14 15 Like Bijlsma en Leo Pols De complexe relatie tussen knooppunt en stad BRON: MUST 16 STRATEGIEËN VOOR VERDICHTING H et afstemmen van plannen voor mobiliteit en verste - delijking is een belangrijke strategische opgave voor de grote en middelgrote gemeenten. Waar zitten kansen om de kwa - liteit van de leefomgeving op te krikken en op welke plekken ontstaan juist knelpun - ten? In dit artikel verkennen wij de visie van drie gemeenten in een rondetafel- gesprek met Mattijs van Ruijven ? hoofd ste - denbouw van de gemeente Rotterdam, Jessica Hammarlund Bergmann   ? stads- bouwmeester van Enschede en Leen de Wit ? programmadirecteur Centrum Utrecht. Welke betekenis hebben ov ­knooppunten in het stadsmodel? Enschede is een betrekkelijk kleine stad met ongeveer 170.000 inwoners. Maar sa - men met het nabijgelegen Hengelo vormt het de vijfde stedelijke regio van Neder - land. Hammarlund Bergmann typeert En - schede als 'een olifant met een muizen - hart': omvangrijke buitengebieden met een suburbaan karakter omsluiten een klein middeleeuws centrum. De meeste bewoners van de buitenwijken zijn af han - kelijk van de auto. Het plan is de ov-bereik - baarheid en de fietsroutes te verbeteren waardoor de mensen de auto wat vaker la -ten staan. Ook de positie van de binnen - stad wordt versterkt door het stations - kwartier naast het oude centrum te transformeren en uit te breiden. Daarnaast wordt de connectiviteit in de grensregio verbeterd. De verbinding tussen Zwolle, Enschede en Munster wordt aangepakt wat de uitwisseling tussen studenten en werknemers over de grens in de toekomst zal vergemakkelijken. Deze ingreep bete - kent een nieuwe positionering van de ken - nisregio Almelo-Hengelo-Enschede in het centrum van het Nederlands-Duitse grens- gebied. Het vergroten van de centraliteit, zowel op de schaal van de stad als op de schaal van de regio, is dus een belangrijk aandachtspunt. In Utrecht ligt de focus juist op het ontlas - ten van de binnenstad. Volgens De Wit 'barst dat momenteel uit zijn voegen'. Utrecht bereikt komende jaren het kantel- punt van 400.000 inwoners. "Alles concen - trisch organiseren redden we niet meer. We hebben recentelijk de ruimtelijke strategie 2040 ontwikkeld waar - in we bepaald hebben dat we de stad willen ontwikkelen rondom meerdere centra, zoals de stati- ons Lunetten Koningsweg en Leidsche Rijn, maar ook bij knooppunt Westraven. Er is een mental shift nodig om deze om - slag te maken. Nog steeds een compacte stad, maar een meer polycentrisch model. Het mobiliteits- concept dat we voor ogen hebben is een wiel met verschillende spaken. De 'spaak' die nu nog ontbreekt is die naar het zuiden, naar Nieuwegein en Leidsche Rijn. Daar ontwikkelen we nu plannen om een metro - lijn aan te leggen, omdat het bovengronds niet meer gaat. Met het Science Park in het vizier is het wellicht mogelijk om een radi- Er is een mental shift nodig 17 STRATEGIEËN VOOR VERDICHTING cale stap te nemen en de bouw van een Utrechts metronetwerk onder de binnen - stad door serieus in overweging te nemen. De ontwikkeling van het wiel is een lange - termijnverhaal, die komt pas in zicht als de spaken er zijn. Zo werken we langzaam toe naar een ring door de compacte stad." Het Rotterdamse stadsmodel is eerder te typeren als een polynucleair veld met vele centra. Naast een verdere verdichting en vergroening van de binnenstad aan beide zijden van de rivier zet de gemeente in op het efficiënt benutten van de bestaande knooppunten langs noord-zuidverbindin - gen om de stad op twee oevers nog beter met elkaar te verbinden. Hierdoor zal de ongelijkheid tussen beide oevers worden weggenomen. "De Oude Lijn tussen Leiden en Dordrecht is een belangrijke drager van de verstedelij - king, niet alleen op regionaal niveau maar ook binnen de stad", zegt Van Ruijven. "Daarbij willen we niet alleen de bestaande stations als Rotterdam Feijenoord opwaar - deren, maar ook naar mogelijkheden zoeken om nieuwe knooppunten te ontwik - kelen, zoals het beoogde station bij de voor - malige Van Nellefabriek." De nieuwe hoogwaardig openbaar ver - voer (HOV)- oeververbinding tussen Fe - ijenoord en Kralingse Zoom, waar Campus Woudestein van de Erasmus Universiteit ligt, maakt dat de connectiviteit van Rotter - dam-Zuid naar het oosten toe drastisch ver - betert. Ook op de HOV-knopen is verstede - lijking voorzien. "Elke knoop heeft een eigen signatuur zodat knopen complemen - tair zijn en elkaar niet gaan beconcurre - ren", aldus van Ruijven. "Bij Kralingse Zoom bijvoorbeeld zetten we in op het diversifiëren van een mono - toon bedrijvenpark door het toevoegen van minimaal hetzelfde aantal vierkante me -ters aan wonen. Ook de Alexanderknoop willen we multifunctioneel gaan ontwikke - len en ook cultureel gaan programmeren, waardoor het gaat functioneren als een cen - trum voor dit stadsdeel. Op andere plekken zetten we juist in op leisure of voorzienin - gen, zoals bijvoorbeeld Hart van Zuid. Daarnaast investeren we in recreatie met als voorbeeld de eindstations van de 'strandlijn' tussen Hoek van Holland en het strand van Nesselande." Hoe maak je rondom stations een prettige leefomgeving? Volgens Van Ruijven is er in Rotterdam nog genoeg ruimte om te verdichten rond- om knooppunten. Elk knooppunt heeft daarbij zijn eigen mogelijkheden en uitda - gingen. Sommige stations, zoals bijvoor - beeld Alexander, hebben het probleem dat de openbare ruimte slecht ingericht en versteend is. Automobiliteit overheerst het maaiveld en er is weinig ruimte voor ontmoeting. Deze knooppunten moeten worden ontwikkeld in samenhang met de problematiek in de aanliggende wijken. Als er bijvoorbeeld sprake is van vergrij - zing in grondgebonden woningen dan zijn appartementen en voorzieningen voor senioren een kans, in samenhang met een passende openbare ruimte en Elke knoop heeft een eigen signatuur 18 voorzieningen voor deze doelgroep. Ook is het van groot belang de groene routes naar deze plekken en de interactie met de wijk te versterken, omdat het bijdraagt aan de aantrekkelijkheid van de knoop. Ontmoetingsplekken en buurtvoorzienin - gen als bibliotheken spelen hierbij een grote rol ? niet alleen voor ouderen, maar ook voor jongeren zijn die belangrijk. Op Utrecht centraal zijn de grenzen van de groei in zicht gekomen. De Wit: "We kunnen de enorme fietsstromen rondom het station maar met moeite in bedwang houden. Het fietsen is hier bijna geen op -lossing meer, maar eerder een probleem: de grote hoeveelheid rijdende en stil- staande fietsers draagt bij aan het gevoel dat 'de stad verstikt'. De voetganger moet in Utrecht in het centrum meer op één ko - men te staan. Verdichting is geen oplos - sing voor deze plek. De Utrechtse bevol- king heeft recentelijk geprobeerd om dit in een referendum af te dwingen, wat niet is gelukt. Er is een onderstroom die zich zorgen maakt over de prijzen van de wo - ningen, angst voor verdwijnen van groen en de gentrification. Dat sentiment komt niet uit de lucht vallen. We hebben mo - (Online)rondetafelgesprek met Leo Pols, Like Bijlsma, Leen de Wit, Mattijs van Ruijven en Jessica Hammarlund Bergmann STRATEGIEËN VOOR VERDICHTING 19 menteel zelfs in de naoorlogse wijken te maken met verdringing van zwakkere be - volkingsgroepen door rijkere instromers. Dat maakt dat de gemeente voorzichtig moet opereren in het vormgeven van de verstedelijkingsopgave rondom de nieu - we ov-knopen. Juist op deze plekken heb - ben we veel aandacht voor groen en wil- len we de stad in balans ontwikkelen, met een coalitieprogramma dat vraagt om een programma van 40% sociaal, 35% mid - den en 25% duur. Om dit op een even - wichtige manier te doen, in samenhang met de omgeving, ontwikkelden we de BARCODE-methode. Dit houdt in dat - ste - delijk gezien - bij de bouw van elke wo - ning ook een evenredig aantal werkplek - ken, sportvoorzieningen, scholen en groenvoorzieningen ontwikkeld moet worden, om de kwaliteit van de leefomge - ving te borgen. Daarnaast is het belang - rijk om niet alleen te differentiëren in prijs maar ook in type woonmilieu." In Enschede is de situatie totaal anders. De opgave hier is juist het toevoegen van veel woningen in het centrum om een nieuwe impuls te geven aan het stadshart. Het stationsplein wordt ingericht als stads - park en er worden studies gedaan om het spoor ondergronds te leggen waardoor de barrièrewerking verdwijnt en er een aan - eengesloten stationskwartier kan ont - staan. Ook het traditionele 'doelgroepen denken' wordt omgegooid. Bewoners en andere initiatiefnemers krijgen ruimte om te experimenteren met nieuwe woon- vormen, bijvoorbeeld Knarrenhoven (ge - meenschappen voor relatief vitale oude - ren) of collectieve zelf bouwkavels. Ham - marlund Bergmann:  "Bewoners hebben andere behoeften dan bezoekers. In de ontwikkeling willen we daar gehoor aan geven. Daarom is in het openbare domein veel ruimte voor groen, fietsen en spelen voor kinderen en wordt de auto naar de achtergrond verdrongen." Welke instrumenten kan de gemeente hiervoor inzetten? Hammarlund Bergmann: "Het ontwikke - len van zo'n experimenteel programma gaat natuurlijk niet zomaar." Deze ontwik - keling wordt ondersteund door een actief grondbeleid vanuit de gemeente. Er is een politieke wil om hier een goede publieke plek van de maken. Volgens De Wit is dat ook het geval in Utrecht: "Als je deze hete grond niet zelf opkoopt, wordt-ie alleen maar heter. In Utrecht hebben we het jaar - beurskwartier opgekocht en het gedurfd om vijftig woningen te slopen om een park te realiseren. Daardoor is de aansluiting met de omliggende buurten verbeterd en ligt er een openbare ruimte structuur waar we op kunnen voortbouwen. Als deze grond in handen is van de markt, zijn dit soort ingrepen heel lastig te realiseren." Ook in Rotterdam komt de publieke waarde van een ontwikkeling veel meer op de voorgrond te staan, zegt Van Ruij - ven. "Dit geldt niet alleen voor het type mobiliteit en verstedelijking dat je in een Als je deze hete grond niet zelf opkoopt, wordt-ie alleen maar heter STRATEGIEËN VOOR VERDICHTING 20 Het gaat om de integraliteit en daarvoor geldt: regeren is vooruitzien STRATEGIEËN VOOR VERDICHTING stad ontwikkelt. Uiteindelijk bepaalt de aanwezigheid en kwaliteit van de voor - zieningen en de groene ruimte de aan - trekkelijkheid van de stad. Daar vragen wij vanuit stadsontwikkeling meer aan - dacht voor. Omdat we in Rotterdam geen actief grondbeleid voeren, doen we dit deels zelf door grote investeringen te doen in de openbare ruimte, zoals de ze - ven stadsprojecten, en deels in ontwikke - lingen in samenspraak met partijen in de stad zoals ontwikkelaars en beleggers." In Enschede worden de ontwikkelingskan - sen verkend door middel van scenarioden - ken in combinatie met ontwerpend onderzoek. Hammarlund Bergmann: "Ontwerpend onderzoek kan verschillen - de scenario's visualiseren zodat de conse - quenties voor alle partijen helder worden. Het helpt ons om integraal te denken en gefundeerde keuzes te kunnen maken. Zo komen integrale oplossingen snel in beeld." Ook in Rotterdam wordt steeds vaker vroeg in het proces het ontwerp ingezet om in te schatten waar de conflicten ont - staan. Van Ruijven: "Ontwerpend onder - zoek maakt het mogelijk om de kansen en valkuilen van een ontwikkeling in zicht te krijgen en daarbij ook de uitvoerings- praktijk mee te nemen. De opgaven zijn zo complex dat het formuleren van sectoraal hoog over beleid niet meer gaat werken." Rijksbeleid voor aantrekkelijke steden In alle drie de steden is in de afgelopen jaren veel geïnvesteerd en de kwaliteit van de leefomgeving is enorm verbeterd. Het succes van de stad heeft ook een keerzijde: in Utrecht en Rotterdam driegt de midden - klasse de stad te verlaten, waar - door de stad zijn stabiliteit verliest en segregatie dreigt te versterken. Wat daarom centraal staat in deze steden, is het realiseren van wo - ningen, banen en voorzieningen voor het brede middensegment. De Wit: "Momenteel zijn we in Ne - derland bezig om hoogdynami- sche stedelijke omgevingen te ma - ken voor 'snelle bewoners'. Op het moment dat je een mank been of een rugzakje hebt, kun je hier niet meer terecht. Ook de oudere men - sen voelen zich hier dan niet meer thuis. In nieuwe ontwikkelingen rondom ov-kno - pen moet ruimte zijn voor alle soorten doelgroepen. Daarbij is het belangrijk dat de openbare ruimte toegankelijk blijft en zo wordt ingericht dat iedereen welkom is. Commercialisatie moet je willen of durven terugdringen; het moet mogelijk zijn op een bankje in het park je brood op te eten terwijl daarnaast iemand op het terras een cappuccino drinkt." Een gedeelde urgentie is ook het belang van de groene ruimte, die in toenemende mate de aantrekkelijkheid van de stad be - paalt. Van Ruijven: "Hier ligt de achilleshiel van Rotterdam, de druk op het landschap rondom de stad is enorm. Gelukkig hebben 21 we ook het landschap langs de Nieuwe Maas, al is dat inmiddels behoorlijk volge - bouwd. Extra verbindingen voor voetgan - gers en fietsers naar en langs de rivier zijn hier broodnodig. Daarom betekent het slechten van grote infrabarrières of zelfs het overkluizen van bijvoorbeeld het spooremplacement bij Feijenoord een enor - me kwaliteitsslag." De Wit: "Ook op Utrecht CS zouden we graag een groene overklui- zing hebben, maar als dat 'dichtgerekend' moet worden met vastgoed, dan lukt het niet." Dat groen verdient zichzelf uiteraard niet meteen terug, maar de waarde ervan is voor de stad van onschatbaar belang. Probleem is dat het verstedelijkings- programma van de Rijksoverheid met name redeneert vanuit woningaantallen en mobi- liteitscijfers ? kansen of belangen vanuit groen en gezondheidszorg zijn hier niet in verweven. Juist in de verbinding tussen beleidsdomeinen zitten kansen voor inno - vatie en vernieuwing in de leefomgeving. Van Ruijven: "Het gaat er dan niet om een integrale opgave te formuleren, maar om mogelijkheden te bieden om aan uit - wisseling te doen." Bijvoorbeeld door zor - ginvesteringen voor gezondheidspreven - tie  in te zetten in  de openbare ruimte, waarbij je ook voor de voordeur kijkt en niet alleen daarachter. Dit is de plek waar sociale ontmoeting plaatsvindt en men - sen aanleidingen vinden om te gaan be - wegen. Door op deze manier naar de ver - stedelijkingsopgave te kijken, kunnen enorm veel kansen ontstaan. Een ander probleem waar heel Neder - land en ook de steden mee te kampen hebben is de borging van continuïteit van publieke diensten zoals het openbaar ver - vo e r. Van Ruijven: "Als je op knooppunten aantrekkelijk wilt blijven, dan heb je van het Rijk een toezegging nodig dat het ov in de lucht blijft. Sinds corona zitten de NS en het regionaal vervoer in zwaar weer. Als je niet de garantie van hoogfre - quent en betaalbaar ov hebt, loop je het risico gebieden te ontwikkelen die op ter - mijn misschien minder goed bereikbaar en aantrekkelijk zijn. Dat is een grote zorg voor ons. Gelukkig heeft het Rijk recente - lijk grote investeringen in HOV voorzien, ook in Rotterdam. Dat zijn geweldige lan - getermijninvesteringen in het netwerk en de stad. Daar horen uiteraard ook gezon - de vervoersbedrijven bij. Het gaat om de integraliteit en daarvoor geldt: regeren is voor u it zien." STRATEGIEËN VOOR VERDICHTING LEES MEER Scan de qr-code voor het online artikel. Bekijk de omgevingsvisies van de gemeentes.