Water- schap #1/2023 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Luister naar bodem en water INTERVIEW DIJKGRAVEN EN HOOGHEEMRAAD Waterschap in de wereld van morgen MARTIJN VAN DER STEEN & MYRTHE VAN DELDEN Waar gaan we wonen (in de delta)? JUTTA HINTERLEITNER & LEO POLS Biobased en natuurinclusief wonen DAAN BRUGGINK Het weer wordt extremer, met een grotere kans op langdurige droogte en meer overvloedige regenval. We zijn doorgeschoten in de maakbaarheid van Nederland. Het watersysteem stuit op zijn grenzen. In het boek Nederland Droogteland laat milieujournalist René Didde zien welke uitwegen er zijn uit de droogte en hoe we de verzilting, verzakking en verdroging van Nederland kunnen tegengaan. Hij is optimistisch: Nederland kan een nieuwe balans vinden tussen nat en droog. Waterschappen en provincies spelen daarbij een cruciale rol. Andere 'hoofdpijndossiers', zoals stikstof, kunnen daarbij meeliften. Van waterschaarste en bodemdaling tot regentuinen en hoogwaterboerderijen ISBN 9789088031205PRIJS ?21,95UITGEVERIJ LIAS B.V. APRIL 2021DERDE DRUK176 PAGINA'S14 X 23 CMPAPERBACK 1 EN VERDER 04 Hoofdredactioneel 40 Column De waterwereld door de ogen van een adviseur 48 Beeldessay Redesigning Deltas 96 Column De dupe van overstromingen 98 Recensie Een onvoltooid project ARTIKELEN 20 Waterschap in de wereld van morgen Gezamenlijke zoektocht 28 Samen in actie voor water en bodem Provinciale verkiezingen 32 De waarde van water Waterbewustzijn 42 Vrijheid in gebondenheid Redesigning Deltas 52 Waar gaan wij wonen (in de delta)? Vier toekomstbeelden 60 Biobased en natuurinclusief wonen De Nieuwe Oogst 72 Omgevingsfactoren Instrumenten gezonde leefomgeving (IGL) Leef- omgeving Betaalbaar wonen COVER De watersnood in 1995 bron Archief Well Limburg THEMA WAT E R 78 Lokale energie- opwekking Rolverdeling 84 Wonen internationaal Conferentie EIPA 90 Betaalbare woonruimte Hoe Barcelona de wooncrisis te lijf gaat Water- schappen 66 Zuidplaspolder Water en bodem bepalend voor keuzes INTERVIEWS 06 Waterschappen moeten meer op de trom slaan Interview met dijkgraven en hoogheemraad 12 Klaar voor de klimaatverandering? Interview met vier waterschappen Inhoud 2 Taneha K. Bacchin TU Delft Daan Bruggink ORGA Architect Myrthe van Delden NSOB René Didde Wetenschapsjournalist Peter van Dijk Aa en Maas Koen Dortmans Hogeschool Arnhem en Nijmegen Martijn Eskinasi Ministerie van Binnenlandse Zaken Jutta Hinterleitner Stedelijk onderzoeker Fransje Hooimeijer TU Delft Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Yvonne de Kluizenaar Sociaal en Cultureel Planbureau Steven Kromhout Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties Fabiënne van Luin Gemeente Zuidplas Ivan Nio NIO Stedelijk Onder - zoek/Hogeschool van Amsterdam Leo Pols Planbureau voor de Leefomgeving Bert Pots Senior redacteur Martijn van der Steen NSOB Anja Steenbekkers Sociaal en Cultureel Planbureau Christiaan de Vries Engaging Dynamics Bob Witjes Aedes 4 Welke dijk zorgt voor mijn droge voeten? Kan een boer al vroeg in het voor - jaar met zijn zware voertuigen het land op of verkiezen wij een drassi - ge omgeving? En wordt ons rioolwater voldoende gezuiverd voordat het in open water wordt geloosd om daarin veilig en gezond te kunnen zwem - men? Bij veel van dergelijke vra - gen blijft het stil. Alleen bij ernstige calamiteiten, over - stromingen door onver - wacht zware regenval of bij ernstige droogte, staat de samenleving uitvoerig stil bij de rol van onze water - schappen. Waterschappen ? de ver - uit oudste en tegelijk meest onbekende overheden van ons land ? houden op 15 maart verkiezingen. Van - wege discussies over onze dijken, het meest passende peilbesluit en de zuivering van af valwater, zou het logisch zijn dat we na ne - genhonderd jaar polderen continu aan onze water - schappen worden herin - nerd. Niets lijkt minder waar. De fusie van bijna vierduizend waterschap - pen naar 21 organisaties in bijna tweehonderd jaar tijd, ging geruisloos aan ons voorbij. De democratische transitie van tot twintig jaar terug alleen verkiezin - gen van en door direct belanghebbenden naar bijna algemene verkiezin - gen door alle inwoners - we hebben er weinig van ge - merkt. Zelfs de recente wijziging van het water - schapsbestuur, het terug - brengen van zeven geborg - de zetels naar nu vier voor agrariërs en natuurbeheer - ders en daarmee het verho - gen van het aantal politieke vertegenwoordigers. Het lijkt nauwelijks aandacht te k rijgen. Veel inwoners kennen hun waterschap alleen van de jaarlijkse belasting- inning. Dat waterschappen met die inkomsten zelf hun eigen broek weten op te houden is vervolgens vrij - wel onbekend. Maar wat doen die waterschappen eigenlijk met dat geld? Wie heeft het bij de besteding van die middelen voor het zeggen of wie wil het voor het zeggen hebben? En hoe kijken de vele experts en bestuurders binnen die waterschappen naar hun toekomst? Met de onzekerheid over de gevolgen van klimaatver - andering, de noodzaak van duurzame energieopwek - king en de dringende behoefte om de belangen van natuur en landbouw beter met elkaar in balans te brengen, ontwaken Waterschap Water en bodem zijn voortaan sturend in het ruimtelijk beleid 5 HOOFDREDACTIONEEL waterschappen uit hun onbekendheid. Er valt heel wat te kiezen. Over de plek waar we straks nog kunnen wonen, over de versterking van de biodiversiteit of over de kwaliteit van ons zwem- en viswater. Waterschappen tonen zich innovatief, zo betogen twee dijkgraven uit Gronin - gen en Limburg en een hoogheemraad uit het hart van Nederland in een geza - menlijk interview. Steeds vaker is er op weg naar een circulaire economie aan - dacht voor de terugwinning van grondstoffen, steeds beter hebben zij oog voor de mogelijkheden van energie - opwekking uit ons warme a f v a lwate r. In dit nummer staan we ook uitvoerig stil bij de principiële keuze van het Rijk dat water en bodem voortaan sturend zijn in het ruimtelijk beleid. Water - schappen vinden het belangrijk dat de watersec - tor éindelijk meer invloed k rijgt. Gebiedsontwikkeling zal een fundamenteel ander karakter krijgen. Een nieu - we woonwijk intekenen en vervolgens bodem en water aanpassen aan de wensen van de toekomstige gebrui - kers, is geen begaanbaar pad meer. Diezelfde bestuurders erkennen dat voor de juiste invulling van die rol nog wel een en ander moet veranderen.     Martijn van der Steen en Myrthe van Delden leggen uit dat het waterschap van de toekomst gaat over din - gen anders doen en over dingen niet meer doen. Dat vereist diepe verandering, niet alleen in de instrumen - ten, maar ook in de funda - menten. Voor de verandering naar een fair en houdbaar sys - teem verdient strategie en strategisch vermogen daar - om een plek in de kern van onze waterschappen. Die andere gebieds- ontwikkeling gloort in de plannen van architect Daan Bruggink. Samen met een ontwerpteam laat hij zien dat natuur- en klimaatinclusief handelen kan leiden tot andere stedenbouwkundige con - cepten. Die Nieuwe Oogst smaakt naar meer. Gebiedsontwikkeling krijgt fundamenteel ander karakter Remko Zuidema Stichting BRIQS Bert Pots Senior redacteur   6 INTERVIEW BRON SHUTTERSTOCK FOTOGRAAF JAY-SI 7 INTERVIEW Water en bodem zijn voortaan sturend in het ruimtelijk beleid. Die keuze van het Rijk vervult hoogheemraad Els Otterman (Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden) met blijdschap. "Het is belangrijk dat in onze laaggelegen delta de wa - tersector meer invloed krijgt." Dijkgraaf Roeland van der Schaaf (Waterschap Noorderzijlvest) noemt het niet minder dan een 'baanbrekende ommezwaai'. "Eeu - wenlang zijn we beziggeweest bodem en water onze wil op te leggen. Dat gebeurde goed en geraffineerd, maar de gevolgen van klimaatverandering in combinatie met onze hoge bevolkingsdichtheid maken dat we voor nieuwe uitdagingen komen te staan. Alle partijen die betrokken zijn bij de ruimtelijke ordening, ook de waterschappen, zullen van nu af aan naar bodem en water moeten 'luisteren'." "Techniek loste lange tijd alles wel op", vult dijkgraaf Patrick van der Broeck (Waterschap Limburg) aan, "maar daar moeten we van afstappen. Van huis uit ben ik fysisch geograaf; ruimtelijke ordening heb ik geleerd, begint bij de bodem en daar zit water in. Als we vervolgens goed met de natuur samenwerken, dan komen we tot heel andere oplossingen." Bert Pots Water en bodem zijn sturend in het ruimtelijk beleid. Wat betekent dat voor de rol van waterschappen in de toekomst? En wacht er ook nog een taak in de energietransitie? Twee dijkgraven en een hoogheemraad over groei van het zelfbewustzijn, fundamenteel andere gebiedsontwikkeling en extra stappen in de strijd tegen klimaatverandering. Luister naar bodem en water. Waterschappen moeten meer op de trom slaan 8 INTERVIEW Gebiedsontwikkeling Otterman: "Waterschappen zullen als het gaat om hoogwater-waterveiligheid het voortouw moeten nemen in op de natuur gebaseerde oplossingen, maar daar redden we het in het westelijk deel van ons land echt niet mee. Als we in onze dicht - bevolkte delta willen blijven wonen, dan moeten we ook klimaat-adaptief bouwen." Gebiedsontwikkeling krijgt een fundamenteel ander karakter. Van der Schaaf: "Een nieuwe woonwijk intekenen en vervol - gens bodem en water aanpassen aan de wensen van de toekomsti - ge gebruikers, is geen begaanbaar pad meer. En ook in al bebouwd gebied zullen niet goed functio - nerende systemen een verande - ring moeten ondergaan." Waterschap Limburg werd in 2021 geconfronteerd met over - stromingen na hoogwater in zuid en midden Limburg. Van der Broeck onderschrijft de woorden van zijn collega uit Groningen. "We moeten ons realiseren dat niet alles maakbaar is. Rivieren moeten meer ruimte krijgen. Dat hebben we eerder in het noorden van onze provincie gedaan, dat zal ook in Zuid-Limburg moeten gebeuren. Daarbij is het belangrijk anders te denken, minder conservatief te handelen en minder zelfgenoegzaam te zijn. We zien Nederland graag als het land van de allerbeste wateringenieurs, maar het is heel zinvol om over de landsgrens te kijken. Zwitserland kent heldere normen voor de plekken waar vanwege het risico op wateroverlast wel of niet mag worden gebouwd. Daar kunnen we van leren." Andere kijk Hij zegt de afgelopen jaren ook persoonlijk een verandering te hebben doorge - maakt. "In het verleden ben ik wethouder en gedeputeerde geweest. Als wethou - der in Venray vond ik de watertoets niet nodig, ook als gedeputeerde zag ik weinig in de wettelijke verankering van die toets. De afgelopen vijf jaar ben ik daar anders over gaan denken; gemeenten kijken bij het maken van bestemmingsplannen nog te weinig naar de rol van water. De watertoets verdient een betere verankering."   Stevige eisen Formeel verandert er met 'water en bodem sturend' niks, gemeenten en provincies blijven verantwoordelijk voor de ruimtelijke ordening. Van der Schaaf: "Maar onze rol verandert wel. Waterschappen zullen vanaf het begin bij die ordeningsvraag - stukken moeten worden betrokken." Waterschappen zijn van huis uit 'doenerig en Ook de water - schappen zullen van nu af aan naar bodem en water moeten 'luisteren' 9 dienstbaar', merkt Otterman op. "Daarin moeten ze veranderen. Als het nodig is, dan moeten waterschappen duidelijk maken dat er op een bepaalde plek niet kan worden gebouwd. Of ze stellen stevige eisen om voldoende ruimte voor water te waarborgen." Wat betekent dat voor de uitvoerende organisaties? Meer mensen? Extra deskundigheid? Otterman: "We hebben als het specifiek gaat om ruimtelijke ordening meer mens - kracht nodig. Belangrijker is dat waterschappen zelf bepalen wat zij - redenerend vanuit het water- en bodemsysteem -   wel of niet verstandig vinden. Voorheen durfden waterschappen dat niet altijd." Van der Schaaf: "Wij moeten dus meer op de trom slaan. Soms hebben bestuurders en medewerkers daarvoor andere vaar - digheden nodig, zodat we op het juiste moment aan de juiste tafels zitten en daad - werkelijk betrokken zijn bij maatschappelijke discussies. Maar ik verwacht ook iets van onze medeoverheden. De 'ruimtelijke ordenaars' bij provincies en in gemeen - ten zullen hun deskundigheid voor wat betreft de betekenis van water moeten ver - groten; water is niet alleen een zaak van het waterschap."  Gebruik Keur Ook Van der Broeck denkt minder in organisatiegroei en extra menskracht. "Meer bewustwording over de al bestaande mogelijkheden is wat mij betreft veel belangrijker. De Keur wordt nog niet voldoende gebruikt. We kunnen in onze verordening nog beter aangeven wat wel of niet kan. Ook is het belangrijk ons beter te verplaatsen in de behoeften van de andere spelers in het ruimtelijke do - mein. Bijvoorbeeld overstromingskaarten kunnen gemeenten een handvat bie - den bij het maken van omgevingsvisies en bestemmingsplannen, maar we zijn ons nog niet altijd bewust van de mogelijkheden van dergelijke instrumenten." Een andere verdeling van de bevoegdheden tussen overheden is wat betreft bei - Keur De beheerverordening van waterschappen wordt Keur genoemd. Deze bevoegdheid is beperkt tot de specifiek opgedragen taak. In de Keur staan de regels, met name geboden en verboden, die een waterschap hanteert bij de bescherming van onder andere waterkeringen, watergangen en bijbehorende kunstwerken. Deze regels voorkomen dat dijken en oevers beschadigen. Ook zijn er regels voor het onderhoud van sloten, beken, rivieren en andere waterlopen om de waterafvoer in dit oppervlakte - water te waarborgen. Hoogheemraadschap van Rijnland bijvoorbeeld werkt aan uitbreiding van de Keur met verplichte klimaatregels. Met de komst van de Omge - vingswet wordt de Keur de waterschapsverordening. Waterschap Noorderzijlvest grijpt die verandering aan om de Keur te hervormen; het gaat straks minder om het aanvragen van vergunningen en meer om de zorg- en meldplicht. 10 INTERVIEW de dijkgraven en de hoogheemraad niet aan de orde. Dat zou slechts leiden tot eindeloze discussies. Otterman: "Onze kerntaken en verantwoordelijkheden veranderen niet. We doen alleen andere dingen om voor de toekomst ons water - systeem en onze waterveiligheid te waarborgen." Het gebruik van fossiele brandstoffen moet afnemen. Brengt de energie - transitie nieuwe taken met zich mee? Van der Schaaf: "In de energietransitie hebben waterschappen een rol te spelen. Dat is onze maatschappelijke plicht en dat doen we ook. Wij staan open voor innovaties. Nog niet zo lang geleden zijn op onze zeedijk nabij de Eemshaven windturbines geplaatst. Een paar jaar geleden zou dat volstrekt ondenkbaar zijn geweest." Eigen opgave Van der Broeck: "En we hebben natuurlijk net als iedereen onze eigen opgave. Waterschappen zijn met al hun installaties grote energiegebruikers. We hebben de afgelopen jaren al veel maatregelen genomen om ons eigen energiegebruik terug te dringen. Tegelijkertijd winnen we gas terug bij verbranding van slib." Otterman: "Ook onze waterzuiveringsinstallaties spelen een rol in de energie- opwekking. In Utrecht-Overvecht bouwt Eneco een warmtepomp om warmte uit ons af valwater te halen. In De Bilt proberen we een nieuw aan te leggen warmtenet van warmte te voorzien. En er valt te denken aan grootschalige warmtewinning uit oppervlaktewater. Voor de Merwedekanaalzone, een nieuw duurzaam woon - gebied in de stad Utrecht, wordt gewerkt aan plannen voor warmtewinning uit het kanaalwater. En dat is wat mij betreft pas het begin." Van der Broeck: "Het is ook heel goed dat waterschappen positief reageren op de vraag van gemeenten, woningontwikkelaars en energieproducenten om samen nieuwe wegen te bewandelen. Alleen door samenwerking met en gebruik van kennis van elkaar komen we verder in die transitie." De economie moet een meer circulair karakter krijgen. Wat kunnen waterschappen als het gaat om het winnen van grondstoffen uit af val - water betekenen? Otterman: "Ook daar zijn we al mee bezig. Wij bouwen bij één van onze water - zuiveringen een cellulose-terugwininstallatie. Andere waterschappen zijn weer bezig met de winning van andere stoffen. Er is nog wel een wettelijke belemme - ring; af valstoffen mogen niet opnieuw tot grondstof gemaakt. We lobbyen voor andere wet- en regelgeving, maar blijkbaar kan het ook al." Is dat genoeg? Van der Schaaf: "Klimaatwetenschappers houden ons voor dat we nog veel meer moeten doen om de klimaatverandering enigszins binnen de perken te houden. Ik ben relatief nieuw in de sector en ik zie bij onszelf en bij mijn collega's een ambitieuze houding tegenover duurzaamheid, energietransitie en circulaire economie." 11 Politieke wil Els Otterman herkent die open houding. "Maar voor mij, ik ben politiek bestuurder voor Water Natuurlijk, mag er nog wel een flink tandje bij. Politieke wil bepaalt of we daarover afspraken maken." Patrick van der Broeck ziet in zijn waterschap par - tijen naar elkaar toegroeien. "De  tegenstellingen tussen partijen, de een wil alles sober en doelmatig, de ander wil veel meer snelheid, zijn de  afgelopen jaren ver - minderd. We worden ons allemaal meer bewust dat we werken voor de toekomst van onze klein- en achterkleinkinderen en dat we meer vaart moeten maken. Afge - lopen zomer heeft het bestuur duidelijk gemaakt de financiële consequenties daar - van te willen dragen. Dat vind ik een moedig besluit." De verkiezingen voor het waterschap zijn half maart. De betrokkenheid van de burger lijkt niet overal even groot. Hoe kan die binding met de kiezer worden versterkt? Otterman: "Ik ben niet zo somber. Acht jaar geleden heb ik voor het eerst meege - daan aan de waterschapsverkiezingen. Sinds die tijd heb ik de betrokkenheid van burgers zien toenemen. Calamiteiten, zoals de heel droge zomer of de overstro - mingen in Limburg, maken mensen ervan bewust dat klimaatverandering een be - langrijk thema is." Van der Schaaf: "Ik zie ook een toenemende belangstelling voor de waterschapsverkiezingen. Het aantal deelnemende partijen groeit; in Gronin - gen doet nu ook een studentenpartij mee. Dat is heel waardevol, gezien ook de impact van de keuzes die we de komende decennia moeten maken."  Roeland van der Schaaf (links) is per juli vorig jaar dijkgraaf van Waterschap Noorderzijlvest. Daarvoor was hij bijna tien jaar PvdA-wethouder Wonen in Groningen. Els Otterman (midden) is sinds 2018 namens Water Natuurlijk hoogheemraad/lid van het dagelijks bestuur van De Stichtse Rijnlanden met o.a. duurzaamheid, ruimtelijke ontwikkeling en waterveiligheid in haar portefeuille. Patrick van der Broeck (rechts) is vanaf 2017 dijkgraaf van Waterschap Limburg. Daarvoor was hij ruim vijf jaar CDA-gedeputeerde in de provincie Limburg. 12 Zijn de waterschappen klaar voor de klimaat­ verandering? BRON SHUTTERSTOCK FOTOGRAAF MENNO VAN DER HAVEN 13 René Didde Dankzij de waterschappen kunnen we in Nederland op bijna elke plek wonen waar we willen. Boeren telen elk gewas en houden dieren bijna overal waar ze willen. De waterschappen zijn de oliemannetjes die aan de knoppen van de gemalen draaien en het waterpeil naar believen hoger of lager zetten. Dat doen ze in goed overleg met hun omgeving. Ze bedienen steden in de afvoer van water en zuivering van rioolwater en boeren in waterafvoer, lage peilen én voldoende watertoevoer voor beregenen. 14 RUIMTELIJK BELEID W ater en bodem stu - rend, dus water - schappen meer stu - rend? De gedachte dat de bodem en de hydrologie meer leidend moeten zijn, heeft consequenties voor de functies die in een gebied worden uitgeoefend. Beter geen wo - ningen bouwen in laaggelegen gebieden zoals diepe polders en geen gevoelige teel - ten toestaan in beekdalen of watervragen - de teelten op hoge zandgronden. Dit alles vergt niets minder dan een nieuwe kijk op de ordening van de ruimte, in een tijd dat de claims op de ruimte op tal van terreinen (woningbouw, infrastructuur, energietran - sitie) sterk zijn toegenomen. Zijn de waterschappen eigenlijk niet bij uitstek geschikt om een nieuwe maatschap - pelijke rol te vervullen, waarbij ze samen met de provincies de aloude Dienst Lande - lijk Gebied (DLG) nieuw leven in blazen? Zo zouden plannen voor ongewenste func - ties op verkeerde plekken voorkomen kun - nen worden en al bestaande ongewenste functies op verkeerde plekken omgebogen kunnen worden. Moet waterschapscultuur van pleasen en polderen, pappen en na - thouden dan niet fermer, dringender, stu - render? We zijn gaan luisteren in de vier wind - streken van Nederland, bij vier van de 21 waterschappen. ZUID neemt strategen in dienst Waterschap Aa en Maas, hoofdkantoor Den Bosch, is een waterschap dat met de typi - sche hoge zandgronden te maken heeft in het oosten van Noord-Brabant. Vaak is er droogte in voorjaar en zomer, vaak water - overlast in najaar en winter. Dijkgraaf Mario Jacobs vindt dat waterschappen meer uit hun eigen territorium moeten ko - men. 'We komen er niet meer met alleen onze functionele taken', begint Jacobs. 'De vraagstukken voor de waterschappen zijn nu en in de toekomst veel meer vervlochten met ruimtelijke ordening en de inrichting van Nederland.' En daar ligt al een probleem. 'Al zouden we willen, wij hebben daar geen enkele be - voegdheid voor. Het is een zaak van gemeen - ten en provincie.' Jacobs wil het daarom via de band spelen van andere vraagstukken om zo een carambole te stoten. 'De aanpak van de stikstofproblematiek verschilt van gebied tot gebied maar vraagt in het algemeen om een extensivering van de landbouw. Daar - mee kan tegelijk de grondwaterstand om - hoog en kunnen gebieden meer vernatten. Ook dat is een zaak van de provincie, waar wij ons als waterschappen meer mee kunnen bemoeien.' Voordeel is dat het bij agrariërs het beeld geeft dat de overheid met één mond spreekt, aldus Jacobs. 'Voorwaarde is dat er landelijke duidelijkheid is en niet in het ene gebied iets mag wat in het andere ge - bied verboden is.' In 2022 raakte de 'gebiedsgerichte aan - pak' in zwang om per regio de stikstofpro - blemen aan te pakken. Het Nationaal Pro - gramma Landelijk Gebied (NPLG) heet de aanpak en een provincie als Noord-Brabant werkt het uit als het Brabants Programma Landelijk Gebied. Om daarop te anticiperen heeft waterschap Aa en Maas een aantal mensen van andere disciplines aangeno - men. 'Strategen, die meer verstand hebben van ruimtelijke inrichting, stedelijke ont - wikkeling en van landbouw en die in de ad - vieswereld hebben gewerkt met kennis van de provincie. We zijn nog niet klaar, maar de cultuurverandering is gaande. We zijn op weg', aldus Mario Jacobs. Zo probeert waterschap Aa en Maas ook in het stedelijk gebied in een zo vroeg mo - 15 gelijk stadium bij nieuwbouwplannen betrokken te raken. 'Gemeenten zijn al ver - plicht om een watertoets te doen en bij een bestemmingsplan de gevolgen van water - beschikbaarheid en wateroverlast in kaart te brengen. Wij waren betrokken bij het ontwikkelen van een zogeheten 'klimaat - onderlegger'. Dat is een gelaagde kaart die de risico's op overstroming en waterover - last, hittestress en droogte aangeeft. De kaart wordt steeds meer gebruikt in de Omgevingsvisie van gemeenten in ons ge - bied.' En daar wordt ook al mee gewerkt. In het Land van Cuijk zaten mensen van het wa - terschap om tafel met de gemeente om te kijken waar het slim is om te bouwen en waar niet, en om een plan A te maken. 'Als we te laat zijn, kunnen we alleen nog sturen in de richting van een plan B. Dat is, vanuit de toekomst denkend, suboptimaal. Of minder netjes gezegd: gewoon dom.' NOORD poldert met wortel en stok Het imago van Wetterskip Fryslân is dat hier niet bepaald vooruitstrevende ontwik - kelingen plaatsvinden, zoals een flinke ver - hoging van de grondwaterstanden. Want dat stuit op verzet van de machtige melk - veehouderij. Wie met de nieuwe dijkgraaf Luzette Kroon spreekt, krijgt een genuanceerder beeld. 'Het Wetterskip bekleedt een solide positie in een gebiedsgerichte aanpak die hier al een tijdje gaande is', zegt ze. 'Wij polderen hier samen met overheden, boe - ren en terreinbeherende organisaties voor de beste oplossingen. Dat is misschien niet in één keer de beste oplossing, maar daar geloof ik eerlijk gezegd ook niet in. Je kunt niet in één keer van de vloer naar de zol - der', zegt Kroon. 'Polderen' wordt vaak verguisd als 'praten tot je een ons weegt en dan verandert er nog niet veel', maar daarmee is Kroon het on - eens. 'In zo'n gebiedsgericht proces pakken de opgaven integraal aan en moeten we el - kaar zien te vinden om de klimaatverande - ring het hoofd te bieden.' Misschien moeten waterschappen de schroom meer van zich afwerpen en hun rol in het belang van wa - ter meer naar zich toe trekken? 'Misschien', zegt Luzette Kroon, 'maar je moet wel de ander overtuigen, te beginnen met de pro - vincie en gemeenten. Dat lukt ons goed. We hebben hier in Friesland al jaren een water - overleg met alle overheden.' Ja, overleg is er genoeg in Nederland, maar Kroon toont ook een concreet voor - beeld. 'We hebben hier bijna de Blauwe Om - gevingsvisie gereed die Wetterskip Fryslân samen met de provincie opstelt. Iedereen denkt dat we hier alleen klei en koeien heb - ben, maar Fryslân heeft vele gebiedstypen met verschillende grondsoorten. Er is veel veenweide, maar ook zand, kust en de ei - landen.' In de Blauwe omgevingsvisie is wa - ter sturend en kunnen per grondsoort ver - schillende scenario's worden gekozen. Ook dat gaat in zorgvuldig overleg, maar Kroon voegt aan het polderen de bekende meta - foor van de wortel en de stok toe. De stok voor de zachte drang en de wortel ter verlei - ding. Van het mes op tafel is ze niet. 'Dat mes krijg je toch een keer terug, ook al denk je dat je alles hebt binnengehaald', weet ze toen ze als 32-jarige wethouder in West-Friesland optrad. De wortel kan van overheidsgeld komen maar ook uit de markt. 'Er is hier in Friesland een vooruitstrevend bouwbedrijf dat in de campagne Fryslân Circulair een isolerende vezelplaat van lisdodde maakt, een gewas dat goed met nattigheid om kan gaan. Dat zet boeren aan om op de natste percelen lis - 16 dodde te telen. Het kan een nieuw verdien - model voor ze worden, terwijl wij het water - peil dan omhoog kunnen brengen.' OOST wil water laten meeliften met stikstof en nieuwbouw De meeste waterschappen worden geleid door een dijkgraaf. Stefan Kuks is water - graaf van waterschap Vechtstromen met het hoofdkwartier in Almelo. Vlakbij ligt Enschede, de stad die zich al tijden be - schermt tegen van de Twentse stuwwallen afstromend water met onder meer wadi's. Na de vuurwerkramp van 2002 is de Roombeek dwars door de stad terugge - legd. De opvang van dit overlastwater helpt de stad om meer weerbaar te zijn in periodes zonder regen. BRON SHUTTERSTOCK FOTOGRAAF GREENS AND BLUES 17 Want als het niet regent, zit een groot deel van Twente zonder aanvoer van water. Zelfs na natte winterregens staan de sloten welis - waar hoog, maar is de lage grondwater - stand nog niet volledig aangevuld. De oor - zaak: vier droge jaren in een reeks van vijf biedt het bodem- en watersysteem te weinig hersteltijd. 'Wij moeten als waterschap van een cultuur waarin we alle functies vanuit de achterkant overal steeds maar in de lucht houden, toe naar een rol om aan de voorkant grenzen te stellen en aangeven dat water en bodem stu - rend zijn. We doen dat al, maar het tempo moet omhoog', constateert Stefan Kuks, te - vens hoogleraar watergovernance aan de Universiteit van Twente. 'Maatregelen aan de voorkant, zoals beekdalen verbreden en verondiepen, ver - gen tijd', zegt Kuks. Hij trekt een parallel met het succesvolle programma Ruimte voor de Rivier. Het kwam tot stand na de bijna-dijkdoorbraken in 1993 en 1995 van de Maas in Limburg en de Waal in Rivieren - land en werpt nu vruchten af. Zelfs na de watersnood van de Geul in Valkenburg in 2021 voorkwam het stroomafwaarts erger. 'Daar is wel twintig jaar aan gewerkt.' Het bewustzijn van grondeigenaren en boeren is intussen wel toegenomen. 'Al han - gen hier ook vlaggen op hun kop, veel boe - ren weten precies welke percelen van hun land te nat zijn. Dat zijn de gevolgen van de natuurlijke kenmerken van het water- systeem. Ze wilden er eerst niet aan omdat het de waarde van hun grond drukt. Maar wij moeten als waterschap laaggelegen gronden niet langer droogleggen voor de l a ndb ou w.' Vraagstukken voor de waterschappen zijn vervlochten met ruimtelijke ordening en de inrichting van Nederland RUIMTELIJK BELEID 18 Er zijn politici en bestuurders nodig die met hun vuist op tafel durven slaan RUIMTELIJK BELEID De boeren krijgen daarbij een helpende hand toegestoken. 'We blijven met ze in gesprek, van de Farmers Defence Force- boer tot de natuurinclusieve bioboeren. We moeten voorkomen dat we verder polariseren.' Een sleutel voor succes is dat overheden verschillende cruciale proble - men niet langer sectoraal aanpakken, maar integraal en regionaal. In het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) liggen daar kansen, ziet Kuks. 'Waterkwaliteit, waterbeschikbaarheid, wateroverlast aanpakken tegelijk met de stikstofproblematiek en mogelijk ook de energietransitie. We hebben als water - schap al meegelift met het Investerings- budget, dat na de varkenspest van 1997 en later de vogelgriep beschikbaar kwam. Nu is de stikstof kwestie een voor de hand liggend vehikel om op mee te liften en wa - terkwaliteit en droogte te bestrijden.' Het is volgens Stefan Kuks daarbij ook zaak om met watertoetsen en waterstress- testen de uitbreidingsplannen voor de duizenden woningen in het stedelijk gebied te toetsen. 'We hopen met postco - dekaarten bewoners en gemeenten bewust te maken van kansen op schade als de plannen in minder optimale gebieden lig - gen.' WEST wil van polderen naar reguleren In elke windstreek pakt de klimaatveran - dering anders uit. In het Westen gaan ver - zilting en verzakking een grotere rol spe - len, net als de wateroverlast in winterperioden. In Leiden constateert dijkgraaf Rogier van der Sande dat de Rijksoverheid een meer actieve benade - ring van de klimaatontwikkeling kiest. 'In plaats van lijdzaam af te wachten, moeten we als waterschappen een plek aan tafel bij de provincie claimen en ze wijzen op hun verantwoordelijkheden', vindt ook Van der Sande, die tevens voorzitter is van de Unie van Waterschappen. 'Ik ben er niet van om te zeggen op welke plaatsen ze niet moeten bouwen, maar als ze duizenden woningen willen ontwikkelen in diepe pol - ders als Rijnenburg bij Utrecht of Gnephoek in Alphen aan den Rijn, moeten wij ze meer op de risico's wijzen', meent hij. Behalve de watergerelateerde opgaven in het landelijk gebied met landbouw, natuur en soms de woningbouw als botsende be - langen, wijst Van der Sande op het bestaand stedelijk gebied dat klimaatadaptief moet worden heringericht. 'Bij (ver)nieuw - bouw kan daar regenwater worden ingezet voor toiletspoeling of worden vastgehou - den in de directe omgeving. We kunnen niet alles meer faciliteren, ook niet voor bedrijven. Een datacenter zal geen water meer uit rivier of vaart kunnen halen. We zullen daar in de toekomst meer tegen moeten zeggen: word maar zelf voorzie - nend, haal dat koelwater maar uit effluent (gezuiverd huishoudelijk af valwater RD). Bedrijven moeten vooruitkijken en niet ge - makkelijk naar de overheid wijzen.' 19 'Waterschappen moeten kortom van polde - ren naar reguleren', aldus Rogier van der Sande. Daarvoor zijn landelijke systeemwij - zigingen nodig. 'Dat betekent ouderwets ploeteren om het principe van water en bo - dem sturend in wet- en regelgeving te gie - ten. Het zal wel even duren voordat het er is, maar ik vind niet dat we moeten wach - ten. We moeten aan de slag. Al kennen we de precieze noten niet, we kennen de mu - ziek, we voelen het ritme aan, dus we kun - nen dansen in de goede richting.' Niet langer voor ons uitschuiven Het probleem is dat waterschappen niet al - leen hun stem moeten laten horen op het hun vertrouwde gebied van waterkwaliteit (Ka - derrichtlijn Water, K RW), waterzuivering (huishoudelijk af valwater via de riolen), wa - terbeschikbaarheid (droogte) en watervei - ligheid (dijken), zegt Frank Groothuijse, hoogleraar Europees en Nationaal Omge - vingsrecht aan de Universiteit Utrecht. 'Ze moeten vanwege de samenhangende opga - ven steeds meer weten van de ruimtelijke ordening, stedelijke ontwikkeling en land - bouw en natuur (stikstof ).' Daarbij signaleert hij juridische proble - men. 'Waterzaken komen weldra groten - deels onder het bereik van de Omgevings - wet, maar de wettelijke bevoegdheden op gebied van Ruimtelijke Ordening liggen bij gemeenten en vooral provincies. Provincies krijgen in de Omgevingswet de wettelijke regierol om gebiedsgericht de uitoefening van taken en bevoegdheden van gemeenten en waterschappen te coördineren. Die rol wordt nu ook al aan provincies toebedacht, onder meer in de recente kabinetsbrief Water Bodem sturend , maar ik vraag me af of provincies die regierol overal al voortva - rend genoeg oppakken.' Groothuijse is bang dat het principe comply or explain uit de kabinetsbrief een achilles - hiel wordt voor uitvoeren van ambitieus be - leid. Een vergelijking met de KRW dringt zich op. 'Namelijk dat Nederland van veel Europese uitzonderingsmogelijkheden ge - bruikmaakt door steeds maar uit te leggen waarom we de doelen niet kunnen halen.' We hebben kortom met water, net als met de (landelijke) mestvraagstukken de pijn steeds voor ons uit geschoven, en veel pijn - stillers geslikt, maar die lijken niet meer te werken. 'Schiphol koopt de emissierechten van boeren op, hoe is cynisch is dat?', zegt de jurist. Volgens Groothuijse vraagt een in - tegrale gebiedsgerichte zoektocht naar op - lossingen voor de samenhangende opgaven voor fysieke leefomgeving, dat de grenzen die water en bodem stellen ook juridisch door werken naar ruimtelijke besluitvor - ming. Daarvoor is het nodig dat er politici en bestuurders zijn die met hun vuist op ta - fel durven slaan. 'Gezien de polarisatie en toenemende bedreigingen van politici is dat geen sinecure. Naast het uitvoeren van hun watertaken kunnen waterschappen de pro - vincies en gemeenten helpen door de gren - zen van het watersysteem scherper aan te geven.' Een mooie doelstelling voor de ge - combineerde Provinciale Staten- en water - schapsverkiezingen. 20 Tarwegewassen lijden naarmate de droogte voortduurt BRON SHUTTERSTOCK FOTOGRAAF JASPER SUIJTEN 21 W aterschappen moeten hun weg vinden in een complexe en prin - cipieel onkenbare omgeving. Hoe de toekomst zal zijn en welk waterbeheer daarin precies nodig zal zijn, is niet te voor - spellen en tóch zullen waterschappen daar - op moeten anticiperen en zich daartoe moeten toerusten. Dat roept de vraag op over welk strategisch vermogen de water - schappen als organisatie ? en als bestuur ? Martijn van der Steen en Myrthe van Delden Het waterschap van de toekomst gaat over dingen anders doen en over dingen niet meer doen. Dat vereist diepe verandering, niet alleen in de instrumenten, maar ook in de fundamenten. Voor de verandering naar een fair en houdbaar systeem verdient stra - tegie en strategisch vermogen een plek in de kern van de waterschappen. Gezamenlijke zoektocht Waterschap in de wereld van morgen 22 moeten beschikken en of ze die verande - ring al voldoende in beeld hebben. Naar de huidige stand van zaken hebben wij geen onderzoek gedaan, en daarover kunnen we dus geen exacte uitspraken doen. Wel kun - nen we reflecteren op de manier waarop talrijke betrokkenen vanuit de waterschap - pen, bestuur, management en organisatie, de afgelopen periode hebben gewerkt aan verbetering van hun strategisch vermogen. Strategie als praktijk Meer dan honderd betrokkenen uit verschil - lende waterschappen hebben in een strategie traject van de Unie van Waterschappen geza - menlijk nagedacht over de uitdagingen voor het waterbeheer, de positie van de water - schappen en de vraag beantwoord wat er nodig is om die uitdagingen goed aan te gaan. Vanuit de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) hebben we dat traject begeleid en samen met externe des - kundigen van input voorzien. In dit artikel bespreken we een aantal wat ons betreft opvallende en cruciale kenmer - ken van het waterschap dat past bij de we - reld van morgen; een waterschap dat in staat is tot het waterbeheer dat in de toe - komst is vereist. We hebben het dus niet over een waterschap dat blijft hangen in incrementele verandering of de aanscher - ping van regels van gisteren. Maar over een aanpak die past bij de wereld die wacht. Daarvoor moeten wel twee cruciale vragen worden beantwoord: welke wereld wacht eigenlijk en welke vermogens zijn nodig om daar goed mee om te kunnen gaan? We zul - len hier kort bespreken welke belangrijke uitdagingen en vermogens daarbij naar vo - ren zijn gebracht, en die voor wat betreft betrokkenen voor de komende periode lei - dend moeten zijn. Daarmee vullen betrok - kenen de strategie niet vooraf in, maar schetsen ze de contouren en principes waarmee ze het strategisch vermogen in een actief en continu proces in de komende periode concreet invulling gaan geven: strategie als praktijk , in plaats van strategie als plan. Verrassing voorspelbaar Het strategietraject draaide om het ontwik - kelen van een langetermijnstrategie voor de waterschappen, vanuit de vraag wat het waterbeheer van de toe - komst moet zijn. Dat klinkt als een kennisvraag, waarbij nader onderzoek kan uitwijzen wat de toekomstige uitdagingen van het waterbeheer zijn. Tegelijkertijd is dat niet de realiteit. Er is over de toekomst van water veel bekend en er is veel 'bekend-onbekend': we weten wat we niet weten en kunnen daar rekening mee hou - den door bijvoorbeeld met band - breedtes en restrisico's te werken. Maar, de toekomst van water gaat ook om het 'onbe - kende-onbekende'. De toekomst die we niet kunnen kennen, omdat er altijd onvoorspel - baarheid is. Niet omdat waterschappen slecht vooruitkijken, maar omdat onze toe - komst onzeker is. WATERSCHAPPEN Waterschappen moeten óók rekening houden met wat niet te voorzien is 23 Overstroming van de Maas in Appeltern BRON SHUTTERSTOCK FOTOGRAAF MYSTOCKVIDEO 24 WATERSCHAPPEN Verrassing is voorspelbaar: het zál altijd an - ders gaan dan gedacht. Omgaan met het onbekende is een kernelement van strate - gisch vermogen. Denk aan de dramatische regenval die voor grote problemen en over - stromingen in Limburg zorgde, regenval die volgens de statistieken 'niet mogelijk' was. Ingewikkelde balans Voor het waterschap betekent dit een inge - wikkelde balans. Enerzijds kunnen zij de beschikbare kennis maximaal benutten, anderzijds moeten ze de beperkingen van die kennis erkennen en de onvoorspelbaar - heid die daarbij hoort onder ogen zien. Wa - terschappen kunnen dus plannen op basis van wat er is, maar moeten óók rekening houden met wat niet te voorzien is. En daar eerlijk over zijn. Met twee verhalen. Niet al - leen het verhaal dat alles onder controle is, met waterschappen die precies weten wat er speelt en doen wat nodig is. Hier hoort ook het verhaal van onzekerheid, onvoor - spelbaarheid en de verrassingen waar waterschappen professioneel en kundig op anticiperen en reageren. Transitie waterbeheer Het is opvallend hoe vanzelfsprekend er door de deelnemers aan het traject wordt ge - sproken over de transitie in het waterbeheer. Het waterbeheer van vandaag is niet toerei - kend voor de uitdagingen van de toekomst. 'Hetzelfde beter doen' is volgens hen geen toereikend antwoord op de nieuwe vragen. Nieuwe vraagstukken dienen zich aan en verhoudingen tussen vraagstukken veran - deren. Het grondwaterpeil is bijvoorbeeld een taak waarin op een nieuwe manier afwe - gingen tot stand moeten komen. Dat vereist nieuwe manieren van werken en denken, maar óók het af bouwen en/of ombouwen Sproeien in de droogteperiodeBRON SHUTTERSTOCK FOTOGRAAF MENNO VAN DER HAVEN 25 26 WATERSCHAPPEN van bestaande vormen. Het gaat in die tran - sitie niet alleen om de toevoeging van nieu - we dingen, maar ook om het stoppen met of het ingrijpend herzien van bestaande activi - teiten. Het waterschap van de toekomst gaat over dingen anders doen, en óók over dingen niet meer doen. Dat vereist diepe verande - ring, niet alleen in de instrumenten, maar in de fundamenten. Wat die verandering in - houdelijk precies behelst, is niet vooraf te voorspellen. Dat het moet gaan om een duur - zaam, fair en houdbaar systeem is wel te voorzien. Dat vereist opbouw, maar ook af - bouw en ombouw.  Vooruitstappen In de gesprekken werd in eerste instantie vaak gezegd dat waterschappen veel te bie - den hebben en dat ze met die kennis meer zouden kunnen doen. Dat ze assertiever kunnen zijn in het uitdragen van hun ken - nis en kunde. Gaandeweg het gesprek ver - anderde de toon. Immers, als je weet dat de klimaatuitdaging de huidige maatregelen ver voorbijgaat en dat er radicaal meer no - dig is, dan moet een andere houding wor - den aangenomen. Betrokkenen zien een plicht voor waterschappen om met de ken - nis die ze hebben naar buiten te treden. Dat gaat dan niet alleen over de interessante oplossingen die ze te bieden hebben, maar ook over majeure uitdagingen, en zaken waar andere bestuurslagen en beleidsma - kers te weinig aandacht voor hebben. Niet omdat het kan, maar omdat het inmiddels moet. Ook als dat niet leuk is. Het is nodig. Goed dwarsliggen Waterbeheer, zo kwam in de gesprekken naar voren, is een opgave die waterschap - pen zelden alleen doen. Waterschappen zijn in het waterbeheer voortdurend in interac - tie met anderen, variërend van burgers, be - langengroepen en bedrijven tot collega-wa - terschappen, andere overheden en andere organisaties. Soms gaat dat daadwerkelijk om waterbeheer, maar vaak ook om een bij - drage aan de opgaven van ande - ren. De rol van het waterschap is niet steeds hetzelfde; integen - deel. De kunst is om per opgave de rol te nemen die bij die speci - fieke context past. Soms zal dat een hoofdrol zijn, met de water - schappen als aanjager en regis - seur van de anderen. Soms ligt de regie elders en is het waterschap één van de betrokken partijen. Soms is die rol meegaand en meedenkend. Maar, zo hebben we ook geconcludeerd, soms moet de rol dwingender en is het wa - terschap de partij die grenzen stelt en stel - ling neemt. Waterschappen moeten tegen sommige opgaven vaker 'nee' zeggen; bij - voorbeeld als andere overheden keuzes ma - ken die vanuit waterbeheer bezien op ter - mijn schadelijk zijn. Dan gaat het niet om meebewegen, maar om terugduwen en grenzen stellen. De positie van het water - schap in het netwerk is niet generiek te be - noemen, maar is per opgave verschillend. Het waterschap van de toekomst is in staat die rol scherp te bepalen en daaraan  invul - ling te geven. Dwarsliggen is daarbij een vak en goed waterbeheer vereist water - schappen die ook dat deel goed beheersen. Goed waterbeheer vraagt ook om dwarsliggers 27 Eerlijk over kosten In de gesprekken is het vaak gegaan over de vraag wat waterbeheer mag kosten. Daarin constateerden de deelnemers een paradox. Waterbeheer is een fundamenteel beginsel voor onze samenleving, het kan letterlijk niet zonder. Maar als het gaat over de prijs van dat beheer dan gaat het gesprek over hoe er meer met minder kan en hoe kosten steeds verder omlaag moeten. Dat is geen bestendig uitgangspunt. Waterbeheer mag meer kos - ten, zou het nieuwe principe kunnen zijn. Maar dat is volgens betrokkenen nog te zwak uitgedrukt en ontkent het principiële punt: waterbeheer is geen luxe, maar een voor - waarde. Voor het adequaat vormgeven van die voorwaarde ? als randvoorwaarde voor een betekenisvol en houdbaar maatschappe - lijk verkeer ? moeten reële kosten worden gerekend. Mensen moeten weten wat water - beheer oplevert én wat dat kost. Dat maakt aan de omgeving duidelijk wat er op het spel staat. Eerlijk over kosten zijn, hoort bij het waterbeheer van de toekomst.  Aantrekkelijke werkgever Het waterschap van de toekomst vereist een organisatie die past bij de samenleving waarin deze opereert. Met de bestaande per - sonele samenstelling is niet iets 'mis', maar betrokkenen geven aan dat de homogeniteit van nu, niet het recept is voor een toekomst - bestendige strategie. Ook waterschappen moeten andere mensen binnenhalen, in ter - men van culturele achtergrond, leeftijd, dis - cipline en gender. Daar ligt een flinke opga - ve, want de verandering moet tot stand komen in een arbeidsmarkt waarin extreme tekorten spelen. De waterschappen zullen moeten zoeken naar wat hen aantrekkelijker maakt dan andere werkgevers. Het 'pro - bleem' van waterschappen is dan meteen ook de kracht: waterschappen werken aan maatschappelijke opgaven van grote beteke - nis. Dat is precies wat veel jongeren belang - rijk vinden aan een werkgever; werk dat er - toe doet en wat intellectueel uitdagend is. Strategisch vermogen Het traject ging over strategisch vermogen en de manier waarop waterschappen invulling geven aan het waterbeheer dat in de toekomst wordt gevraagd. Dat strategietraject ging om gedeelde betekenisgeving: het vermogen om samen over de toekomst na te denken, de uit - dagingen in beeld te brengen, de onzekerheid te benoemen en zelfs het onbekende-onbe - kende ? dat waarvoor nog geen woorden of beelden zijn ? samen een plek te geven. Stra - tegisch vermogen is dan een gedeeld perspec - tief, niet een concrete routekaart voor de toekomst. Die routekaart zullen de water - schappen  gaandeweg moeten maken. Toe - komstgericht, dus met een heel duidelijk beeld van waar de weg heen moet leiden; en zoekend, in die zin dat de weg niet helder in beeld is maar de komende tijd in interactie zal moeten worden gevonden. De strategie is daarmee niet af, ook niet als het 'strategietraject' klaar is. Strategie en strategisch vermogen, zo hebben de wa - terschappen afgesproken is een doorlopend proces, dat in de kern van de waterschap - pen aanwezig moet zijn: bestuurlijk, door er een vaste portefeuille en portefeuillehou - der voor te kiezen. En in de organisatie, door strategie en strategisch vermogen een goede plek te geven. Niet voor erbij, als er tijd over is, maar als een continu proces dat betrokkenen met elkaar voortdurend door - lopen. Zo is het strategisch traject nooit klaar ? en juist dat is de basis voor een orga - nisatie om klaar te zijn voor de toekomst. 28 Bert Pots Varen provincies voortaan een water-inclusieve koers? Haalt de waterkwaliteit in 2027 een voldoende? Aan idealen ontbreekt het niet bij de drie gedeputeerden, tevens lijstaanvoerder bij de provinciale verkiezingen voor respectievelijk PvdA/GroenLinks in Zeeland, GroenLinks in Groningen en ChristenUnie in Flevoland. Maar de weg is lang en de bestuurlijke mogelijkheden zijn beperkt. Onvoldoende waterkwaliteit Samen in actie voor water en bodem H et verkiezingsprogramma van PvdA/GroenLinks in Zeeland is duidelijk. De wa - terkwaliteit van de meeste Zeeuwse polderwateren is slecht door uitspoeling van stikstof en bestrij - dingsmiddelen. Anita Pijpelink ? ze om - schrijft zichzelf als een sociaaldemocraat met een groen hart - is gedeputeerde voor de PvdA op terrein van water en natuur en aan - voerder van de (unieke) gezamenlijke lijst met GroenLinks. Volgens haar moet er in samenwerking met het waterschap nog heel wat gebeuren om de waterkwaliteit te her - 29 stellen. "Maar dat is niet makkelijk. Onze mo - gelijk heden zijn beperkt. Wij zijn af hankelijk van veel invloeden, we zijn overgeleverd aan hogere krachten, het Rijk, de Europese Gemeenschap, maar we kunnen wel ons ver - haal vertellen."  Planten en vissen In de provincie Groningen is het met de wa - terkwaliteit niet veel beter gesteld, zegt gedeputeerde Melissa van Hoorn. Zij heeft water en klimaatadaptatie in haar porte - feuille en is bij de statenverkie - zingen lijsttrekker voor Groen - Links. Tot 2020 was Van Hoorn werkzaam bij Waterschap Noor - derzijlvest. "Onze waterkwaliteit wordt wel beter, we boeken als het gaat om planten en vissen vooruitgang, maar wij zijn er nog niet. En ik ben er ook niet gerust op dat we al in 2027 kunnen vol - doen aan de Kaderrichtlijn Water. Zo is bijvoorbeeld het stikstofge - halte op een aantal plekken te hoog. En niet alle waterschappen nemen nu al maatregelen. Ook moeten we het gebruik van bestrijdingsmiddelen verder verminde - ren, maar daarvoor zijn we af hankelijk van generieke maatregelen. Het duurt ook nog eens heel lang voor het effect van dergelijke maatregelen zichtbaar is in ons oppervlak - tewater." Harold Hofstra, gedeputeerde in Flevo - land en portefeuillehouder van water en natuur, en lijsttrekker voor ChristenUnie, ziet zich eveneens geplaatst voor een uitda - ging. "We kunnen goede stappen zetten, maar de Kaderrichtlijn maakt het ons niet makkelijk: als we op één specifiek onder - deel een onvoldoende scoren, dan bereiken we ons doel niet. Iedereen doet zijn best, ook ons waterschap. Maar wij moeten ook letten op de kosten, en dus is het de vraag of we voor 2027 die gewenste kwaliteit kun - nen realiseren." Hij wijst nog op een ander aspect van wa - terkwaliteit. "Voor ons als ChristenUnie telt 'rentmeesterschap'. Onder het zuidelijke deel van Flevoland ligt een enorm water- reservoir met goed drinkwater. Daar moe - ten we zuinig op zijn. Daarom willen wij graag verder vooruitkijken. Naar 2100. Hoe staat het dan met onze waterkwaliteit en onze waterveiligheid? Er spelen meer issues rond waterkwaliteit en waterbeheer. Pijpelink laakt het lange tijd gebruikelijke tegennatuurlijk peilbe - heer. Al wordt daar inmiddels wel anders mee omgegaan; een hoger peil zorgt voor een betere balans tussen natuur en land - bouw. En in samenspraak met Waterschap Scheldestromen moet worden geëxperi - menteerd met het vasthouden van water in de winter. "De zoetwatersituatie in onze provincie is nijpend. We zijn sterk af hanke - lijk van regenval. Er valt water genoeg, maar niet op het juiste moment. We moeten ons kostbare zoetwater dus beter vasthou - den. Iedereen, van links tot rechts, is het daarover in principe eens. Ook het water - schap staat aan onze kant; we zullen samen in actie moeten komen." INTERVIEW Wij zijn afhankelijk van veel invloeden, we zijn overgeleverd aan hogere krachten 30 BRON SHUTTERSTOCK FOTOGRAAF DAMSEA 31 INTERVIEW en bodem sturend'. "De belangen van wa - ter en bodem moeten in onze afwegingen worden meegenomen, maar ik zie 'water en bodem zijn  sturend' als randvoorwaar - den. Ik hoor de Rijksbouwmeester zeggen dat we in Nederland dus niet meer in laag - gelegen polders moeten bouwen, maar heel Flevoland ligt onder NAP. Daarnaast moet het IJsselmeer als nationaal water- reservoir worden gekoesterd. Dat begrijp ik allemaal wel, maar de Metropoolregio Amsterdam kampt met een enorme wo - ningnood. De provincie Flevoland kan een belangrijke bijdrage leveren aan het ver - minderen van het woningtekort. We kun - nen dus niet zo maar een streep halen door de groeiopgave van Almere en bijvoor - beeld de aanleg van Almere-Pampus achterwege laten. De metropool heeft die woningen nodig." Wat betekent die beleidskeuze voor het optreden van waterschappen?  Van Hoorn voorziet dat het   waterschapsbestuur in allerlei discussies prominenter aanwezig zal zijn. "Hun adviezen, zij adviseerden provincies altijd al over allerlei water- onderwerpen, zullen aan politiek gewicht winnen. Zo verwacht ik dat zij hun inzich - ten over het effect van klimaatverande - ring op de lange termijn proactief zullen u itd ragen." Waaier aan ambities Verkiezingsprogramma's kennen een waaier aan ambities. Zo willen PvdA en GroenLinks in Zeeland   ook dat er wordt nagedacht over de bestuurlijke status van de beide Scheldes als onderdeel van de zoektocht naar natuurherstel. "De natuur kan niet voor zichzelf opkomen, dat moe - ten mensen doen. Het kan helpen als de Ooster- en Westerschelde een eigenstandi - ge positie krijgen", aldus Pijpelink. Provincie en waterschap zijn ook in Gronin - gen geen vreemden voor elkaar, zegt Van Hoorn. Zeker niet. "We staan schouder aan schouder. Al heel lang. Onze provincie wordt geteisterd door ernstige bodem- daling als gevolg van aardgaswinning. Die daling heeft enorme gevolgen voor de waterhuishouding. Alleen door intensieve samenwerking met elkaar kunnen we die problemen het hoofd bieden." Hofstra onderschrijft de noodzaak van intensieve samenwerking. "We staan met elkaar voor ingewikkelde keuzes. Het gaat om veel meer dan water en bodem. De provincie moet een afweging maken tus - sen natuurherstel, toekomstige woning - bouwlocaties, bereikbaarheid en ruimte voor landbouw. Maar in die keuzes kunnen we niet zonder ons waterschap. Zij moeten onze keuzes mede kunnen beheren en be - heersen." Water en bodem zijn voortaan sturend in de ruimtelijke ordening, zo heeft het Rijk uitgemaakt. Van Hoorn is blij dat de decen - nialange roep van waterbeherend Neder - land is beantwoord. "Water en bodem stu - rend laten zijn in het ruimtelijk beleid is volgens mij het enige juiste antwoord. Duurzame keuzes zijn onontkoombaar om langer in ons land te kunnen blijven wonen." Ook Pijpelink is daarover ver - heugd. "We kunnen de natuur niet langer naar onze hand zetten. Dat tijdperk is voor - bij en dat vind ik gezond. Tegelijkertijd merk ik, dat velen willen blijven doen wat ze altijd deden. Dat lukt niet. Ik heb geduld, het gaat om mensen. We moeten de tijd nemen, maar uiteindelijk ontkomen wij niet aan meer duurzame ontwikkeling." Serieuze kanttekening Hofstra plaatst op zijn beurt een serieuze kanttekening bij de reikwijdte van 'water 32 De waarde van water De Kleine Aa bij Someren volledig opgedroogd BRON AA EN MAAS 33 Peter van Dijk Droogte, schadelijke stoffen en schaarste. Het is al lang niet meer vanzelfsprekend dat er voldoende water door de beek stroomt. Hoe zorg je voor een groter waterbewustzijn bij boeren, burgers en bedrij - ven? Waterschap Aa en Maas staat de komende jaren voor een flinke uitdaging. Het watersysteem loopt tegen zijn grenzen aan. "Het gemak waarmee we nu met water omgaan, is niet meer realistisch." 34 WATERSCHAPPEN B rabant was afgelopen zomer kurkdroog. In de Kleine Aa bij Someren lagen alleen nog ste - nen en een klein laagje mod - der. Niet alleen het water was weg, ook al het leven was verdwenen. Op een enkele pol dor gras na. Ook in 2018, 2019 en 2020 werd het waterschap gecon - fronteerd met zeer droge zomers. Door uit - blijvende regenval, toegenomen verdamping en uitputting van de grondwatervoorraad liep het watertekort in rap tempo op. De structurele effecten van verdroging in Brabant zijn ernstig. "Als er niets verandert, staat ons een steeds drogere en onzekere toekomst te wachten", aldus Peter van Dijk, dagelijks bestuurslid van waterschap Aa en Maas. "Het klimaat is aan het veranderen, de extremen worden extremer. Het gemak waarmee we nu met water omgaan, is niet meer realistisch. Er moet wat veranderen." Het werkgebied van Aa en Maas ligt in het oostelijk deel van Brabant en heeft een om - vang van ruim 161.000 hectare. Het grootste gedeelte daarvan bestaat uit hellende zand - gronden die water niet lang kunnen vast - houden. Daarnaast is Brabant tijdens de ruil - verkaveling in de jaren zestig ingericht als superefficiënte ontwateringsmachine met ruim 40.000 kilometer aan watergangen. Het gevolg daarvan is dat het regenwater dat op het land valt in sneltreinvaart wordt afge - voerd richting zee. "We moeten de balans tussen te nat en te droog herstellen en weer - baarder worden tegen droogte", zegt Van Dijk. "Dat vraagt om een radicale omslag en daar kunnen we niet langer mee wachten." Een structurele oplossing De natuur heeft ernstig te lijden onder de droogte. Ecosystemen komen onder druk te staan. Deze zomer stonden veel bomen er verdord bij en ook de heide kleurde niet mooi paars, maar geel. Het aantal bosbran - den stijgt, met alle risico's van dien. En of dat niet genoeg is, uiten diverse drink- waterbedrijven hun zorgen over de toekom - stige beschikbaarheid van voldoende kraanwater. Woningbouw, verzilting, droogte en bedrijven die steeds meer water verbruiken, het watersysteem loopt tegen zijn grenzen aan. Als er niet snel maatrege - len worden genomen, raakt in 2030 niet alleen Brabant, maar bijna heel Nederland in de problemen. Daarvoor waarschuwde de Vereniging van Waterbedrijven (Vewin) afgelopen zomer. De droogte heeft niet alleen impact op het watersysteem, maar op de samenleving als geheel. En de problemen zijn niet van voor - bijgaande aard. Integendeel, de kans op droogte neemt toe, zeker op de Brabantse zandgronden. Het is niet meer afdoende om in de zomer aan iedereen te vragen om zui - nig met water om te gaan, aldus Van Dijk. "Niet meer je auto wassen of je gazon sproei - en of boeren een beregeningsverbod opleg - gen zijn lapmiddelen. Er moet een structurele oplossing komen. Uiteindelijk moet het systeem om: door het grondwaterpeil te verhogen, rechtgetrokken beken weer te laten slingeren, water meer de ruimte te geven en het water zo lang moge - lijk vast te houden." Maar het dwingt ook om te kijken naar al - ternatieven als er te weinig regenwater voorhanden is. "Als je er goed over nadenkt, is het natuurlijk vreemd dat we onze drollen doorspoelen met kostbaar drinkwater", zegt Janneke Snijders, regisseur schoon water bij Waterschap Aa en Maas. "In Vlaanderen wordt het opvangen en hergebruiken van regenwater zelfs voorgeschreven in het Bouwbesluit, maar Nederlandse woningen worden nog steeds voorzien van dakgoten en regenpijpen die het hemelwater direct af - 35 Peter van Dijk BRON AA EN MAAS 36 voeren naar het riool. Waarom zou je heel schoon drinkwater gebruiken om je auto te wassen, je tuin te sproeien of je was te draaien?" Gezuiverd rioolwater Een andere alternatieve bron kan gezuiverd rioolwater zijn. De technieken worden steeds beter. Na zuivering is het water eigenlijk zo schoon dat het zonde is om te lozen. Snijders: "We zouden het water kun - nen hergebruiken in de industrie en land - bouw, zeker in tijden van droogte." Aan de andere kant constateert het water - schap dat er steeds meer stoffen in het af val - water zitten die er moeilijk uit te halen zijn. "Zoals een grote hoeveelheid medicijnresten en poly- en perfluoralkylstoffen (PFAS)", Zuiveringsinstallatie BRON AA EN MAAS 37 zegt Snijders. "Er is een ruimhartig toela - tingsbeleid voor nieuwe stoffen waarbij waterbezwaarlijkheid maar minimaal wordt meegenomen. De industrie produceert dui - zenden nieuwe stoffen per jaar, waardoor steeds nieuwe schadelijke stoffen in het water terechtkomen. Deze stoffen worden vanwege hun water- en vetafstotende eigen - schappen verwerkt in uiteenlopende producten, zoals pannen, jassen en voedsel - verpakkingen. Eenmaal in het water zijn ze zeer lastig eruit te halen. Ook hier is bewust - wording nodig. Ontwerpers moeten beter nadenken welke stoffen ze gebruiken en wat de gevolgen daarvan zijn. Misschien moeten bepaalde stofgroepen wel verboden worden. Wat niet in ons water komt, hoeft er ook niet uit gehaald te worden." Medicijnresten Een ander groot probleem zijn medicijnres - ten. Elke keer als we iets innemen of op onze huid smeren, komt een deel van die medicijnen via het toilet of de af voer terecht in het af valwater. Volgens het RIVM be - landt jaarlijks 190.000 kilo aan medicijn - resten in het oppervlaktewater. Dit tast de biodiversiteit aan en kan zelfs het gedrag van vissen veranderen. Zij krijgen bijvoor - beeld Prozac binnen en kunnen daar depressief van worden. Anticonceptiemid - delen kunnen voor geslachtsverandering zorgen bij vissen. "Medicijnen zijn ontworpen om zo lang mogelijk stabiel te blijven, anders werken ze niet goed,", zegt Snijders. "Dat is tegelijker - tijd ook het probleem, de resten lossen niet op en zijn moeilijk uit het water te halen. Wat niet in ons water komt, hoeft er ook niet uit gehaald te worden WATERSCHAPPEN 38 Het is geen vanzelf- sprekendheid dat er water uit de kraan komt of altijd maar beschikbaar is in sloten WATERSCHAPPEN Volgens onderzoek van het RIVM wordt 2,5 procent van de ongebruikte medicijnen door het toilet of de gootsteen gespoeld." Aa en Maas verkent samen met andere partijen hoe ze kunnen omgaan met deze medicijn - resten en nieuwe stoffen in het water. "Wat kunnen onze inwoners, bedrijven en zie - kenhuizen doen om te voorkomen dat deze stoffen in het water komen, is een vraag die we regelmatig stellen", zegt Van Dijk. "Een aantal zaken moet op rijksniveau worden geregeld, zoals het kritisch kijken naar toe - lating- en vergunningverlening. Ook wat buurlanden en andere waterschappen doen, heeft impact op het water in deze re - gio. Water houdt zich immers niet aan gren - zen. Samenwerken is dan ook nodig voor een goede waterkwaliteit." Gelukkig wordt het bewustzijn steeds gro - ter en zijn er verschillende initiatieven. Apothekers in Asten meten pillen bijvoor - beeld precies af. Als een patiënt achttien pilletjes nodig heeft, krijgt hij geen twee strips met tien pillen, maar echt het precie - ze aantal. Dat klinkt logisch, maar dat is het niet. "De apotheek krijgt betaald voor elk pilletje dat gegeven wordt", zegt Van Dijk. "Het systeem draait op volume en je wordt erop afgerekend als je zo min mogelijk me - dicijnen geeft. In Asten leverde het tot nu toe al een reductie van 20 procent op." Ook ziekenhuizen en zorginstellingen, goed voor 5 tot 10 procent van de medicijn - resten in het water, komen met initiatieven. Zo wordt in een pilot urine met kankermar - kers of contrastvloeistof opgevangen in spe - ciale plaszakken en verwerkt als chemisch afval. Zuiveren met actieve koolstof Aan de voorkant is dus veel winst te halen, maar ook de waterzuiveringstechnieken worden steeds beter. "In principe zuiveren we met een biologisch proces het af valwa - ter van bedrijven en particulieren", zegt Ferdinand Kiestra, innovator bij het water - schap. "Daar zijn onze rioolwa - terzuiveringen op ingericht. Niet op het verwijderen van duizen - den soorten microstoffen. Maar een van de kerntaken van het waterschap is het bewaken van de waterkwaliteit. Ons gezui - verd water stroomt immers weer de beek en uiteindelijk de Maas in, waar het weer gebruikt wordt om drinkwater van te maken. Daarom investeren we als water - schap in nieuwe technieken om meer van deze stoffen uit het wa - ter te halen." Een van deze technieken is water zuiveren met actieve koolstof. Op het terrein van de RWZI in Oijen staat sinds kort een grote PA - CAS-installatie. PACAS staat voor Powdered Activated Carbon in Activated Sludge . De in - stallatie is gevuld met actieve koolstof. Dat is dezelfde stof als het anti-diarreemiddel No - rit. "De bacteriën die bij onze zuivering wor - den gebruikt om het af valwater schoon te eten, krijgen hulp van dit poederkool", zegt 39 Kiestra. "Het stofje wordt gedoseerd in het actiefslibsysteem van de rioolwaterzuive - ring. Poederkool heeft een zeer fijne struc - tuur en een groot oppervlak waaraan medi - cijnresten kunnen binden. Het water is daarna voor bijna 80 procent gevrijwaard van medicijnresten en kan geloosd worden in open water. Het overgebleven poederkool vermengt zich met het zuiveringsslib en wordt zo samen met het slib afgevoerd om te worden verbrand." Aa en Maas is het tweede waterschap in Nede