31TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 FEBRUARI 2013ACHTERGRONDInterventies hebben nut, laat de Maatschappelijke Kosten Baten Analyse in Spangen zien. Tien jaarinvesteren heeft zich vertaald in een veiliger wijk met minder overlast, terwijl sloop nieuwbouw enwoningverbetering de leefbaarheid ten goede zijn gekomen. Het toepassen van methoden, zoals deMKBA, dragen bij aan het professionaliseren van de wijkaanpak en het verbeteren van hetmaatschappelijk rendement.EEN WAARDEVOLLEAANPAK IN SPANGENInSpangenisbijna128miljoeneuro,extrabovenhetregulierebeleid,ge?nvesteerdin10jaarwijkaanpak.OpdefotodeSpangenseKade.32DOOR SASKIA DE VRIES, PROJECTLEIDER WIJKEN WOONSTAD ROTTERDAM,RIAN PEETERS, BELEIDSADVISEUR TIWOS TILBURG (TOT VOOR KORT BIJBELEIDSADVISEUR BIJ WOONSTAD ROTTERDAM)In de discussie over de betekenis van wooncorporaties voor demaatschappij en de stad bestaat het beeld dat veel geld verspildwordt aan nutteloze zaken. De politieke reactie is om door heffin-gen en een sterke overheidssturing via gemeenten meer grip opde sector te krijgen. De vragen zullen echter hetzelfde blijven: watleveren de interventies nu eigenlijk op voor de wijk en de bewoners, watis het maatschappelijk rendement? Methoden om hierop een antwoordte geven staan nog in de kinderschoenen. Met de MaatschappelijkeKosten Baten Analyse (MKBA) van Spangen is het rendement van 10 jaarinvesteren in beeld gebracht. Het draagt daarmee bij aan het ontwikke-len van methoden om te kunnen rekenen aan maatschappelijk rende-ment.VRAGEN VAN WOONSTADWaardesturing is voor woningcorporaties steeds belangrijker. Zie ookhet artikel in Tijdschrift voor de Volkshuisvesting nummer 4 (2012)"Waardesturing het waardevolle hart van de corporatie", van GertjanWolleswinkel. Het gaat dan om grip te krijgen op het rendement (is heteffectief en effici?nt wat we doen) en om een transparante maatschap-pelijke verantwoording af te leggen (doen we wel het juiste met hetmaatschappelijk vermogen).Er zijn in Rotterdam nog grote investeringen nodig, zoals voor de aan-pak van Rotterdam Zuid, maar ook in Spangen, Oude Noorden enCrooswijk. Voortdurend moeten er keuzes worden gemaakt. Hiervoor ishet belangrijk om te weten wat het best werkt en hoe dat komt.1Het is voor Woonstad van wezenlijk belang om inzicht te krijgen in dewijze waarop het rendement van het financieel eigen vermogen en demaatschappelijke waardetoevoeging het beste kan worden gerealiseerd.We maakten ons in Spangen enigszins zorgen, omdat de waardeontwik-keling van het vastgoed nauwelijks is gestegen en ook de verkoop vanwoningen achter blijft. En dat terwijl afgelopen 10 jaar voor ruim 128miljoen is ge?nvesteerd in verbetering van de wijk, waarvan ruim 100miljoen in woningen. We stelden ons de vraag wat de investeringen inSpangen hebben opgeleverd en wie er van heeft geprofiteerd en wat ergebeurd zou zijn als we niets hadden gedaan. De wijk is nog niet af. Wewilden lessen trekken voor de laatste fase van de verbetering vanSpangen en natuurlijk voor investeringen in de rest van Rotterdam. Wehebben een Maatschappelijke Kosten Baten Analyse gemaakt van 10 jaarinvesteren in Spangen.2WIJKAANPAK SPANGENDe wijk Spangen is in de jaren '20 gebouwd en heeft 4.000 woningenrondom het Kasteel van voetbalclub Sparta. Tien jaar geleden vondenveel bewoners het onveilig, slechts 30% was tevreden met de eigenbuurt. Drugsoverlast en prostitutie zorgden voor een negatief imago.De WOZ-waarde van de woningen lag 40% onder het Rotterdamsegemiddelde. In 10 jaar is veel ge?nvesteerd in drie pijlers van dewijkaanpak. In de fysieke pijler is ge?nvesteerd in woningen en woon-omgeving. Er zijn 1.300 woningen gesloopt (deels al in de jaren '90),640 nieuw gebouwd, 1.600 verbeterd en 100 kluswoningen zijn doorbewoners zelf opgeknapt. Er zijn 400 woningen uit de bestaande voor-raad verkocht. In de woonomgeving zijn de binnenterreinen opge-knapt, vier pleinen zijn vernieuwd en er is speelgelegenheid op diverseplekken aangelegd. In de veiligheidsaanpak waren de aanstelling vande stadsmarinier, de aanpak van de drugsoverlast en het sluiten van deprostitutiezone aan de Keileweg de belangrijkste maatregelen.Projecten in de sociale pijler waren gericht op verbeteren van de leef-baarheid en sociale binding. Inmiddels is Spangen veranderd in eenverrassend rustige woonwijk.MKBA MET HAKEN EN OGENEr zijn verschillende methoden om maatschappelijke effecten in beeldte brengen, zoals de Effectenarena, Kosten Effectiviteit Analyse (KEA),Social Return On Investment (SROI) en de maatschappelijkeBusinessCase (mBC).3Wij hebben gekozen voor de MKBA, omdat dezemethode het meest ver gaat in het beoordelen van alle effecten en hetvertalen hiervan in euro's. Een MKBA berekent het rendement van eeninterventie voor de gehele maatschappij. Alle effecten die onze welvaarten ons welzijn be?nvloeden worden daarin meegenomen, zowel kostenals baten, zowel geprijsde als niet-geprijsde effecten, zowel effecten vannu als effecten in de toekomst. Daarbij wordt een vergelijking gemaaktmet een "nulscenario", een berekening van de situatie in de buurt wan-neer de interventie niet wordt gedaan.De kracht van de MKBA is het inzichtelijk maken van alle voor- en nade-len van een interventie omdat door het monetariseren alles onder ??nnoemer wordt gebracht: euro's. Daarmee kunnen verschillende soorteninterventies, sociaal, veilig en fysiek onderling vergeleken worden. Ookwordt inzicht gegeven bij wie de voor- en de nadelen terecht komen.Omdat niet alle kosten en baten rechtstreeks in euro's beschikbaar zijn,wordt gebruik gemaakt van toerekeningen en inschattingen. Hieraanzitten echter diverse haken en ogen. Vragen die hierbij spelen zijn: hoekunnen we effecten meten, wat is de relatie tussen het effect en de inter-ventie en hoe kunnen we de invloed van andere ontwikkelingen daarvanonderscheiden? Wat is de maatschappelijke waarde van een ruimtelijkekwaliteit, leefbaarheid, gezondheid, kwaliteit van leven en is dat nietverschillend voor elk mens?Om de realiteitswaarde te vergroten hebben we 3 uitgangspuntengehanteerd:1. Hanteren van strikte voorwaarden voor het uitvoeren van MKBA's enwat wel en wat niet mag worden meegerekend. Uitgangspunt is deOEI-leidraad (Overzicht Effecten Infrastructuur) die voor het ministe-rie van Verkeer en Waterstaat en Economische Zaken is ontwikkeld.Als effecten niet geloofwaardig in euro's kunnen worden uitgedrukt,worden ze zichtbaar gemaakt als PM post.2. Gebruik van kengetallen uit de literatuur en elders uitgevoerd onder-zoek, zoals eerder uitgevoerd hedonisch prijsonderzoek (de willing-ness to pay bijvoorbeeld voor de kwaliteit en veiligheid van de woon-omgeving) voor de hoogte van de bedragen en de toerekening van deopbrengsten.3. Toepassen van statistische analysetechnieken, zoals de regressieana-lyse om effecten van wijkspecifiek beleid te kunnen benoemen enpaneldata analyse om het uitstralingseffect in de wijk vast te stellen.Wanneer vaker MKBA's zowel ex-ante als ex-post worden uitgevoerd,wordt kennis opgebouwd over kengetallen en toerekeningen waardoorde rendementsberekeningen een grotere betrouwbaarheid krijgen.Zie kader "10 voor MKBA"MKBA IN 3 MODULESBij een MKBA worden alle effecten (geprijsd en niet geprijsd) metelkaar vergeleken. Daarom gelden strenge regels over de wijze waaropkosten en baten in euro's mogen worden vertaald. Voor de MKBASpangen is gebruik gemaakt van de 3 modules die in de handreiking"Werken aan maatschappelijk rendement" (Ministerie BZK, 2011) zijnbeschreven.TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 FEBRUARI 2013ACHTERGROND33TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 FEBRUARI 2013ACHTERGRONDModule 1: Effecten in beeldDe eerste module is het in beeld brengen van alle effecten (bedoeld enonbedoeld) van de wijkaanpak. Het resultaat is een reconstructie van debeleidstheorie: een schematisch oorzaak-gevolg model waarin de ver-schillende interventies worden verbonden met de (beoogde) effecten.Het is de reconstructie van de beleidstheorie die de basis vormt voor dearchitectuur van de MKBA.In Spangen is dit op twee manieren aangepakt. Allereerst is in de vormvan deskresearch een inventarisatie gemaakt van alle maatregelen enprojecten. Omdat bleek dat veel niet of niet bruikbaar is gearchiveerd, isdit aangevuld door het collectieve geheugen van bewoners en medewer-kers van overheid en instellingen. Hierbij is aangenomen dat als veelmensen uit verschillende hoeken hetzelfde zeggen en dit kunnen onder-bouwen met concrete voorbeelden dit waarschijnlijk waar is. Er zijndiverse bijeenkomsten geweest waarbij bewoners en deelnemers van(deel)gemeente, politie, scholen, collega corporatie, projectontwikke-laar, welzijnswerk etc. hun input hebben geleverd. In een aantal work-shops is met behulp van methodieken, zoals de effectenarena en eenrelatiescorekaart, gezamenlijk bepaald wat door de jaren heen de doelenvan de wijkaanpak zijn geweest, wat er precies is gebeurd, in hoeverrede doelen zijn behaald en wat de bijdrage van de verschillende interven-ties is geweest. De vier belangrijkste onderdelen van de Spangensebeleidstheorie waren:? Kwaliteitsverbetering van woning en woonomgeving heeft een directeffect op woongenot en woningprijzen.? Afname van overlast, verloedering en onveiligheid leidt tot hogerwoongenot, hogere woningprijzen en voorkomt kosten voor beheer.Vooral de veiligheidsaanpak maar ook de verbetering van woning enwoonomgeving en de veranderde bevolkingssamenstelling als gevolgvan sloop/nieuwbouw heeft hieraan bijgedragen.? Een andere bevolkingssamenstelling (meer midden en hoge inko-mensgroepen) heeft een positief effect op de overlast, verloedering enveiligheid. Waterbedeffect in andere wijken kan een negatieve bij-komstigheid zijn.? Meer onderlinge binding draagt bij aan het thuisgevoel en leidt totschoon en leefbaar houden van de buurt.In onderstaand schema is de onderlinge relatie in beeld gebracht.Module 2: EffectmetingDe tweede module is het bepalen van de effecten van de verschillendeinterventies. Hierbij wordt ook het nulscenario vastgesteld: wat was deontwikkeling van de wijk geweest als alleen landelijk/stedelijk beleidwas gevoerd?In Spangen is dit gebeurd door de ontwikkeling van de wijk te vergelij-ken met wijken in Rotterdam en met alle 40 krachtwijken in Nederlandop de onderdelen van de Spangense beleidstheorie. De vergelijking isgemaakt door Atlas voor Gemeenten. Op het gebied van woonklimaat,woningprijzen, overlast en onveiligheid en bevolkingssamenstellingwaren gegevens voor vergelijking beschikbaar, voor onderlinge bindingzijn die er niet.Om te kunnen bepalen of de ontwikkeling in de wijk het gevolg is vaninterventies in Spangen of het gevolg is van algemene factoren die vaninvloed kunnen zijn op de ontwikkeling van wijken (zoals de economieof algemene beleidsmaatregelen die in het hele land of voor heelRotterdam gelden zoals "meer blauw op straat"), is gebruik gemaakt vanregressieanalyses. Hierbij wordt in de vergelijking een correctie toege-past voor indicatoren die in theorie van invloed zijn op de ontwikkelingvan wijken (overlast en onveiligheid heeft bijvoorbeeld een relatie metwerkloosheid en bevolkingssamenstelling). Als er na deze correcties nogeen afwijking voor Spangen wordt gezien, mag deze worden toegeschre-ven aan de Spangen aanpak. Daarmee is het in feite een vergelijking metde "nulsituatie". In de vergelijking met de 40 krachtwijken komt eenaantal bijzondere "Spangense" effecten naar voren.In onderstaande figuur is te zien dat de ontwikkeling van de overlast enonveiligheid in Spangen spectaculair gedaald is na 2005.In de regressieanalyse kwam naar voren dat dit vooral komt door dedaling van overlast door drugsgebruik en auto-inbraken. Het "Spangen-effect" is zichtbaar gemaakt in onderstaande figuur waarin de overlasten onveiligheid met en zonder Spangen aanpak vergeleken is met allewijken in Nederland (de nullijn). Het verschil is 18%, waarvan het groot-ste deel is toe te schrijven aan de veiligheidsaanpak (zoals sluiten van detippelzone aan de Keileweg en de stadsmarinier) en voor verder aan degewijzigde bevolkingssamenstelling en de verbetering van woningen enwoonomgeving. Als er niets was gedaan zou de situatie in Spangen zijnverslechterd.Module 3: Effecten in euro'sIn de derde module worden de effecten gewaardeerd in euro's. Allereerstzijn de directe kosten en baten op een rij gezet. Dit zijn de kosten van deprojecten en financi?le baten zoals verkoopopbrengsten. Vervolgens zijnde maatschappelijke effecten op basis van de effectmeting toegedeeld.Alleen de mate van verbetering die volgens de regressieanalyse toe teschrijven is aan het gevoerde beleid in de wijkaanpak is gemonitari-seerd. De percentages en de bedragen die in het schema zijn opgeno-34TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 FEBRUARI 2013ACHTERGRONDmen, zijn afgeleid uit de regressieanalyse. Alleen die maatregelen zijnmeegenomen die een significante bijdrage leverden. Dat betekent echterniet dat de andere maatregelen geen bijdrage hebben geleverd. Hierinzijn niet alleen positieve, maar ook negatieve effecten meegenomen,zoals het waterbed effect (verplaatsen van problemen naar andere wij-ken). In de dikte van de pijlen is in onderstaand schema van deSpangense beleidstheorie de relatie weergegeven tussen de investerin-gen en de toegerekende opbrengsten.Voor Woonstad is de waarde van het vastgoed van groot belang. Voorbewoners gaat het om het woongenot. De huizenprijzen zijn een goedeindicator voor het woongenot. Voor 2008 is er sprake van een negatieveSpangenpremie. Een woning verloor per jaar puur vanwege de omstan-digheden in Spangen (dus gecorrigeerd voor algemene economische enwoningmarkt omstandigheden) ongeveer 60 euro per m2. Na 2008 is ersprake van een stijging. Uit de regressieanalyse blijkt dat de stijgingover de gehele periode van 10 jaar als gevolg van het Spangeneffect 110euro per m2is. Deze is voor 70 euro per m2(totaal 21 miljoen) toe teschrijven aan de verbetering van de leefbaarheid door minder overlasten onveiligheid en voor 40 euro per m2(totaal 12 miljoen) aan uitstra-lingseffecten als gevolg van de verbetering van woon- en leefomgeving.In de kostenbatenopstelling zijn behalve het veiligheidseffect en het uit-stralingseffect nog 2 posten opgenomen onder woongenot. Aan de ver-anderde bevolkingssamenstelling wordt een baat van 3 miljoen toege-schreven (afgeleid uit de regressieanalyse). Een bijzonder onderdeel inde berekening is het "consumentensurplus", oftewel de extra waarde-ring van bewoners in geld. Dit is het bedrag dat aangeeft hoeveel hetgekochte of gehuurde goed de consument meer waard is dan de prijs dieze er voor betalen. Het consumentensurplus in de MKBA Spangen is hetverschil tussen de huurprijzen (en dus bedrijfswaarde van de huurwo-ningen) en de hogere verkoopwaarde. Het consumentensurplus wordtalleen meegerekend voor de huurwoningen die zijn onttrokken aan dewoningvoorraad. Omdat huurders vaak niet meer kunnen betalen(abbleness to pay) is het effect in deze MKBA voor de helft meegerekend.Deze inschatting van het bedrag van 3 miljoen is arbitrair. Als het effecthelemaal zou zijn meegenomen, zou het totaal saldo 3 miljoen lagerzijn. De vraag dan is echter of het woongenot van een huurder minderwaard is dan van een koper.Voor het voorkomen van maatschappelijke kosten als gevolg van deafname van overlast en criminaliteit (bijvoorbeeld voor verzekeringen,politie en justitie, voorkomen van leed) is voor 2 miljoen euro aan batenberekend.VOOR WOONSTAD EEN BIJNA SLUITENDE BUSINESSCASEIn Spangen is bijna 128 miljoen euro (extra boven het reguliere beleid )ge?nvesteerd in 10 jaar wijkaanpak. De directe financi?le opbrengst uitverkoop van nieuwe en bestaande woningen, was ruim 92 miljoen euro.Er zijn ook maatschappelijke baten, want de wijkaanpak in Spangenheeft aantoonbaar effect gehad. Dit zijn echter (nog) geen incasseerbareeuro's, maar geschatte en toegerekende bedragen. De totale maatschap-pelijke baten zijn geraamd op 35 miljoen euro (waarbij voor de toenamevan de kwaliteit van het leven alleen een PM post is opgenomen). Erblijft dus nog een negatief saldo van 3 miljoen euro over.De kosten en baten zijn niet gelijk verdeeld over de verschillende partij-en. In onderstaand overzicht is dat in beeld gebracht. Daarin is te ziendat de overheid nauwelijks opbrengsten heeft (effecten voor belastingopbrengsten zijn niet meegenomen) en dat vooral bewoners het voor-deel genieten met name via de toename van het woongenot. Voor de toe-name van het woongenot was een waarde van 110 euro per m2berekend.Een woning is gemiddeld 75 m2dus dat betekent dat voor het toegeno-men woongenot de waarde van 8.250 euro per huishouden kan wordentoegekend. In rood staan de kosten in donkergroen de directe opbreng-sten en in lichtgroen de toegerekende baten.DE LESSENSpangen? Het is mogelijk gebleken om achteraf aannemelijk te maken dat eraanzienlijke maatschappelijke baten zijn gerealiseerd met de wijkaan-35TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 FEBRUARI 2013ACHTERGRONDpak in Spangen. De directe baten vertaald in woningprijzen en hurenworden nagenoeg aangevuld met de toegerekende maatschappelijkebaten waardoor over de afgelopen 10 jaar een sluitende businesscaseis gerealiseerd. Het financieel economische tekort van Woonstadwordt gecompenseerd door externe baten waardoor de investeringenmaatschappelijk gelegitimeerd zijn.? In Spangen heeft de investering in veiligheid en bestrijding van over-last een beslissende rol gespeeld in de verbetering. Vergelijking metandere wijken heeft geleerd dat anders de investeringen in de wonin-gen aanzienlijk minder waard zouden zijn.? Sloop nieuwbouw en woningverbetering hebben zin. De sloop nieuw-bouw levert een bijdrage aan externe baten (zoals verbetering van deleefbaarheid).? Wanneer de situatie op het gebied van veiligheid en leefbaarheidwordt gehandhaafd of nog verder wordt verbeterd, mag verwachtworden dat de woningwaarde verder toeneemt en door Woonstadge?ncasseerd kan worden bij verkoop.Algemeen? Monetariseren is lastig. Als het zwakke punt in de methode van hetmonetariseren van MKBA's wordt vaak de subjectiviteit genoemd. Erwordt gezegd "het is een black box" en "wat je erin stopt krijg je eruit". Door toepassen van regressieanalyses is voor veel toerekeningende betrouwbaarheid verhoogd. Een gedeelte is door middel van rede-neren toegekend, zoals consumentensurplus, waterbedeffect en voor-komen van maatschappelijke kosten (totaal 6 miljoen, nog geen 5%van de investering). Voor toename van kwaliteit van leven is geenbedrag opgenomen.? Naar onze mening kan het hanteren van scherpe voorwaarden (zoalsbeschreven in OEI en in het handboek van LPBL) en het vaker toepas-sen van MKBA's en vergelijken van de resultaten bijdragen tot verbe-teren van de aannemelijkheid van de maatschappelijke rendements-berekening.? De verandertheorie en de meetmethoden op het gebied van wijkaan-pak moeten worden verbeterd. De interventies moeten meer evi-dence-based worden.? Er zijn omslagpunten in de wijkontwikkeling waarop de effecten vaninvesteringen in woningen geen of juist een hele grote invloed heb-ben op de verbetering van de leefbaarheid en de waardeontwikkeling.Veiligheid is van essentieel belang. Uit de vergelijking van Spangenmet andere wijken is duidelijk geworden dat veiligheid een beslissen-de factor is voor wijkverbetering. Er zijn ook wijken waar veiligheidminder een probleem is. Onderzoek is nodig om te weten welkeomslagpunten kunnen worden onderkend in andere wijktypen.? Systematische projectdefini?ring, gebruik van effectenarena's, toet-sing aan wetenschappelijk onderzoek en verder onderzoek naar ken-getallen moeten helpen om de legitimiteit en de transparantie van demaatschappelijke bijdrage van wooncorporaties en de effectiviteitvan de gekozen interventies te vergroten.De behoefte om vooraf iets meer te kunnen zeggen over de effectiviteitvan interventies en daardoor betere resultaten te boeken is er niet alleenbij corporaties en in het algemeen bij bestuurders (prioriteiten stellen,schrappen van onzinprojecten en realiseren van incasseerbare meer-waarde), maar veel breder bij professionals die in wijken werken.Toepassen van methoden, zoals de MKBA, dragen bij aan het professio-naliseren van de wijkaanpak en het verbeteren van het maatschappelijkrendement.10 voor MKBAOm maatschappelijk rendement goed in kaart te brengen zijn nog niet veelvoorbeelden. Vastgoedrendement van sociaal woningbeheer kan wordenvergeleken via de AedexIPD. De MKBA lijkt een bruikbare methode om allemaatschappelijke effecten van investeringen in de wijk in kaart te brengenen met elkaar te vergelijken. De MKBA Spangen is uitgevoerd in het kadervan "10 voor MKBA". "10 voor MKBA" is een samenwerkingsverband vanwoningcorporaties die meer inzicht willen krijgen in de maatschappelijkeeffecten van hun investeringen. Aan de ene kant om hierover verantwoordingaf te kunnen leggen en aan de andere kant om vooraf beter te kunnen beoor-delen wat het nut is van een bepaalde investering. Er zijn nog onvoldoendekengetallen beschikbaar om eenvoudig een dergelijke beoordeling te maken.Het doel is om in twee jaar tijd 20 MKBA's uit te voeren om kengetallen teontdekken die gebruikt kunnen worden bij het beoordelen van het maat-schappelijk rendement bij investeringen. Eind november 2012 zijn MKBA'suitgevoerd voor de volgende onderwerpen: voorzieningen in de wijk, huis-kamer in de buurt, multifunctioneel centrum,10 jaar investeren in vastgoed,duurzaamheidsinvesteringen in bestaande woningen, toegankelijkheid vanwoningen, broedplaatsen, deelname in VVE's, aanpak van woonfraude,ontmoetingsruimte voor senioren.Meer informatie is te vinden op http://10voormkba.rigo.nl/default.aspxDeelnemers zijn:Noten1 Woonstad werkt samen in de partnersamenwerking "Wat werkt in de wijk" bin-nen Platform 31. Hierin wordt gewerkt aan het vergroten en uitwisselen van ken-nis van de effectiviteit van interventies in wijken. Dat gebeurt door het onderhou-den en ontwikkelen van een web-based uitwisseling van praktijkinterventies, hetontwikkelen van wetenschappelijk getoetste families van interventies en hetbeschikbaar stellen van instrumenten om de effectiviteit te vergroten en het moni-toren van effecten gemakkelijker te maken. Zie www.wwidw.nl.2 De MKBA Spangen is uitgevoerd door Veroni Larsen van LPBL (economischadviesbureau www.lpbl.nl) in samenwerking met Jochum Deuten voor de effec-ten in beeld (adviseur en onderzoeker www.jochumdeuten.nl) en Gerard Marletvan Atlas voor Gemeenten voor de effectmeting (ruimtelijk economisch onder-zoeksbureau www.atlasvoorgemeenten.nl). De rapporten en berekeningen zijn tedownloaden op http://www.woonstadrotterdam.nl/symposiumspangen.html.3 Voor het ministerie van Binnenlandse Zaken hebben Veroni Larsen en Lauri deBoer (LPBL) onder de titel "Werken aan maatschappelijk rendement" (BZK okto-ber 2011) een handreiking geschreven voor opdrachtgevers van MKBA's in hetsociale domein. Hierin komen verschillende methoden aan bod en worden demogelijkheden van toepassing behandeld. Deze is te downloaden op: www.rijks-overheid.nl/documenten-en-publicaties/brochures/2011/10/06/werken-aan-maat-schappelijk-rendement.html.