het dus goed begrijp:U en ik,) de theaters, concerten, bibliothe-ken, boekhandels en tentoonstellingen -- danis dit wel een duidelijk voorbeeld van be-gripsverwarring en langs elkaar heen praten.Want hij praat over natuurruimten, en Uover lets geheel anders, en wel over letswaarvan ook hij zegt dat dit in de dorpente weinig voorkomt.Geachte Heer Luning Prak,ge schiet op de planologen, maar ge weetniet wat een planoloog is. Ge zult ze ookmaar weinig tegen komen, want er zijn erniet veel. Het zijn maar een handjevol dap-peren, die zoekend en tastend, in vallen enopstaan, proberen lets van de wetmatighe-den van de ruimtelijke ordening en het ruim-telijk beleid te doorgronden. Ze zoeken naarlets dat hen bizonder hoog zit, dat henniet met rust laat en dag en nacht bezighoudt. Ze zoeken naar een ruimtelijke ont-wikkeling van onze dorpen, van onze stedenen van ons land -- het dichtstbevolkte landter wereld, weet U wel? -- zij zoeken naareen ruimtelijke ontwikkeling welke de w e 1-V a a r t tot een optimum voert, maar welkedaarnaast het w e 1 z ij n van het Nederlandsevolk wil waarborgen.Zij zoeken koortsachtig en bezeten, wantmacabere schimmen achtervolgen hen. Hetzijn de schimmen van de negentiende-eeuwsesamenballingen onder een koepel van rooken roet, waar vier of vijf mensen achter eenraam woonden -- een raam naar de binnen-plaats. Het zijn de schimmen van het afge-legen en verkommerde platteland.Maar het zijn ook de schimmen van de auto-lawine, de atoomkracht en het straalmotoren-geluid! Koortsachtig moeten de planologenzoeken, want deze schimmen achtervolgenhen.En dan weten zij ook van de stijgende wel-vaart, -- al blijven we in onze hobbelpaswat achter --, en van de meerdere vrije tijd.En boven al zien zij overal die wapperendeluiers als vaandels van een oprukkend heir.En al dat zoeken, dat weten en dat zien,dat leidde tot een tamelijk grote mate vangelijkgerichtheid in die kleine groep van Ne-derlandse planologen.Hoe denken de Nederlandse planologen er nuwerkelijk over?Het zal U verwonderen, maar een grotemeerderheid is voorstander van c o n c e n-t r a t i e. Zij zijn er alien van overtuigd datmen de landbouw in hoge ere moet houdenen verder zien te ontwikkelen, maar datdaarnevens de grote groei der bevolking inlevenskrachtige kernen opgevangen moetworden. Zij kennen de stimulansen van destad en zij weten dat slechts de concentratiedatgene kan bieden wat voor welvaart enwelzijn door ons en het nageslacht wordtgeeist.En ook over de landelijke planologie wordende Nederlandse planologen het steeds meereens. Toegegeven: er is verschil van inzichtover de mate waarin de Randstad als ,,vol"beschouwd moet worden, en helaas ook overhet patroon waarlangs deze Randstad zich dekomende decennien moet uitbreiden. Maaralien zijn volledig overtuigd van de on-vervangbare waarden van deze Randstad.Maar nu komt het merkwaardige: juist om-dat men overtuigd is van deze onvervang-bare waarden, zoekt men naar een ontwik-keling welke de onvervangibaarheid in standkan houden. Dat geschiedt door de specifiekebestaansmiddelen te stimuleren: zie de plan-nen voor de Waterweg en de IJ-mond. Maar76StedebouwKroniekBoekhesprekingBinnenlandBnitenlanddat geschiedt tevens met meer indirecte mid-delen: het ,,uitstralen" van woon- en werk-gebicden van deze Randstad, b.v. in Flevo-land, en het ,,weglokkcn" van alles en ieder-een dat of die niet absoluut gebonden is teachten aan deze Randstad. Die groeit dantoch nog zo hard dat men het amper kanbijhouden, en voor de randgewesten is hetnatuurHjk leuk. En daarbij zijn het steeds deplanologen die aandringen op concentratie,ook in de randgewesten.Neen, mijnheer Luning Prak, de belagers vande Randstad zitten elders. Het zijn sommigevan die kei-harde zakenjongens die alle men-seHjke geluk willen verkopen voor hun di-vidend. Het zijn sommige van die bestuur-deren welke een bruikbare regeling voor onzegrote-stads agglomeraties in de weg staan.Het zijn sommige van die domhoofden dienog steeds tegenwerken dat de grote-stads-bewoner voldoende natuur- en openlucht-recreatie in zijn omgeving kan vinden. Enhet zijn diegenen -- maar nu spreek ik evenvoor mijzelf en weet ik niet of ik de meer-derheid der planologen aohter mij heb -- dienog steeds de meerderheid der stadsbewonersin vier-lagen-flatjes-zonder-toekomstwaarde --opbergen, terwijl het even verderop in eenandere gemeente mogelijk iblijkt in een huisjemet twee tuinen te wonen. Dat, heer LuningPrak, zijn Uw belagers, en daarop moogt geschieten. Wij planologen steken dan graag delont aan!Geachte Heer Luning Prak,tenslo'tte onze dank voor het feit dat Uwstrijdbaarheid zo ver ging dat desgevraagdeen manuscript voor de planologischeleeuwen werd gegooid. Of laat ik liever zeg-gen: voor de (zwarte) schapen. Dit beschei-den beeld is beter; het is bovendien een nut-tiger beest.PetriBoekhesprekingMr. G. A. van Beusckom, Ruimtelijke orde-ning en volkshuisvesting in nieuw wettelijkkader. Beknopte uiteenzetting van de wetsont-werpcn, N. Samson N.V. Alphen aan denRijn 1960.Het is een bodenkelijk versohijnsel dat eengoed gei'nformeerd uitgever meer dan driejaar na de vcrschijnimg van de wetsontwerpen,die de Woningwet moeten vervangen, over-igaat tot de puiblicatie van een boekje, dat deinhoud van die ontwerpen in grote lijnenweergeeft. Blijkbaar verwacht hij dat ditboekje nog wel de tijd zal krijgen om zijn le-zers te vinden, voordait de voorstellen wetworden. Als de tegenwoordige Regering zichachter de ontwerpen stelt, zoals zij bij deTweede Kamer liggen, -- op dit ogenblik isdat nog onbekend -- en de belhandeling vindtdaarna snel voortgang, dan zullen in elk gevalvelen de parlementaire discussies willen volgenen daarbij kan een parafrase van de ontwer-pen, zoals Mr. van Beusekom die geeft, vandienst zijn.Schrijver geeft de inhoud van de ontwerpenweer, zonder commentaar of kratiek. Ik meenidat het boekje er bij gebaat zou zijn geweestals hij bij elk onderdeel ook de kritiek, zoalsdie in enkele belangrijke adressen en artikelenaan het licht is gekomen, ihad samengevat. Delezer was dan vollediger gei'nformeerd. Boven-dien was daardoor de suggestie vermeden, dievan een kritiekloze compilatie toch onwil-lekeurig uitgaat, alflhans voor de lezer, diede materie niet goed kent, namelijk dat denieuwe regeling ongeveer de hoogste wijsheidop dit gebied belichaamt.Aanvaarden wij het meer beperkte doel, datde auteur zidh gesteld heeft, dan moet wordenverklaard dat de inhoud van zijn boekje daar-aan goed beantwoordt. Met die bescheidendoelstelling was intussen een literatuuropgavezeer goed te rijmen geweest, waardoor de le-zer in elk geval de toegang tot de meer kriti-sche literatuur zou zijn vergemakkelijkt. Opeen enkel punt heeft de sohrijver zich van eenweer?ave onthouden, omdat hij daardoor bui-ten het beknopte kader van zijn boekje zouzijn getreden. Dit geldt met name art. 33 vanhet ontwerp Overgangswet (bepaling van dewaande bij onteigening). Ik betreur dat dezekwesitie niet iets uirvoeriger is vermeld.Als de wetten tot stand komen zonder al teveel afwijkingen van hetgeen nu is voorge-steld, kan bet boekje van Mr. van Beusekomeen goed uitganigspunt vormen voor een com-mentaar op de nieuwe wetten.H.v.d.W.Binnenland BuitenlandCommissie Spreiding RijksinstelUngenDe reeds vroeger aangekondigde Rijkscommis-sie onder voorzitterschap van de oud Minister-President Dr. Drees, die bekend staat als deCommissie Spreiding Rijksinstellingen, is op 24mei 1.1. door de Minister van Volkshuisves-ting en Bouwnijverheid geinstalleerd.Congres van de International Federation forHousing and Planning in Porto Rico.Van 28 mei tot 3 juni vindt in San Juan,Puerto Rico, het tweejaarlijkse congres vande International Federation for Housing andPlanning plaats.Het is meer dan 20 jaar geleden dat voorhet laatst een congres van de Federation bui-ten Europa is gehouden (Mexico City, 1937).Er staan twee onderwerpen op de agenda, t.w.De bijdrage van de ruimtelijke planning totde sociale en economische ontwikkeling.De plaats van "self help" en cooperatie inhet totale woningbouwprogramma.77McnsStedehouwBuitenlandTijdschriftenVolkshuisvestingen waning in nieuwe stadswijkOver deze onderwerpen zullen samenvattenderapporten versohijnen, die geibaseerd zijn opde nationale antwoorden op gedetailleerdevragenlijsten. Voor Nederland is bet ant-woord op de vragenlijst betreffende het eer-ste onderwerp bewerkt door de Heer Prof.Ir. A. Kraayenhagen, die betreffende hettweede door de Heer Prof. Mr. A. Kleyn. HetInstituut heeft hierbij zijn bemiddeling ver-leend.Het aantal Nederlantdse deeinemers aan hetcongres is voorzover ons bekend is zeer ge-ring. Ook uit de overige landen van Europazijn betrekkelijk weinig deeinemers aangemeld.Een tentoonstelling en een filmprijsvraag --een herhaling van de prijsvraag die vier jaargeleden op het congres van de Federatie inWenen is gehouden -- maken deel uit vanhet programma.Internationaal Congres van Landschapsarchi-tecten.De Internationale Federatie van Landschaps-architecten (IFLA) houdt van 20 tot 22 ju-ni a.s. te Amsterdam haar zevende congres.Hoofdonderwerp van het cowgres is: de be-trekkingen tussen de landschapsarchitectuur enverwante beroepen.In dit kader zal o.a. wonden gesproken overde landschapsardhitectuur in haar verhoudingtot de stedebouw en de sociologie. LewisMumford is als spreker over dit onderwerpuitgenodigd. Hij zal in het bizonder behande-len de sooiale functie van de open ruimtenvoor stedelijke en voorstedelijke bevolkings-groepen.Ben andere ziitting zal tot onderwerp hebben:De landschapsarchitectuur in haar verhoudingtot het ,,uilbanisme". Onder dit hoofd ver-schijnen als inleiders de Zweedse stedebouwerG. Sidenbladh, over het nieuwe stedelijke mi-lieu, het voorbeeld van de voorsteden vanStockholim, en Drs. C. Wegener Sleeswijkover de groei van een stad (Amsterdam).Overzicht van TijdschriftenInternationaallULA Quarterly, No 4, winter 1959The Application of the New Towns Concept8, Chandigarh India, door U. E. Chowdburyen P. Jeanneret. Zeer beknopt artikel over denieuwe stad Chandigarh met affb.CanadaCommunity Planning Review, No. 4, dceem-ber 1959Proceedings of tihe National Planning Confe-rence of 1959. Het nummer bevat de referaten,die op dit congres zijn behandeld, met als in-leidinig de rede van de President. Wij vermel-den de belangrijkste onderwerpen: de toe-komst van het massa-vervoer; de consequentiesvan de toepassinig van het verticaal opstijgen-de vliegtuig; verschillende aspecten van destadsvernieuwing; kernenergie; de grote ver-keerswegen in stedelijke gebieden; arbeud enrust van de mens.DuitslandInformation Institut fur Raumforschung,No. 23, 8 deeemher 1959Wirtschaft und Landesplanung, door HeinzBeutler. Sohr. gaat in op een recente radio-lezing van industriele zijde, waarin gesteldwerd dat niet-economische doelstellingen inhet economiisch proces de algemene levensstan-daard bedreigen. Sohr. gaat hiertegenover nawat de taak van de ruimitelijke ordening is., No. 24, 15 december 1959Studientagung iiber Regionalplanung in Ba-den/Schweiz, door Wolfgang Schiitte. Berichtover een Zwitserse conferentie over streek-plannen, die door ongeveer 300 deeinemers,waaronder een aantal buitenlanders, bezochtwerd.volkshuisvestingMens en woning in een nieuwe stadswijk: Me]. E. Graeve en drs. E. Land"stadssociologische verkenningen" hield dit onderzoek zich vnl. bezig met fac-toren als die van stand, geloof en levens-In de jaren '53-'56 werd door auteurs dezes overtuiging, van woongebied- en woning-een onderzoek ingesteld naar diverse facet- structuur, naar hun respectieve invloed opten en patronen van het sociaal verkeer in contact-spreiding, contact-intensiteit en con-de Amsterdamse wijk ,,Bos en Lommer". Zo- tact-vormen als burenhulp, conversatie, enwel macro- als micro-sociologisch opgezet, buren-bezoek (patterns of interaction). Hetonderzoek vond plaats in het kader van deSociografische Werkgemeenschap (A'dam),met medewerking van Drs. W. F. Heine-meijer. Aan de resultaten, in kleine kringreeds lang bekend, kon door diverse omstan-digheden niet eerder wijdere bekendheid wor-den gegeven. Zij worden door auteurs -- en78N.V. LOOD-, ZINK- en SANITAIRE WERKENC, P, LA VTINGAMSTERDAM VOOR ONDERHOUD EN3e Helmersstraat 10 NIEUWBOUW ZIJN WIJTelefoon 84446 GAARNE TOT UW DIENST 1Fabriek van thermoplastische productenSCHIEDAM - Rotterdamsedijk 160Telefoon 01800-64300 en 63346Polyvile-muurbespuiting(op basis van P.V.A. en P.V.C.)Decoratief - aWasbaar - kleurechtPolyvile-X buitenmuurplasticBeschermt beton tegen alle weersinvloedenLeverbaar in iedere gewenste kleurSiliconen(geen na-zouten)tegen doorslaande muren en ter beschernningvan betonP.V.C.-vloerenin tegelvorm en banenOp al onze materialen langdurige garantieVraagt vrijblijvend offerte of vertegenwoordigersbezoekALTA Stalen en MipolamRAMENDEURENFRONTENN.V. AITA 'S-GRAVENHAGEBinckhorstlaan 301 - Telefoon: 720083* (na 7 uur 720472)Flatwoningen Tomatenstraat-Veilingkade, LeidenAANNEMERSBEDRIJF FA. A. PH. KUYLVOORSCHOTEJSr -- Telefoon (01717) 2859-2992W?INIDINI=EM yTDILDTiDTSi?yWIn met 1960 oplevering van de lOOOe woningvoor de gemeente Leiden.TRIPLEXSPAANPLAATMEUBELPLAATPLASTICSZACHTBOARDHARDBOARDn.v. J. VAN WELSENESTRIPLEX-BOARD-FIJNHOUTHANDELDORDRECHTStekstraat 2-10Tel. 01850-8882-8989na 18 uur 7922ripry ^ VLASPLAATJIRCA ( SPAAKPLAATELWE HARDBOARD^^SgS^^SSSS^SS55S.=^-=p|=^==:fSSSS5Sjalleproducien voorconservering, bedekkingverfraaiing en afdichiingV4 eeuwTOUWEN & CO. - AMSTERDAMVIERWINDENDWARSSTRAAT 1-3, TELEFOON (020) 46275-453?3^SS^^T^OM IE ONIHOUDENG. C. vanBERKELHoofduitvoerder:B. H. LUBBERSENTel. 0-2500-57495VOOR ALLEWoonhuis en Kantoor:Amaryllislaan 5, HeemstedeTelefoon 0-2500-37910?Werkplaats:Klein Heiligland 63, HaarlemTelefoon 0-2500-17915?Bank:De Twentsche Bank N.V.HaarlemSCHILDERWERKENh.v. ONDERHOUDSSCHILDERWERKvoor WONINGBOUWVERENIGINGEN,UTILITEITSBOUW enCONSTRUCTIE-SCHILDERWERKFirmaBIK &REEDVELDBAannemersLEIDEN Telefoon 22274-22518GLAS en GLAS-IN-LOODAlles op het gebied van glasSpeciale tarieven voor onderhoudswerkaan woningen en fabrieksbouw.C. M. BUIJS'GlasbedrijfSCHIEDAMRotterdamsedijk 201-D - Tel. 66159 - 68474BOUWBEDRIJFBAKKERHoofdweg 1246 - Tel. 02546-405NIEUW-VENNEPMomenteel werkenin uitvoering voor degemeentenAMSTERDAMenAMSTELVEENIIMIiHIlUih-Werkzaam voor woningbouwverenigingenen overheidsdiensten en -bedrijvenc.V. Aannemersbedrijf Q f 11KDir.: U. KoopmansWOLVEGARaadhuisstraat 5 -- Telefoon 05260-2351? Onderhoudswerk? Woning- en Utiliteitsbouw? Gespecialiseerd in FabrieksbouwVolkshuisvestingMens en waning in nieuwe stadswijkdoor hen niec alleen --? nog van voldoendepractisch nut en relevaotie geacht ten aan-zien van werkgebjeden als huisvesting, wo-ningtoewijzing, sociaal-culturele Wijkopbouw,en de actuele vraagstukken die daarmee ver-band houden, d.i. beschouwd in het ruimerekader van stedebouw en stadsuitbreiding naarmaatschappelijke tijd en plaats (Nederland).Opzet van het onderzoek (sa-menvatting): Mondehng en intensief ge-enquetecrid werden 363 huisbezoeken --,een steekproef van /"/o, tevens representatiefvoor de Wijk naar:a. duur en plaats van inwoning,b. proportioeele spreiding van behuizings-type (blokken in zgn. ,,half-open" dan wel,,open" stroken-bouw), woningtype (4 of 3woonlagen, andere woning-toegang, blok-lengte: 10,8, of 5 trap-percelen, blokken we-derkerig ,,en face" of niet),c. leeftijd van bewoners, confessionele sa-menstelling van de wijk en beroepssamen-stelling naar sociaal milieu (o.m. grotendeelsvrij jonge gezinnen; 38''/o ,,geschoolde arbei-ders", 42% ,,lagere middenstanders", 4''/'o,,hogere nieuwe middenstand"). Bij een uit-valspcrcentage van 8?/o (buiten sample), ge-middelde interview-duur: 2-3 uur, gaven deinformanten doorgaans vlotte medewerking.Het doel van het onderzoekwas in de eerste plaats, inzicht te verkrijgenin de spreiding en vormen van onderlingebetrekkingen der blokbewoners en het func-tioneel karakter hiervan te bepalen voor demenselijke verhoudingen in dit stadsdeel-in-ontwikkeling. Meer in het algemeen, streef-den wij naar antwoord op de vraag, in hoe-verre de nog gebruikelijke wetenschappelijkeopvattingen over ,,stedelijk sociaal verkeer"in het licht van onze resultaten zoudenstandhouden (2 dimensies: Wijk en stedelijkeOmgeving). Opgevat als ,,moment-opname"-- vrijwel statische doorsnee van betrekkin-gen -- werd bij voorbaat goeddeels afgezienvan informatie naar genese van ,,contacten",alsmede van onderzoek naar de relaties ophet meer persoonlijke niveau van gedrags-motiivering. Wel werd een serieuze en o.i.vruchtbare poging gedaan om enig inzicht teverkrijgen in de aard van deze betrekkingenop groeps-psychologisch niveau. De materieligt hier al complex genoeg --; letterlijk enfiguurlijk begrepen. Waar men veelal voorkomt te staan, is het optreden van wisse-lende combinaties van motieven, dispositiesen situatie-omstandigheden van meer of min-der persoonlijke aard, of, algemener gespro-ken: het optreden van kluwens, van condi-ties en effecten; niettemin kwamen toch di-verse factoren als min of meer continu,causaal-bepalend voor deze betrekkingen, aande oppervlakte. Hier nader stil te staan bijbepaalde methoden door ons gebezigd, lijktons niet opportuun. Volstaan wij met te zeg-gen, dat deze ,,techmeken" ten dele werdenachterhaald door doeltreffender middelen uiteen Inmiddels verrijkt en ruimer arsenaal, i.e.middelen die nog heel wat meer aan het lichtkunnen brengen dan wij --? destijds grover enprovisorischer uitgerust -- met de onze ver-mochten.Resultaten : De bevindingen van hetonderzoek -- 25 in getal -- kunnen wordensamengevat naar 3 gezichtspunten:I. Het ruimtelijk karakter der sociale be-trekkingen in verband met de algemene wijk-structuur, woon- en woning-situatie.II Aard, vormen en intensiteit dezer betrek-kingen :a. in verband met enige sociaal selecterendefactoren (o.m. tijd van inwoning, ideologischeacihtergrond, stand);b. in het perspectief van de (gedwongen)aanpassing der bewoners aan een wijk in ont-wikkeling.III. De stads-sociologische betekenis van deresultaten.ad I.Verkeersgeografisch is Bos en Lommer eenbelangrijk (doorstroom-)gebied; de aan- enafvoerwegen Noord-Zuid en Oost-West leve-ren een centrale kruissnede op, die een wijkvan ongeveer 100 hectaren in vier hoofd-moten verdeelt. Deze kunnen planologischniet als gesloten woon-conglomeraten wordenopgevat: hun losse arrangering onderstreepthet afzonderlijk karakter van de samenstel-lende blok-gehelen. De ecologische structuurvan deze blokgehelen verzwakt aanzienlijkde betekenis van deze afzondering; U-vormige blokken: de mensen aan de overzijin het blok-geheel zijn de mensen die aan eenandere straat wonen. Voor de mensen dieaan dezelfde straat wonen, blijft er een vrijscherpe censuur bestaan ten aanzien van demeeste medebewoners in dezelfde blokhelft:de aansluitende trappenhuizen vormen dui-delijk afzonderlijke woonverbanden.Conclusies :1. Ondanks de relatieve beslotenheid naarbegrenzing gesproken heeft Bos en Lommerplanologisch het karakter van een ,,openwijk". Naar de ruimtelijke structurering ende uitgestrektheid van het woongebied zijnniet aanwezig:a. de noodzakelijke condities om Bos enLommer (ooit) een Buurt te kunnen noemen,d.i. een ruimtelijk begrensd woongebied metenige specifieke psyoho-sociale homogenitelt,waarvan een groot deel der bewoners elkaarkent en herkent;b. de gunstige voorwaarden die een situatiescheppen, waarbij de inwoners zich met dewijk als levensgdbied kunnen identificeren,dan wel zich in enig sociaal d.i. gemeen-schaps-opzicht verbonden voelen. Het zijn de4 afzonderlijke wooncomplexen waarbinneneen solidarisering der bewoners zich kan ver-wezenlijken; deze vormen de hoekstenenwaarop een eventueel voorgenomen socialeWijkopbouw zich dient te baseren.2. De uiterste grenslijn waarbinnen het so-ciale verkeer zich, mede met betrekking toteen sociale Wijkopbouw, optimaal kan ont-wikkelen, valt samen met de begrenzing derafzonderlijke blokken. Een blok- h e 1 f t, de-zerzijds of generzijds van een blokgeheel,vormt het enige ,,natuurlijke" gebied dat debewoners direct als gezamenlijk woonterri-toir kunnen herkennen.3. Het trappenhuis in een blokhelft (ofwel,,,straatblok") vormt het be&loten woongebiedwaar de bewoners in eerste instantie voor hunsociaal verkeer op zijn aangewezen; door zijnstructuur venmag het katalyserend te werkenop de diverse vormen van sociaal verkeer, metname de buremhulp en conversatie-contacten.De bovenste woonlaaig van het trappenhuis(heeft in doorsnee weinig deel aan de onder-linge betrekkingen der andere etages; haar po-sitie geeft aanleiding tot groter isolement, be-halve met betrekking tot de b u r e n h u 1 pomdat de twee huishoudingen hier meer opelkaar zijn aangewezen.79VolkshtthvestingMens en waning in nieuwe stadswijk4. Over alle etages genomen, blijkt de tendensdat het onderlinge verkeer zich vooral ont-wikkelt tussen de tweede en derde woonlaag,met de patiterre en bovenste woonlaag als minof meer elastische raakvlakken (in 3-etage per-celen vindt men dit patroon evident minderterug).5. Waar de trapstructuur anders is opge-bouwd dan ,,n!Ormaal" drukt dit zich onmid-dellijk uit in een ander interactie-beeld (bv.grotcr isolement voor parterre-bewoners meteigen ingang terzijde van en toch ,,binnen"het zelfde trap-perceel; minder specifiek isole-ment voor perceel-nevenburen met direct-be-lendende balcons; vooral voor buurvrouwen!)6. Blokconcentraties van bezoek- en conver-satie-contacten b u i t e n de "eigen Trap" blij-ken zich nimmer bij de hoekpanden voor tedoen. De relatieve frequentie der overbuur-betrekkingen varieert met de combinatie dertwee ecologisahe factoren: straat-breedte enblok^hoogte.ad II.a. Men heeft planologisch aangestuurid op eenwijk met een jonge bevolking, weshalve deleeftijdspyramide van deze wijk duidelijk ver-schilt me; de leeftijdsopbouw van de StadAmsterdam. De aanvankelijk beoogde sprei-ding der wijikbetvolking in groepen analoogaan de blokbezettingen der Woningbouwver-enigingen van diverse "kleur", wordt door-kruist door inmenging van het Centraal Bu-reau Huisvesting, dat de toewijziing der wo-ningen slechts gadeeltelijk aan deze verenigin-gen overlaat. Hierdoor wordt de homogeneideologische achtergrond der blokbewonerssoms aanzienlijk doorbrc^ken, i.e. naar woon-Sii'tuatie en ook gezamelijk woonverband (Trapof Blok) veelal verbrokkeld en a.h.w. "ge-compartimentaliseerd". Eveneens door inmen-g'ng van het C.B.H. werd de beroepssamen-stelling naar sociaal milieu der diverse blok-ken meer gevarieerd dan in een wijk die on-der normale omstandigheden wordt betrokken.7. Het aantal bewoners dat geen bezoek-(kennissen) relaties bezit, is over het algemeenhoog te noemen. Voor de drie dimensies door-eengenomen -- bezoek binnen eigen Trap; aanhet eigen Blok; aan de Wijk -- varieert hetvoor de respectieve "straten" tussen rond40--SC/o; voor Blot alleen, tussen 65 en95''/o. De jongste straten leveren over de helelinie de hoogste percentages op.8. Na een aanvankelijke toename loopt hetbezoakcontact over alle 3 dimensies terugnaarmaite men langer in de wijk woonaohtigis; het wijk-contact houdt daanbij het meeste"pail" en verhoudt zich bij de jongste stratenrelatief ongunstiger t.a.v. het Blok- en Trap-contact tezamen genomen.9. Bij langere inwoning