=1TlJDSCHRIFTVOOR1=fvOLKSHUISVESTING]3EN STEDEBOUWE"ORGAAN VAN HET NEDERLANDSCHINSTITUUT VOOR VOLKSHUIS:VESTING EN STEDEBOUW EN VANDEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN]1935 NO 10 16' JAARGANGN.V. VAN MUNSTER'S UITGEVERS MAATSCHAPPIJ * HAARLEMMERWEG B 378 - AMSTERDAM (W.)BESTRIJDTWANDGEDIERTElii^ VRAAGT GRATIS BROCHUREABiS - BLOEMENDAALINLICHTINGEMDIAMETANHET GEVAARLOOZE VERGA8SIN68MIDDEL TERVERDELGING VAN WANDLUIZEN --GEMAKKELIJK TOE TE PASSEN, ABSOLUUTAFDOENDE --GEEN SPECIALE APPARATEN BENOODIGDVERKRIJGBAAR BIJ APOTHEKERS EN DR0GI8TENN.V. HANDELMAATSCHAPPIJ "NEDIGEPHA"NIEUWE KEIZERSGRACHT 58, A'DAM (C.)TELEFOON 52521 en 52621NEDERLANDSCHEBOUWMEESTERSLAAT UW JAARGANGEN VAN HETTIJDSCHRIFT VOOR VOLKS-HUISVESTING EN STEDEBQUWINBINDENLosse banden verkrijgbaar a fl 1.40 francoper postVerkrlJgBaar in den Boekhandel en bljN.V. Van Munster's Uitgevers-Mij. - AmsterdamHaarlemmerweg B 378 -- Postrekening 74966EERSTE REEKS: 1EEN REEKS STUDIES. ONDER LEIDING VAN .W. RETERA Wzn.Verschenen:W. KROMHOUT Czn.. door W. Retera Wzn.PIET KRAMER door W. Retera Wzn.Dr. H. P. BERLAGE . . door Just HavelaarA. J. KROPHOLLER . . door Ir. G. KnuttelW. M. DUDOK door Ir. G. FriedhoffPrijs per deeltje f 1.50in omslagteekening d. W. ReteraWzn., m. ? 24 platenVERKRIJGBAAR IN DEN BOEKHANDEL EN BIJN.V. VAN MUNSTER'S UITG.-MIJHAARLEMMERWEG B 378-AMSTERDAM W.ISOLA-BOUWNET BE8TE EN GOEDKOOP8TE SYSTEEM VOORHET BOUWEN VAN COMPLEXEN VOLKB- ENHIDDENSTANDBWONINQEN. SELF8UPPORTINQN.V. INTERN. GEWAPENDBETONBOUW BREDAWettig Gedeponeerd Handels-MerkUIT(KVOERD O.A. PLRB. 370 WONINGEN VOOR DEQEMEENTE 'sHERT0QENB08CH - NOO IN UITVOERINQO.A. 400 WONINGEN VOOR DE GEMEENTE ROTTERDAMKONING & BIENFAIT - Da Costakade 104AMSTERDAMOnderzoek van aile materialen voor den VOLKSWONINGBOUWMAANDBLAD 16E JAAROANG NO. 10 OCTOBER 1935TIJDSCHRIFT VOOR VOLKSHUISVESTINGEN STEDEBOUWiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiORGAAN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUT VOOR VOLKSHUISVESTING ENSTEDEBOUW EN DEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINOBOUWVEREENIOINOENREDACTIE: H. P. J. BLOEMERS, J. BOM-MER, J. DOUWES TE.. JHR. M. J. I. DEJONGE VAN ELLEMEET, It. L. S. P. SCHEFFER,IR. P. BARKER SCHUT, IR. J. M. A. ZOET-MULDERVASTE MEDEWERKERS: J. W. BOSSENBROEK,IR. A. KEPPLER, MR. J. KRUSEMAN, JHR.A. H. OP TEN NOORT, M. VRIJENHOEK,L. VAN DER WAL, D. E. WENTINKADRES DER REDACTIE ENADMINISTRATIEICLOVENIERSBURGWAL70, AMSTERDAM CPOSTREKENING NO. 29080REDACTIE VAN DE EUBRIEK,,UIT DEN KRING DER BOUW-VEREENIGINGEN",,HET NIEUWE HUIS" (KAMERS 181-182)ROELOF HARTPLEIN 4 - AMSTERDAM Z-- ADVERTENTIES --V. MUNSTER'S UITGEVERSMAATSCHAPPIJHAARLEMMERWEG B 378 - A'DAM WABONNEMENTSPRIJS f 8.-DE LEDEN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUTVOOR VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUW(LIDMAATSCHAP VOOR PHYSIEKE LEDEN f 7,50)EN DE LEDEN VAN DEN NATIONALENWONINGRAAD ONTVANGEN HET BLADKOSTELOOSLOSSE NUMMERS f i.-INHOUD: Ir. G. J. van den Broek f -- Officieele Mededeelingen -- Engeland en de Volkshuisvesting door Ir. G. F.E. Kiers -- Het Internationaal Woningcongres te Praag en de Volkshuisvesting in Czecho-Slovs^akije door J. M. C.Koert -- Binnenland -- Uit den Kring der Bouwvereenigingen -- Overzicht van tijdschriften -- Boekbespreking-- Nieuwe aanwinsten van de bibliotheek -- Wetten, Kon. Besluiten, enz. -- Rechtspraak.IR. G. J. VAN DEN BROEK jTe Nauheim, waar hij tot herstel van gezondheidvertoefde, overleed Ir. G. J. van den Broek, Hoofdinge-nieur-Directeur van den Rijkswaterstaat in het District,,W egenverbetering".In genoemde kwaUteit had de overledene van heteerste oogenbUk dat de verbetering van ons primairwegennet met kracht ter hand werd genomen een zeerbelangrijk aandeel in de voorbereiding en uitvoeringvan den aanleg der nieuwe Rijkswegen. Hij was buiten-dien onder-voorzitter van de Commissie van Overlegvoor de VC'egen, lid van de Staatscommissie voor hetVervoer (z.g. Commissie-Patijn) en onder-voorzitter vande Vereeniging ,,Het Nederlandsche Wegencongres".Ook het stedebouwkundig werk had zijn voile belang-stelling. Zoowel als lid van den StedebouwkundigenRaad ais door zijn lidmaatschap van de ProvincialeCommissie voor de Uitbreidingsplannen in Zuid Hollandvond hij gelegenheid van die belangstelling daadwerkelijkte doen blijken.OFFICIEELE MEDEDEELINGENNEDERLANDSCH INSTITUUTBESTUUR ,Tengevolge van verandering van de bezetting derwethouderszetels te Amsterdam en Rotterdam zijn deHeeren Walrave Boissevain, en Mr. A. de Jong enA. H. S. Stemerding als vertegenwoordigers dier ge-meenten uit ons bestuur getreden. In hun plaats zijnaangewezen resp. de Heeren S. Rodrigues de Mirandaen Joh. Brautigam.LINTBEBOUWINGOp Vrijdag 8 November a.s. des namiddags te 2 uur zalin de zaal van den Dierentuin te 's Gravenhage eenvergadering worden gehouden ter behandeling van hetvraagstuk der lintbebouwing.Het initiatief tot deze vergadering is genomen door denA.N.W.B., den Bond Heemschut en zijn subcommissie,,De Weg in het Landschap" (W.I.L.), de VereenigingHet Nederlandsche Wegen-congres, de Vereeniging vanNederlandsche Gemeenten en ons Instituut.Na een inleidende rede van den Voorzitter der ver-gadering, den Heer Edo J. Bergsma, zuUen de ver-schillende zijden van het vraagstuk worden behandelddoor de Heeren Ir. P. Bakker Schut, J. J. Talsma enMr. P. J. van Lanschot.De toegang tot de vergadering is vrij. Wij hopen datonze leden door een groote opkomst van hun belang-stelling voor dit onderwerp zullen doen blijken.EXCURSIEOnze excursie, welke 5 October naar de provincieUtrecht werd gehouden, mag als bizonder geslaagdworden beschouwd. Ruim 90 personen namen eraan deel.Door den Heer K. C. van Nes werd voor de excursieeen inleiding gehouden over ,,Het natuurschoon in deprovincie Utrecht en de gevaren, waaraan het, uit stede-bouwkundig oogpunt bezien, bloot staat." In het volgendnummer zal een kort verslag van deze voordracht wordenopgenomen.170 OFFICIEELE MEDEDEELINGEN - ARTIKELENDE INTERNATIONALE CONGRESSEN VOOR VOLKSHUISVESTINGEN STEDEBOUWZooals onzen lezers bekend is werd van 23-30Juni j.l. te Praag een congres gehouden vanwege hetInt. Verband fur Wohnungswesen te Frankfurt a.M.,terwijl de Int. Federation for Housing and Town Plan-ning van 16-20 Juli een congres te Londen hield.In het Juli-Augustus-nuramer is in de rubriek Buiten-land melding gemaakt van het voorstel, uitgaande van deUnion Internationale des Villes, om opnieuw de moge-lijkheid van samenwerking der beide Internationaleorganisaties in onderzoek te nemen en deze aangelegen-heid aan een scheidsgerecht voor te leggen. Dit voor-stel is door het bestuur en de ledenvergadering van hetVerband aangenomen. Door de Int. Federation forHousing and Town Planning werd het voorstel nietaanvaard, doch een comraissie benoemd, bestaande uitde Honorary Officers van de Federation, de HeerenG. L. Pepler, Hon. W. W. Astor en R. Niemeyer, en deHeeren Prof. A. Bruggeman en Chr. Gierloff, om rapportuit te brengen over de mogelijkheid van samenwerkingmet het Int. Verband. Het is te hopen dat de besturener ditmaal in mogen slagen, een voor beide lichamenaanvaardbaren vorm van samensmelting ofsamenwerkingte vinden, opdat aan de thans bestaande verdeeldheidten op2;ichte van de Internationale behartiging van devraagstukken van Volkshuisvesting en Stedebouwspoedigeen eind komen kan.De verslagen van de op de Congressen gehoudenbesprekingen sullen t.z.t. door de organisaties wordengepubliceerd. Het doet ons genoegen over de excursies,welke na de congressen werden gehouden, in dit nummerartikelen van de Heeren G. F. E. Kiers en J. M. C. Koertte kunnen publiceeren.NATIONALE WONINGRAADADVIEZEN EN INLICHTINGENDoor het secretariaat van den Woningraad werdenvan I Juni tot en met 30 September j.l. adviezen eninlichtingen gegeven over de volgende onderwerpen:Administratie 4Annu'iteit 3Architect 4Assurantie iBouwplan 5Erfpacht iExploitatie-overschotten 7Huurcontract 4Huurregeling 13Onderhoud 3Oprichting bouwvereeniging iStatuten 18Voorschotovereenkomst 3Waterlevering ........................ iWoningen voor ouden van dagen iWoningpolitiek (algemeen) iZegelwet iDiversen 3ENGELAND EN DE VOLKSHUISVESTINGDe ,, International Federation for Housing and TownPlanning" heeft zijn congres dit jaar in Londen gehou-den. Buiten het daar verhandelde, waarvoor men slechtstwee dagen benutte, heeft men de congresdeelnemersin ruime mate in een kort tijdsbestek laten zien hetgeenin en om Londen op het gebied der volkshuisvesting-- in het bizonder van den arbeiderswoningbouw --is verricht en nog staat te geschieden en de deel-nemers en deelneemsters aan de ,,Provincial Tour" het-zelfde in de industrie-steden Leeds, Bolton, Man-chester, Liverpool (met Bebington en Port Sunlight)en Birmingham.Het is ongetwijfeld een feit, dat zeker thans het won-ningvraagstuk in Engeland is aangevat op een wijze als inbijna geen ander land in Europa. Niet alleen wat betreftden omvang, waarin is en nog wordt gebouwd, maar ookt.a.v. de grootte en de inrichting der huizen staat Enge-land aan de spits. Het aanschouwen was niet alleen in-teressant vanwege de andere toestanden en omstandig-heden, waarmede men rekening moest houden, maar zeerzeker ook vanwege de activiteit, die allerwege ten toonwerd gespreid en een indruk gaf van goeden wilen eensgezindheid tusschen de drie groote poli-tieke partijen, om het vraagstuk der volkshuisvestingin korten tijd voor een zoo groot mogelijk deel op telossen.Vooral in de laatste jaren speelt de ,,slum-clearance"in de Engelsche woningpolitiek een groote rol. Dit isbegrijpelijk. Te lang heeft men daar te weinig aan gedaan,hoewel Engeland het eerst geindustrialiseerde land vanEuropa is en de slechte woningtoestanden als gevolg vande industrieele revolutie reeds in het midden van de igeeeuw in het leven zijn geroepen. De woningtoestanden inde oude en oudere stadsgedeelten, zoowel in Londen alsin de industriesteden in de Midlands, laten over het alge-meen zeer veel te wenschen over.In de stadsgedeelten voor 1900 -- en dit geldt nietalleen de arbeiderswijken -- is de architectuur weinigfraai, de raamopeningen zijn klein en de materialenmissen den kleurenrijkdom en het kleureffect van onzenbaksteen, waarbij nog komt de bekende Engelsche roet-Totaal 74 Afb. I. Type van een flatwoning te Liverpool. Aantal slaapkamersresp, drie en een. In de complexen komen ook woningen voor mettwee slaapkamers.ARTIKELEN 171Afb. 3. Oude Londensche straat in Eastendl-iR^fW"; '- ,T* 1^Afb. 4. Af te breken wijk met back-to-back-houses te Leedsplaag, die de gevels in meer of mindere mate nog grauwermaakt. Hebben de betere woningen nog het typischEngelsche comfort, van de arbeiderswoningen kan ditniet gezegd worden en bovendien staan zij veelal aansmalle straten, met weinig open ruimte en in niet on-belangrijke mate als back-to-back-liouses.Opmerkelijk nu is de scherpe tegenstelling in deEngelsche steden tusschen de oude en nieuwe stads-gedeelten. Terwijl, zooals gezegd en in het bizonder dearbeiderswijken, de ige eeuwsche stadsgedeehen en wattoetreding van licht en lucht, groenverzorging, enz. enwat de grootte en de inrichting van de woonhuizen zelfbetreft, allerbedroevendst zijn en achter staan bij deonze uit het overeenkomstig tijdperk, is speciaal in de naden oorlog gebouwde wijken het tegenovergestelde hetgeval. De reactie op de slechte toestanden heeft tot grooteverschillen geleid.De actie op groote schaal van het oogenbhk t.a.v. de,,slum-clearance" is geenszins overdreven en dat men inde lugubere stadsgedeehen met een ongeloofHjk aantalkrotten (alleenin Leeds reeds 72.000back-to-back-houses;de 30.000 slechtste daarvan wil men opruimen) opradicale wijze wil saneeren is zeer begrijpelijk enuitermate verdienstelijk.De mogelijkheid tot het opruimen van krotten opgroote schaal is gegeven door de ^Housing Act 1930",die de procedure voor de behandeling heeft vereen-voudigd. Blijkbaar is tevens de onteigening in zeerradicalen zin opgelost, zoo dat de vergoedingen in een tesaneeren wijk enkel omvatten de waarde van den grond,ongeacht het feit of de woning zonder de ^clearance"voor onbewoonbaarverklaring in aanmerking komt.De tochten in en om Londen en in de industrie-stedenin de Midlands gaven over het algemeen hetzelfde beeld,met enkele variaties. In de zwaar-industrie-steden was deroetplaag erger dan in Bolton met meer textielnijverheid enin een in de nabijheid der zee gelegenplaats als Liverpool.Als een zeer belangrijk feit mag worden opgemerktdat overal de inrichting der woning -- zoowel flats,boven- en benedenwoningen en cottages -- op een belang-b;Begane grond VerdiepingAfb. 2. Type non-parlour woning te Liverpool met drie slaapkamers Afb. 5. Krotwijk te Liverpool172 ARTIKELENAfb. 6. Krotwijk te Manchester'^V\-^-Afb. 7. Stonehurst Estate, Birmingham; achtertuinen van 30 mdiepteAfb. 8. Wythenshawe Park, Manchester; gespaarde boomen inde straatrijk hooger peil stond dan in ons land. Ruime woningenmet groote woon- en slaapvertrekken en een behoorlijkekeukeninrichting in een niet te kleine ruimte, meestalover twee vertrekken verdeeld. Vaste kachels voor ver-warming van de woonkamer en een of meer slaapkamers;de keuken ingericht met middelen voor koken en was-schen, waarbij van gas en electriciteit gebruik was ge-maakt. In elke woning een badkamer met vast bad; insommige gevallen kon door het toepassen van een kortbad met zitgedeelte met een betrekkelijk kleine ruimteworden volstaan. De badkamer leidde meestal tot eenwarmwatervoorziening, die 00k op andere plaatsen waste benutten. Veelal werd door middel van een der vastekachels het water verwarmd.De afwerking der woningen was goed; aan het verf-werk moge dan lets minder aandacht worden geschonken,maar mogelijk is het dat de kleur door de open haardener niet 2;ooveel toe doet.Het vorenstaande doet de vraag opkomen of wij metonze minimum-woningen wel op den goeden weg zijn.Opgemerkt moet echter worden dat alle arbeiders-woningbouw in Engeland van den laatsten tijd en in denaaste toekomst, voorzoover wij inzicht in de voor onsingewikkelde financieele verhoudingen konden krijgen,gesubsidieerde bouw is. Het moge dan zijn dat sommigenwegens principieele gronden dit als minder juist ken-merken en dat de economische omstandigheden tot voor-zichtigheid manen, aan den anderen kant dient te wordenbedacht dat woningen voor ten minste 50 jaar gebouwdworden en zeer zeker de vraag gerechtvaardigd is ofmogelijke tijdelijke omstandigheden zoolang invloedmogen doen gelden.Dakkapellen ziet men in Engeland zelden; bij denouderen bouw in het geheel niet. Slaapkamers in den kapzijn er dan niet en de kap is een looze ruimte, die uit-sluitend voor isolatie dient. De dakhelling is flauw,meestentijds 35? en nadert slechts zelden 45?. Het voor-deel is verder, dat men slaapkamers met enkel verticaleen horizontale begrenzingen verkrijgt.Het is altijd nog een twistpunt, of deze bouw zooveelduurder is dan die met slaapkamers in den kap en dus dak-kapellen. M.i. zal het niet veel zijn en technisch is ervoor te zeggen, dat het dak minder onderbrekingen heeft.Echter heeft het architectonisch bezwaren en wel datgroote complexen eengezinswoningen, zooals te Bolton,met flauw hellende daken een vlak, drukkend idee geven.In het complex ,,Wythenshawe Park" te Manchester hadmen enkele blokken met benutte kap tusschen de anderedoor geprojecteerd en overigens de dakhelling niet teflauw genomen, waardoor het effect veel beter was ge-worden. Dan wordt dit laatste evenwel kostbaar en ishet m.i. niet financieel verantwoord de kapruimteonbenut te laten.Aangaande den opzet der complexen viel allereerstde aandacht op de ,,layouts", d.z. gedetailleerde uit-breidingsplannen, die tusschen de hoofdverkeerswegenworden ingepast, dikwijls een zeer grooten omvang be-slaan en waarop de juiste plaats der huizen direct wordtaangegeven. Het groote voordeel daarbij is, dat layouten bouwontwerp in een hand zijn, waardoor eenheid vanopzet en uitvoering is gewaarborgd. Voorbeelden hiervanzijn: Becontree^), een groot complex van -- 25.000^) Het tenants handboek noemt dit: ,,the largest muncipalhousing estate in the world".ARTIKELEN173woningen ten oosten van Londen in eigendom en beheerbij de Londen County Council en Wythenshawe Estatete Manchester, een van gemeentewege gesticht tuindorpbinnen het gebied dezer gemeente.Tijdens de Congresdagen te Londen werd een be^oekgebracht aan de tuinsteden Letchworth en Welwyn, dete waardeeren voorbeelden van reactie tegen het steedsgrooter worden van de millioenenstad Londen en diehun oude bekoring nog steeds hebben behouden. Letch-worth dateert van 1903, is opgezet voor 35.000 inwonersen telt thans ruim 15.000 inwoners; voor Welwynvan 1920 zijn deze getallen resp. 40.000 en 10.000. Deuit-breiding gaat dus langzaam. Te verwonderen valt ditniet wegens den grooten afstand tot Londen, hoewel deverbinding goed is. Het traject per spoor alleen vraagt23-26 min. en de minste kosten per dag voor heen enterug bedragen / 0.75 (werkmanskaart). Dit maakt hetheen en weer trekken zeer bezwaariijk, Deze tuinstedenzijn trouwens niet als forensen-steden van Londen be-doeld, doch als satelliet-steden, met een zooveel mogelijkzelfstandig bestaan als woon- en werkstad. Vandaar datbeide industriewijken hebben en industrieen totzich trachten te trekken. Dit brengt behoefte aan arbei-derswoningbouw met dch mede, waarin men dan 00kvoorziet. Letchworth is er het meest in geslaagd vrij tal-rijke industrieen tot zich te trekken, zoodat zich daarzelfs het verschijnsel voordoet, dat werklieden uitden omtrek er komen werken. Indien deze tuinstedenzich alleen zouden beperken tot huisvesting van rente-niers en gepensioneerden zou haar groei gering zijn.Het evengenoemde Wythenshawe, vertoont in zoo-verre een ander karakter, dat het geheel op Manchester isgeorienteerd en voorloopig nog nagenoeg geen eigenIndustrie heeft. Ook hier is de afstand bezwarend: bus-retour 8 pence of / 0.40 (aldus te stellen voor vergelij-king).Wat het groen betreft is er evenzeer een sterke tegen-stelling tusschen oud en nieuw. Treft men in de oudestadsgedeelten vrijwel geen groen aan buiten de parken,waarvan het oppervlak in-verhouding tot het geheele ge-bied in de onderscheidene steden varieert van bescheidenof zeer bescheiden tot zeer benepen, bij de uitbreidingenvan den laatsten tijd wordt bizonder gezorgd voor hetverkrijgen van een hoog percentage gebied voor open-bare plantsoenen, parken, playgrounds, enz. buiten en inde complexen en het buiten bebouwingsdoeleindenhouden van gebieden, die meer of minder als natuur-schoon zijn aan te merken. Voegt men daarbij dat daarbijde voor- en achtertuinen diep en het aantal huizen perha minimaal is, dan volgt hieruit dat het percentage,,groen" reeds belangrijk hoog is en zich nog in stijgendelijn beweegt. Aan den anderen kant rijstevenweldevraagof men niet eenigszins zuiniger met den grond had kun-nen omspringen, zonder het resultaat te schaden. De mi-nimale bebouwingsdichtheid brengt, bij de overwegendetoepassing van eengezinshuizen, zeer zeker bij de grootesteden haar technische bezwaren mede (t.a.v, verschil-lende leidingnetten, transport, communicatie, enz.)Zooeven is reeds opgemerkt dat landschappelijk schoonzooveel mogelijk wordt behouden en tegen verandering ofbebouwing wordt beschermd. Indien daartoe aanleidingis, worden mooie deelen van het landschap tot park be-stemd. Ook op andere wijze wordt met groote zorg enliefde gewaakt voor het behoud van landschappelijkAfb. 9. Voortuinen in Wythenshawe Park te ManchesterAfb. 10. Stanton Estate te Bebington'^^^Afb. II. Wythenshawe Park te Manchester174 ARTIKELENAfb. 12. Smedley Residential Flats te Manchesterp^'?^-m4?MAfb. 13. St. Andrews Garden Flats te LiverpooliP If M I M m n IM I I tii-iT-iiflniAfiiAf-Afb. 14. China Walk Estate Flats te Londenschooti. Boomaanplanting in de straten komt in de oudesteden vrijwel niet, in de nieuwe gedeelten niet in ruimemate en op zeer bescheiden schaal voor, mogelijk wegensde beplantingen in de ruirae voortuinen. Daartegenoverstaat het zorgvuldig sparen van bestaande boompartijen,2;oowel in voor- en achtertuinen, als in wegen en bijgronden in complexen voor gemeenschappelijke doel-einden.De voortuinen zijn over het algemeen zorgvuldig on-derhouden. Analoog als bij ons, worden zeer goede resul-taten bereikt met tuinwedstrijden. De perceelsafschei-dingen zijn laag en worden vaak tot stand gebracht doorgroene hagen. Houten schuttingen, die den doorkijkbelemmeren, komen niet voor.Nagenoeg elk complex, met uitzondering van de na tenoemen tenement-buildings, maakt dan 00k een vol-komen tuinstadachtigen indruk. Als een der meest ge-slaagde voorbeelden, waar de verhouding tusschen hetbebouwde en het groen-oppervlak en de verzorging vandit laatste bijna ideaal was, kan worden genoemd StantonEstate te Bebington (in de buurt van Birkenhead).Bij al den lof, die den Engelschen woningbouw niet kanworden onthouden, kan eenige critiek niet achterwegeblijven.In de Engelsche town-planning ontbreekt de grootelijn, het systematisch opgezet, logisch geconstrueerd plander toekomstige ontwikkeling. Een uitbreidingsplan be-perkt zich veelal tot een stel hoofdverkeerswegen, waar-tusschen de voor recreatie-doeleinden en industrieterreinbedoelde oppervlakten zijn aangegeven en voorts hetaantal huizen per acre. Zij zijn te beschouwen als plannen,,in hoofdzaak".Vele layouts vertoonen een ietwat gewild karakter ten-gevolge van het krakelingvormig beloop der wegen, hetgroot aantal culs de sac waarvoor men een groote voor-liefde heeft, terugsprongen, e.d. Voegt men hierbij deopen of half open bebouwing met grootendeels een-gezinswoningen, dan missen mede door de daardoorgroote uitgestrektheid de plannen dientengevolge denklaren, logischen opzet, die een eerste vereischte is vooreen goede conceptie.De oude stadsgedeelten, zelfs Londen buiten de city,hadden een belangrijk percentage eengezinswoningen.Deze voorliefde voor het eengezinshuis heeft tot gevolg,dat dit woningtype ook in den allerlaatsten tijd bij deuitbreidingen deze alles-overheerschende plaats, die hetin het verleden had, heeft behouden. In sommige steden(Leeds en Bolton) komt het, buiten enkele beneden- enbovenwoningen, uitsluitend voor; in andere steden(Manchester en meer Liverpool) had men naast dit typeook in mindere of meerdere mate groote flatgebouwenvoor arbeidersgezinnen gesticht. Het eerste systeem zalm.i. bij de toegepaste wijze van open en half open be-bouwing niet houdbaar zijn en voor de groote steden totte groote uitgestrektheden leiden, met al den aankleve vandien. Dit systeem heeft dan ook alreede tegenstanders(Keay, Liverpool). Een systematische indeeling op dewijze, zooals het Amsterdamsche uitbreidingsplan ditt.a.v. de bebouwingsdichtheid aangeeft, zou meer effectgeven. Ook nog beter dan wat wij van het tweede sy-steem, de combinatie van de flats en open bebouwingmet eengezinshuizen hebben gezien. De verdeelingover het plan was daarbij niet systematisch, terwijl decombinatie t.a.v. het aantal woonlagen er een was vanARTIKELENi?5tegenstellingen, n.l. of eengezinswoningen, of flats alsregel van 5-6 verdiepingen.Etagewoningen met enkele woonlagen en zonder bal-cons komen slechts in enkele gevallen voor.Waar men bij de slum-clearance terrein voor woningenbeschikbaar kreeg, heeft men dit met etagewoningen(flats) bebouwd, 266, dat het aantal woningen in dezeflats ongeveer gelijk was aan het geamoveerde aantal.Hierdoor werd een behoorlijke open ruimte om en tus-schen de onderscheidene flats verkregen. Deze openruimten en binnenplaatsen waren veelal betegeld, be-straat, gebetonneerd of gebitumineerd. ,,Groen" wasuitzondering en dan nog in beperkte, bescheiden mate.Deze complexen tenement-houses vormden daardoor eenscherpe tegenstelling met de normale tuinstadachtige uit-breiding. Vooral was dit het geval te Londen, waar boven-dien de architectuur eenigermate somber en beklemmendaandeed. Ook tegen deze methode van bebouwing in hetgeval van slum-clearance bestaat in den kring der woning-hervormers groote tegenstand.Boven- en benedenwonigen zijn hooge uitzonderingen:woningen voor ouden van dagen in Leeds; ,,maison-nettes" in Birminghan.De flats in de gesaneerde gedeelten bevatten in demeeste gevallen balcon-woningen. De langs een zijdedoorloopende balcons, vanwaar de woningen toe-gankelijk zijn, hebben slechts toegang langs enkeletrappen; 24 gezinnen langs een trap. Een opeenhoopingen een verkeer, die ongewenscht moeten worden ge-acht. Bovendien ontvangen de vertrekken aan de balconsgelegen midden op den dag geen direct zonlicht (zie af-beeldingen 12-14, in Juli genomen).De architectuur van het enkele huis was eenvoudig,zonder buitenissigheden, maar niet vrij van Engelschconservatisme (o.a. natuursteen vazen op een opge-trokken gevel, waardoor de gootconstructie binnen dengevel kwam te liggen) en niet bepaald verheugend.Een uitzondering mag gemaakt worden voor de flat-gebouwen te Manchester en Liverpool met een geslaagdemoderne architectuur. In Leeds waren groote flat-complexen in ontwerp te zien; er was echter nog slechtseen begin van uitvoering aan gegeven. Hiervoren is reedsgezegd dat de flauw hellende daken bij groote complexendoor de open bebouwing niet bevredigden. Het systeemder semi-detached-cottages is streng doorgevoerd, blok-ken van twee en vier woningen overheerschen, langereblokken zijn hooge uitzondering. Hoewel de open ruim-ten tusschen de blokken veelal klein zijn (+ 4 m),wordt naast evenbedoelde vervlakking een vermoeienden eentonig beeld verkregen en door het vorenvermeldgewild karakter in den opzet, en door de eeuwigdurendeherhaling van de kleine huizenblokjes, welke dubbelereden de idee wekt van een willekeurige plaatsing t.a.v.de situatie in het complex. De groote eenvormigheid inarchitectuur wordt onvoldoende gemaskeerd door degoede ,,groen" verzorging. fin uit een oogpunt van archi-tectuur en uit dat van een systematischen opzet met be-trekking tot de bebouwingsdichtheid, moet de syste-matische verwijdering van het rijenhuis betreurd wor-den, Ook het straatbeeld zou er baat bij vinden. De ar-chitectuur van de straat was even eentonig als de archi-tectuur van de huizen zelve, mede door de eindeloozeherhaling van huizenblokjes, Variatie in de architectuurvan deze blokjes zou onrustigheid veroorzaakt hebben,Zoodat men het trachtte te vinden door verspringendeplaatsing t.o.v. de rooilijn of andere variaties, die dik-wijls den indruk van kunstmatigheid gaven, Het rijen-huis biedt in dit opzicht voor dergelijke groote complexenbetere mogelijkheden.Dat het resultaat dan onmiddellijk beter wordt, kanworden geconstateerd in Manchester (WythenshaweEstate) en Liverpool (Dovecot Estate), waar hier en daargrootere blokken waren geprojecteerd.Merkwaardig is het standpunt in Engeland t.o.v. dehuisvesting van a-sociale gezinnen. De bemoeiing hier-mede zou een beknotten zijn van de vrijheden van diegezinnen en een dergelijke aanval op de persoonlijkevrijheid is voor den conservatieven Engelschman niettoelaatbaar. Men maakt zich over die huisvesting danook niet druk. De rechtvaardiging voor dat standpunt^zoekt men in de ontkenning van het voorkomen vanfa-sociale gezinnen. In sommige steden verplaatst menzelfs de gezinnen zonder eenige selectie uit de slumsnaar de nieuwe woningen (Liverpool).Geheel negeeren doet men het verschil in soort derbewoners in de praktijk niet. Er waren enkele balcon-woningen te Londen, waarbij slechts naadlooze vloerenen niet-behangen muren waren toegepast, terwijl mendan overigens bij de trappenhuizen en balcongangen inconstructie en afwerking rekening had gehouden metmeer dan normale slijtage en beschadiging.1^ Eenige HoUandsche deelnemers aan de ,,ProvincialTour" hebben een (niet op het officieel programma voor-komend) bezoek gebracht aan een drietal voor den oor-log gebouwde complexen gemeentewoningen in Liver-pool, waarvan enkele zich in zoodanigen staat van vervalen vervuiling bevonden, dat hun de haren te berge rezen.H,i. bleek hieruit de noodzakelijkheid van goed onder-houd, goede supervisie en zorg voor a-socialen, evenalsin het algemeen van behoorlijke leiding en toezichti.v.m. de verdeeling der gezinnen over de woningen(Liverpool: kleine gezinnen in groote woningen).Nog kan worden opgemerkt dat o.a. te Leeds woning-opzichteressen waren aangesteld, terwijl in Birminghameen beambte toezicht had over een 200-tal gezinnen, dieuit de slums komen; de gezinnen gaan vandaar naar decottages.Leiden, September 1935 G. F. E. KiERSDit artikel is samengesteld met welwillende mede-werking van Ir. P. Bakker Schut, van wiens kostbareaanteekeningen ter zake tevens een dankbaar gebruik isgemaakt.De foto's zijn van Ir. L. S. P. Scheffer en van schrijverdezes.HET INTERNATIONAAL WONINGCON-GRES TE PRAAG EN DE VOLKSHUIS-VESTING IN CZECHO-SLOWAKYEHet programma van dit congres te Praag bevatteonderwerpen van groote actualiteit en in het bizonder:le. saneering van oude stadsdeelen, het onderbrengenvan de bewoners van deze buurten;176 ARTIKELEN26. den bouw en inrichting van de kleine en kleinstearbeiderswoning;36. de terugvloeiing van stadsbewoners naar het platte-land.Deze onderwerpen werden door goede deskundigenop woninggebied in de verschillende landen behandelden de voordrachten waren inderdaad goed-technischin orde.Evenwel bracht geen hunner nieuwe ge2;ichtspuntenof oplossingen naar voren. Zij gaven, ieder vcor eigenland, een overzicht van hetgeen er gedaan was, hoe menhet deed en wat er nog te doen viel. Duidelijk druktende moeilijkheden van huishoudelijken aard in de ver-schillende landen op den gang van zaken in de volks-huisvesting. Al naar de financieele omstandighedentoelaten, zijn sedert het congres van 1931 te Berlijn, deverschillende landen doorgegaan op den ingeslagen wegter verbetering van de woningtoestanden, zonder inonderdeelen veel vindingrijkheid te toonen. Er wasgeen debat of gedachtenwisseling. Een zekere matheidhing over de bijeenkomsten, gehouden Maandag, Dinsdagen Woensdag 34, 25 en 26 Juni, in de gehoorzaal vande gemeente Praag. Er is met waardeering melding vante maken dat hetgeen verricht is in verschillende landenmet betrekking tot genoemde onderwerpen, gepubliceerdis in een vijftal gedrukte deelen, die buitengewoon goeden overzichtelijk in tekst en beeld doorwerkt zijii. Zijbevatten een volledig overzicht. Voor den bouw vankleine woningen en de krotcpruiming, beide voor onsland belangrijk, vindt men er vele voorbeelden en gege-vens, 00k uit ons land.De mededeelingen over het derde onderwerpzullen in Holland vcorloopig nog minder de belang-stelling trekken. De terugvloeiing van stadsbewonersnaar het platteland en daarbij hun geheele of gedeeltelijketewerkstelling in den landbouw is in ons land nietactueel, in tegenstelling met o.a. Duitschland. Wijhebben landbouwproducten te veel, wellicht eveneenslandbouwproducenten. Het ontbreekt ons aan betaal-krachtige consumenten, afnemers, en het is zaak hetaantal afnemers, ook binnenlandsche, niet te vermin-deren.Toch is het niet buitengesloten dat, ondanks hethuidige verzet van de nuchtere economie, gaandewegeen steeds grootere trek zal komen van de stadsbewonersnaar het platteland, ook van arbeiders, die bij hunwoning een lapje grond hebben, waaruit zij hun voe-dingsmiddelen halen en die slechts voor een gedeeltevan de werkdagen arbeid in de Industrie vinden. Hetis een goed teeken indien de gezinnen het buitenlevengaan zoeken.Ik heb daarom met belangstelling de voordrachtenover dit punt aangehoord, de gedrukte breedere gegevensdoorgelezen en de practische uitvoering en regelingvan den trek van de stad naar het land in Miinchenbezichtigd.DE VOLKSHUISVESTING VAN CZECHO-SLOWAKIJEEen studiereis bracht de 250 deelnemers uit 25 ver-schillende landen van Praag uit naar de zuidelijkstestad, Bratislava, via een viertal steden, in vier dagen enmet een extra trein.Van elk dezer steden werden uitvoerige gedruktegegevens verstrekt betreffende de volkshuisvesting, dewoningen, de complexen, den stedebouw. Per autobuswerd een en ander bezichtigd. De stedelijke besturen-- in Zlin de Directie der Bat'a-fabrieken -- ontvingenhet Internationale gezelschap op zeer gastvrije wijze.Deze tocht is wel het beste gedeelte van het congresgeweest. Het wil mij voorkomen dat het niet in het kadervan dit verslag ligt een geordend overzicht te gevenvan al het geziene gedurende deze reis. Daarentegen zalik hieronder laten volgen een verslag over den toestandvan de volkshuisvesting in Czecho-Slowakije en een indrukover Zlin, het stadje der Bat'a-fabrieken. Naast de cijfersover Czecho-Slowakije zal ik de Hollandsche plaatsenter vergelijking.De bevolking bedraagt ruim 15 millioen zielen, metruim 3.6 millioen huizen op 14 millioen ha, dus meteen gemiddelde bezetting per woning van 4.2 zielen,tegen in Nederland 8 millioen, 1.9 millioen en 4,21zielen per woning op 3.4 millioen ha.De woningvoorraad is verdeeld naar de woonruimte,als volgt:22 % woningen met i kamer met kooknis;41 % ,, ,, I kamer en keuken;33 % ,, ,, 2 of meer kamers;en in Nederland:33 % woningen met 2 kamers en keuken;36 % ,, ,, 3 kamers en keuken;31 % ,, ,, 4 of meer kamers en keuken.Er is een sterke aanwas van de bevolking, gemiddeld1.9 % over de jaren 1920-1931, tegen in Nederlandcirca 1.25 %. Ondanks deze snelle bevolkingstoename,door geboorte en verlaging van het sterftecijfer en hetstopzetten der emigratie, is in de laatste 15 jaar het tekortaan woningen verminderd en is er een zeker overschot.Ook het peil van de woningen is wat verbeterd. In 1919was het percentage leegstaande woningen o.i, thansstaat 1.5 % van de woningen onverhuurd. In Nederlandis dit cijfer nu minstens 5. In beide landen staan inhoofdzaak ledig de woningen in de binnenstad in hetduurdere type of de krotwoningen en is er een drangtot verhuizen van uit de oudere stadsdeelen naar denstadsrand.In dit land met zijn rotsachtigen, harden bouwgrond,zijn vrijwel onvergankelijke natuursteen, zijn besttimmerhout, worden de woningen eeuwen oud, veelouder dan onze Nederlandsche woningen, die in door-snee in 100-125 jaar versleten zijn. De uit vorigeeeuwen afkomstige woningen zijn nog bewoond doorgezinnen, kamersgewijs gehuisvest en meermalen zondervoldoende hygienische voorzieningen. Er heerschen in dezewoningen, naast overbevolking, primitieve woontoestan-den. 50% van de woningen hebben een gemeenschappelijkeW.C. Ondanks de waarde die deze woningen, stratenen pleinen door hun gevels en lijnen architectonischhebben, zou over hen uit overwegingen van modernevolkshuisvesting meerendeels het doodvonnis moetenworden uitgesproken.Evenals in andere landen is de zichtbare verbeteringin de volkshuisvesting eerst ingetreden jaren na hetbeeindigen van den oorlog, ongeveer 1928, ondankseen reeds in 1919 ingezetten aanbouw van woningenter bestrijding van den woningnood.Valutaverhoudingen, toestrooming van landgenootenvan buiten de nieuwe grenspalen, stopzetten der emi-ARTIKELEN 177grade, verhooging van het aantal echtscheidingen envan het aantal huwelijken wischten den invloed van dennieuwbouw op het woninggebrek jarenlang uit.In dit opzicht is Nederland in gunstiger positie ge-weest, was daarbij kapitaalkrachtiger. Dank zij de wijzewaarop de Regeering financieel den woningbouw bevor-derde, is de woningnood hier jaren eerder weggebouwddan elders.Daarnaast kreeg ik in Czecho-Slowakije, evenals inmeerdere landen, den indruk dat in het algemeen deHollander de waarde van de behoorlijke waning meeren beter inziet dan elders, tot dusverre, het geval is.Evenwel wij moeten niet vergeten dat dank zij de leidingen hulp van de Nederlandsche Regeering onze arbeidersen kleine middenstandsgezinnen in de laatste twintigjaar geleerd hebben beter te wonen en vooral wat eenbetere woning is. Voor dien tijd was het bij ons nietzoo heel veel beter gesteld als het thans nog isinCzecho-Slowakije. ,,Elke nieuwe waning een eigen privaat" dateertb.v. in Rotterdam vanaf 1912!Reeds in 1919 heeft de jonge republiek maatregelengenomen om den zeer grooten achterstand in de volks-huisvesting te verbeteren. De samenwoning in Praagbedroeg toen 20 %. De overbevolking van de meeren-deels zeer kleine woningen was schrikbarend.Alleen door groote financieele tegemoetkoming van deRegeering gelukte het in de jaren 1919-1924 den aan-bouw van woningen aan den gang te brengen. De Staatstelde zich borg op zeer gunstige voorwaarden voorle en 2e hypotheek tot tezamen 85 % van de stichtings-kosten; rente en amortisatie regelde de Staat. In 15 %moest de bouwer voorzien. Het wil mij voorkomen datdeze regeling t.o.v. bevordering van den bouw niet degelukkigste is geweest, immers ook onze Hollandscheervaring is dat op de onmacht in de voorziening van15 %, zelfs van 5 % van de kosten, de bouw in velegevallen niet tot stand komt.In 1921 werd deze steun gewijzigd in een bijdragein de rente en amortisatie-rekening gedurende 25 jaaren in vele gevallen werd een bedrag a fonds perduverstrekt. In 1924-1926 werden de gelden beschikbaargesteld voor woningbouw, geput uit het Woningfonds,verkregen door belasting op de huren. Deze bedraagtthans nog 12 % plus opcente'n en hieronder vallenongeveer 50 % der woningen. In 1927-1930 stelde deStaat zich wederom garant voor le en 2e hypothekentot 85 %, echter met dien verstande dat de hypotheek-nemer zelf de rente en amortisatie betaalde en de Staatalleen bij onmacht van den hypotheeknemer aansprakelijkkon worden gesteld.In 1930 is tenslotte een regeling getroffen ter finan-cieele aanmoediging van den bouw van de kleinstewoning, 20-40 m^ oppervlakte (buiten toebehooren)in den vorm van een jaarlijksche huurtoeslag, die tenhoogste 2\ % bedraagt van 90 % bouwkosten, plusle en 2e hypotheek tot 85 %. De garantiestelling vanden Staat beperkt zich thans tot dit soort kleine woningen.Gedurende de laatste jaren is het aantal steunverlee-ningen sterk ingekrompen in verband met den standder openbare middelen. Ook de bouwnijverheid is inge-krompen. In de laatste jaren wordt steeds meer hetkleinste type gebouwd.Evenals in andere landen blijkt het ook in Czecho-Slowakije een moeilijke weg te zijn -- en een die meer-malen verlegd moet worden -- om uit het moeras vanden woningnood te geraken. En de resultaten:Van 1921-1931 zijn circa 550.000 woningen toe-gevoegd aan den woningvoorraad en is deze van 3.1millioen gekomen op ruim 3.6 millioen. Dit is reeds eenmooie prestatie. Aan de stichtingskosten heeft de Staatin velerlei vorm (hypotheek, gelden a fonds perdu,subsidie in de hypotheekrente) meegedragen circa500 millioen gulden.De Nederlandsche Regeering heeft aan de volkshuis-vesting in die jaren een grooter bedrag besteed in denvorm van gewaarborgde voorschotten met terugbetalings-termijn van 50-75 jaar en de woningvoorraad kwamvan 1.5 op 1.9 millioen.De na den oorlog gebouwde woningen tconen duidelijkeen verbetering in de wooncultuur en woontoestand,onder meer bij de woningen van woningbouwvereeni-gingen, welker leden een belangrijk bedrag bijdroegen inde stichtingskosten. De woningbouwvereenigingen heb-ben in die jaren circa 70.000 woningen gesticht, veelalwoningen met twee kamers, keuken, bad, W.C. enoverigens het kleinste woningtype voor de minst draag-krachtige gezinnen. Eveneens mooi werk.In het algemeen beperkt de verbetering zich door:een tweede of derde kamer; eigen W.C; badkamer;electrisch licht; stroomend water; gemeenschappelijkewaschinrichting; sommige gevallen van centrale ver-warming en warmwaterinstallatie.Het is opmerkelijk hoeveel punten van overeenkomster thans te vinden zijn bij de verschiUende volken metbetrekking tot hun huidige wooneischen, beter gezegdwoonverlangens.De verlangens zijn: meer licht, lucht, zon en groen;meer kamers, beter hygienische voorziening in de woning,drang tot verhuizing uit de oudere deelen der stedennaar den stadsrand, eenige drang tot terug naar hetplatteland, ra.a.w. een verhooging der woonzeden enverbeterd inzicht in hygiene is in de meeste landen vanEuropa op te merken. Dit is toe te juichen. Nietteminzijn er toch groote gradueele verschillen.In Holland zou een inrichting en verdeeling van dewoonruimte, zooals wij die in Czecho-Slowakije in velehuizen zagen, aan critiek onderhevig zijn. Wij zouden,conform onze inzichten, den eisch stellen van:le. afzonderlijke slaapgelegenheid voor ouders, jongensen meisjes;2e. de huiskamer uitsluitend als woonkamer en nietmede als slaapkamer benutten in gezinnen al danniet met kinderen;3e. (kleinere) keuken, die niet als woonkamer wordtgebruikt;4e. geen kazernebouw van meer dan 6 flats per huis ingesloten bebouwing (men gaat tot 20 flats per woon-gebouw).Hierbij voeg ik twee voorbeelden van woningen,zooals zij bij duizenden gebouwd zijn, het eene voorbeeld,de eenkamer-woning, is een bekroond antwoord op eenregeeringsprijsvraag en daarnaast een Hollandsche op-vatting van de verdeeling van dezelfde oppervlakte,afkomstig van Ir. van Tijen en het architectenbureauGranpre Moliere, Verhagen en Kok.KOLONIES VAN EENGEZINSWONINGENHet spreekt vanzelf dat ik naarstig gezocht en gein-178 ARTIKELENAfb. I. De eenkamer-arbeiderswo-ning, zooals deze zeer veel ge-bouwd is en wordt in Czecho-Slowakije. Woonoppervlak 48 m^.Een met goud bekroond antwoordop een Reg. Prijsvraag.Afb. 2. Een arbeiders-flatwoningvan Ir. van Tyen. Woonoppervlak+ 48 m^. De oppervlakte is gelijkaan de Praagsche een-kamerwoning,de indeeling is geheel anders en,naar Hollandsche opvatting, beter.Afb. 3. Een ontwerparbeiderswoning, groot? 48 m^ oppervlakte,van het architectenbu-reau Granpre Moliere,Verhagen en Kok.formeerd heb naar tuindorpen en eengezinshuizen voorarbeiders.Inderdaad bleken zoodanige woningen na den oorloggebouwd te zijn in Praag en wel de Familienhauser-Kolonie in Praag-Malvazinky en Praag-Zinonice en ineenige andere buitenwijken.Het totale aantal dezer woningen is zeer bescheiden,wellicht 600-1000 ten hoogste.Zij bestaan uit, per woning:een kamer met kooknis en toebehooren (bad, W.C);twee kamers (een kamertje plus woonkeuken) en toe-behooren :twee kamers met keuken en toebehooren.Met veel financieele opoffering heeft de gemeenteden bouw mcgelijk gemaakt. Zij geeft den grond inerfpacht voor 80 jaar tegen lagen canon, 12-24 centper m^ en daarbij 90 % van de bouwkosten, terug tebetalen in 20 jaar, rente 6 %. Waterleiding, gas, elec-triciteit-aanleg, betaalde zij, zonder terugvordering.De menschen wonen er zeer goed, beschouwd in verbandmet den algemeenen woningtoestand. Wanneer men inoverweging neemt de vele moeilijkheden op elk gebied,die de jonge republiek op haar weg vond, de desolateerfenis, welke zij in 1918 overnam, dan is een geweldigeen vruchtbare arbeid in de volkshuisvesting tot hedenverricht. 550.000 woningen zijn gebouwd, zij het 00kmet, naar onze opvatting, zeer gering aantal kamers.Ik wil dit laatste even toelichten aan de hand van degezinssterkte in beide landen.De gezinssterkte in De gezinssterkte inCzecho-Slowakije Nederland0 kinderen 21.2 % 23.25 %I kind 24.8 % 22.8 %2 kinderen 20.4 % 19-7 %3 12.5 % 12.8 %4 e.e % 8.2 %5 3.3 % 5-25 %6 ,, 1.7 % 3-35 %7 tot 8 kmderen 1.2 % 3-35 %9 kmderen en meer 0.5 % 1.30 %I persoon 7-8 %100 % 100 %Gemiddeld 4.2 % Gemiddeld 4.21 %Ergo zijn met betrekking tot de noodige woonkamersper gezin in beide landen de behoeften vrijwel gelijk.Niettemin bevordert de Regeering in Czecho-Slowakijeden bouw van de eenkamer-woning, terwijl de Neder-landsche Regeering zich op het standpunt stelt -- ziemededeeling van Minister Slotemaker de Bruine in deTweede Kamer 1934 -- dat aangebouwd moeten enzullen worden woningen voor gezinnen met kinderenbevattend: een slaapkamer voor man en vrouw, een voorde opgroeiende jongens en een voor de opgroeiendemeisjes, m.a.w. woningen met vier kamers voor bedoeldegezinnen.De prijsvraag uitgeschreven in Amsterdam 1933, metbetrekking tot typen goedkoope woningen brengt naarvoren de volgende woningindeeling in percentages.5% van de won. geschikt voor bewoning door 2 pers.;10 7o ft )f )f jt ff f fj 3 "25 7o tf tt i) >> t) ? tt 4 tt60 7o ft tf tt )> ? t> tt 5 tt100 7o.In yorige jaren 1917-1933 toen het huurvraagstuknog niet zoo'n overwegenden invloed had, hebben wijzelfs ruimer gebouwd dan de Minister thans aangeeft.Wat Czecho-Slowakije betreft, rijst de vraag waaromdeze primitieve woningen, waarom dezelfde en in velegevallen voldoende woonoppervlakte niet hygienischer,moreeler, in woonruimten is verdeeld.Het antwoord daarop is dat thans erkend wordt dathet gebruikelijke type van kleine woningen niet vrij isvan fouten, dat vooral de groote keuken en de ingeroestegewoonte om in de keuken te leven, afkeurenswaard is,dat het wenschelijk is de keukens kleiner te maken ente zorgen voor een voldoend aantal slaapkamers.ARTIKELEN 179Daarnaast, en dit is het m.i. juiste antwoord, wordterkend dat men wel getracht heeft woningen te bouwen,maar te weinig kennis had, te weinig aandacht besteeddeaan het woonvraagstuk, de behoeften aan woonruimtenen slaapruimten, en aan de behoefte aan woningen metverschillend aantal slaapkamers.Ook hier past ons een zekere bescheidenheid, want 00kde geschiedenis van onzen woningbouw in de laatste20 jaar toont bij verscheidene gemeenten en woning-bouwvereenigingen een tekort aan effectieve kennisvan de doelmatige voorziening in de woningbehoefte.Het onderscheid in deze tusschen Nederland en Czecho-Slowakije is, dat wij te veel groote woningen stichttenen zij te veel kleine.De huren der nieuwe woningen in de steden zijnongeveer:woning metI kamer, portaal (bad) W.C.kamer, keuken, etc. ......kamers, keuken, etc. ....kamers, keuken, etckamers/ 120.- - / 180.- p.j.;,, 200.- - ,, 360.- p.j.;,, 300.- - ,, 480.- p.j.;,, 420.- - ,, 720.- p.j.;,, 540.- - ,, 850.- -/ 1000.- p.j.Aangezien de inkomsten en loonen in het algemeen --en in particuHere bedrijven -- ver onder het Hollandscheniveau Hggen, is het begrijpelijk dat menig intellectueelgezin woont in een eenkamer-woning en dat een twee-kamer woning reeds behoort tot de middenstandsgroep.Stellen wij tegenover deze gegevens de cijfers geldendvoor Nederland.Woningaanbouw in Holland in de jaren 1920-1931:464.000 op een woningvoorraad van plm. 1.5 millioen,waarvan door particulieren 334.612gemeenten 33-685woningbouwverg. 85.047Rijksinstellingen 1-383Ruimte-indeeling van den totalen woningvoorraad:Won. met huiskamer, keuken en i slaapkamer 33 %idem 2 slaapkamers 36 %idem 3 slaapkamersen meer 31 %100 %Huurprijzen der woningen:arbeiderswoningen / 4-5-6-7 per week of per jaar/ 200.- - / 350. ;middenstandswoningen / 8-12 per week of per jaar/ 400.- - / 600.- - / 800.-.Men ontmoet typische tegenstellingen in Czecho-Slowakije. Dit land, dat in wooncultuur ten achter is bijNederland, is ons vooruit in waterbeschaving, zorg voorouden van dagen, zorg voor lichamelijke ontwikkelingen in den bouw van representatieve, sociale bouwwerken.In Koniggratz (Hradec Kralove) bouwde de Spaarbank-- een particuHere instelling, zooals onze Nutsspaar-banken -- uit haar reserves een overdekte bad- en zwem-inrichting met golfslag voor de bewoners van dit stadjemet 40.000 inwoners. Zij droeg het bezit aan de ge-meente over. De inrichting zou in Rotterdam met ruim500.000 inw. geen kwaad figuur maken.Brunn, een stad met circa 300.000 inw., bouwde drieopenlucht zwem- en zonnebaden, elk voor 5000 personentCKUtCM**Afb. 4. Een middenstands eenkamerwoning in Czecho-SlowakijeAfb. 5. Dezelfde _?woonoppervlakte ^1van afb. 4 en daaropontworpen een wo-ning door het ar- ^f^chitectenbureauGranpre Moliere,Verhagen en Kok.en twee overdekte zweminrichtingen. Het gemiddeldewatergebruik is 125 liter per persoon per dag.In de stadsuitbreiding is rekening gehouden met debehoefte aan park en bosch tot circa 60 m^ per hoofdder bevolking. In Amsterdam 27.55 m^.In Praag bouwde de Regeering het Masarykhuis, eencomplex gebouwen, gelegen in de fraaie heuveligelandstreek, grenzend aan een bosch nabij de stad. Oudenvan dagen, onherstelbare zieken, zwakken, zieke kinderenworden opgenomen en verpleegd; in totaal 3000. Koste-loos of tegen geringe vergoeding. Studententehuizenvoor beider kunne, stadions van zeer groote afmetingen,universiteitsgebouwen, scholen, representatieve en socialegebouwen, getuigen van een intens streven naar volks-ontwikkeling. Wellicht had de stichting vandezeprachtigemonumenten van kennen en kunnen mede ten doelhet gevcel van eigenwaarde bij het volk weder te her-stellen na den verloren oorlog. Een verstandige uitgave.Met een terneergeslagen bevolking kan men gewoonlijkniet veel goeds bereiken.De dagen besteed aan het bezichtigen der steden, haarinventaris aan oude en nieuwe woningen, aan verschil-t8o ARTIKELEN>?M.M?-|$(S >KI,K.MIO ZljNti>fei:nu:i)>i^ !i.i'--^^^^HHnH[H| HKIgf ,_^,. ' '" t_ ^^i^^lPW ' 1^1*1"'f^pt^^*""^^^!?/", ^_fj1 ^iiwiifiiii''^^^^^??i*'*?- ^Afb. 7. Internaat van de Bat'a-fabrieken Afb. 8. Woningen in Zlinvoor 4 ge^innen ,, ?d.w.z. 4 woningen onder een kap.totaal 3671De kleinste woningen bevatten:een kamer, een slaapkaraer, een kooknis, een badka-mer, W.C.De grootere woning bevat:een huiskamer, een keuken, 2-3-4 slaapkamers, eenbadkamer, W.C.De huurprijzen zijn:een eengezinshuis met drie slaapkamers / 1.80 p. w.,, tweegezinshuis ,, twee ,, ,, 1.50 p. w.,, viergezinshuis ,, een slaapkamer ,, 0.90 p. w.De woningen zijn zeer gced en te vergelijken met onzemoderne arbeiderswoningen wat ruimte, indeelingen voorzieningen betreft. Alle woningen hebben eenZeer goede badgelegenheid. Volop licht, lucht, zonin de huizen. Practische indeeling, gezellig en gemakke-lijk. Deze huren zijn laag. Daartegenover staat dat deloonen in de industrie in dit land zeer laag zijn. Uur-loonen van 8-15 cent komen in de industrie niet bijuitzondering voor. Men zie hiervoor de mededeelingenvan de Regeering van Czecho-Slowakye, zooals opge-nomen in de N.R.C., ochtendblad van 17 September.Behoudens de buitenmuren is de constructie van dewoning van licht materiaal, zeer scherp berekend. Hetaantal woningen is niet voldoende om alien arbeiders eenonderdak te geven en dient in hoofdzaak voor de ge-trouwde werklieden. Er zijn 20.000 arbeiders tegenp.m. 3700 woningen. Bat'a regelt dit verschil als volgt.De fabriek werkt metduizenden jongearbeidskrachtenvan 14-18 jaar en deze worden alle ondergebracht ininternaten. Zij brengen daar hun studie-, tegelijkertijdleerjaren door. In dien tijd is hun verdienste juist genoegom in hun (bescheiden) behoeften te voorzien en hunlesgeld te betalen. Zij zijn verplicht vakcursussen, taal-cursussen, te volgen, zoowel als algemeen onderricht.Er heerscht een strenge discipline in de internaten enkaraktervorming zoowel als lichamelijke ontwikkelingworden op krachtige wijze bevorderd. Het systeem toontovereenkomst met Russische arbeiders-opleiding enhuisvesting en zou zeer zeker niet in ons land van toe-passing kunnen zijn. Terecht zouden wij tegen hetonttrekken van deze kinderen aan het ouderlijk gezag,het huiselijke leven en -- in feite -- aan den invloed vande vrije maatschappij, overwegende bezwaren hebben.Ook zouden wij wellicht een -- van Bat'a's inzichten --afwijkende raeening hebben over karakter.Ik kreeg min of meer den indruk dat de weerdeeringdaarvan rechtstreeks evenredig was met de arbeids-prestatie en de bevordering van de algemeene belangender fabriek en minder met de wijze waarop dit resultaatwerd bereikt.De internaten zijn groote, modern ingerichte gebou-wen van 3-5 verdiepingen. Elke ploeg jongens ofmeisjes, groot 20, onder een surveillant heeft een eigenslaapzaal. Eetzalen en gezelschapszalen, badkamers, enz.zijn volkomen in orde. Technisch is het systeem ,,af".De man, die dit organiseerde was uitermate bekwaam.De i8-jarige arbeider kan een onderdak vinden in depensions van de fabriek. Tegen / 1.20 per week kan hijeen kamer krijgen, gedeeld met een collega, in eenpension waarin plaats is voor 15-20 jongelui. Eengetrouwd paar, waarvan de man in de fabriek werkzaamis, leidt dit pension. Kost etc. wordt extra berekend,maar kan ook in de eetgelegenheid van de fabriek genut-tigd worden.Ook deze pensions zijn keurig in orde. AUeen de zielen de hartelijkheid ontbreken, wat vooral te betreurenis in de internaten voor de kinderen. De jeugdigearbeiders, die men in groepen ziet loopen tijdens deschafturen, zijn onderling gelijk. Het regime nivelleert.Zij zien er echter gezond en netjes uit. Het gevoels-element ontbreekt in Zlin en dit is een onmisbaar onder-deel van elke industrieele organisatie, wellicht vooral inwereldfabrieken. Een hooger begrip vat alle menschensamen.Indien ik deze huisvesting en opleiding vergelijk metdie welke Philips aan de arbeiders zijner fabriek geeft,dan is aan deze laatste verre de voorkeur te geven. Hiergeeft men ruime, goede woningen, bevordert hetgezinsleven en verband, laat den arbeider alle maat-schappelijke vrijheid en verzorgt zijn geestelijke enlichamelijke ontwikkeling op waarlijk sociale wijze.Zoo moet het en zoo kan het met behoud van de winst-marge. Een welbewust productieplan. Thomas Bat'awas een koning in zijn droomen maar -- tenminste voorHollanders -- een te eenzijdig, zij het ook geniaal, manin de verwezenlijking daarvan.182 ARTIKELEN - BINNENLANDDe 63 zeer groote fabrieksgebouwen zijn in plant-soenen gelegen. De fabrieken zijn zindelijk, goed verlichten geventileerd. Er wordt aan den zgn. loopenden bandgewerkt. Er wordt niet gesproken. Men werkt.Er wordt thans een dagproductie gehaald van 165.000paar schoenen, dat wil zeggen vijftig millioen paarschoenen per jaar! De jaarlijksche wereldbehoefte aanschoenen is 900 millioen paar.Tevens produceert de Vennootschap zijden kousen,rubber banden, vliegmachines, in een onver^adigbarenproductie-honger.Rotterdam, September 1935 J. M. C. KOERTBINNENLANDRIJKSBEGROOTING 1936HOOFDSTUK XII (SOCIALE ZAKEN), AFDEELING IV, VOLKSGEZONDHEIDOnderafdeeling V, Volkshuisvesting (Woningwet)Artikel 68Bijdragen aan gemeenten over 1936 en afgesloten dienstjarenter tegemoetkoming in de betaling van de annuiteiten, tot voldoe-ning van renten en aflossing van de voorschotten uit 's Rijks kasverstrekt voor de doeleinden, in paragraaf 7 der Woningwetomschreven, alsmede bijdragen voor huisvesting van keet- enkrotbewoners in Drenthe / 12.541.197.-.a. bijdragen annuiteiten / 12.539.197.-.b. bijdragen huisvesting krotbewoners / 2.000.-.Nadat gebleken is, dat in den kring der gemeentebesturenzelf tegen de verlenging van den totalen looptijd der voor-schotten overwegend bezwaar is gerezen, is deze maatregelteruggenomen. Ter bereiking van de noodzakeUjke verdereverlaging der huren wordt de post verhoogd met een bedragvan / 2.000.000.-. Voor het dienstjaar 1935 was deze postvoor dit doel reeds met / 1.500.000.- verhoogd, zocdat thansvoor huurverlaging / 3.500.000.- beschikbaar is gesteld.Artikel 69Bijdragen aan gemeenten in de kosten van eene woningtellingen van eene woningbeurs. Memorie,Artikel 70Bijdragen aan gemeenten om ten behoeve van krotopruimingarbeiders ten platteiande eene eigen woning te verschaffen en terverbetering van woningen ten platteiande, die door de eigenaarsworden bewoond / 15.500.-.Gelet op het bedrag, dat in 1934 voor krotopruimingwerd toegekend, en rekening houdende met den dringendeneisch van bezuiniging wordt thans / 4500.- minder aange-vraagd dan voor 1935.Subsidie aan het Nederlandsch instituut voor volkshuisvestingOm redenen van bezuiniging is deze post voor 1936 nietopgenomen. Vitale belangen van de volksgezondheid wordenhierdoor niet geschaad.INSPECTIE VOLKSGEZONDHEID (VOLKSHUISVES-TING)Bij K.B. van 13 September 1935 zijn, met ingang van i October1935, benoemd tot Inspecteur van de Volksgezondheid, bij denDienst, welke in het bijzonder is belast met de handhaving vande wettelijke bepalingen betreffende de Volkshuisvesting, deHeeren G. F. E. Kiers, te Leiden, aan wien als ambtsgebied istoegewezen de provincie Zuid-Holland, en Ir. P. K. van Meurs,te Rotterdam, aan wien als ambtsgebied is toegewezen de provincieUtrecht en Noord-HoUand bezuiden het IJ (en Amsterdam).Bij beschikking van den Minister van Sociale Zaken van26 September 1935 is als standplaats van den Heer Kiers totwederopzeggens aangewezen de gemeente Leiden en als stand-plaats van den Heer van Meurs de gemeente De Hilt.(Ned. Stcrt., 30 September 1935, No. 190)AANBESTEDINGENUit ,,De Aannemer" van 11 October 1935 nemen wij hetvolgende overzicht over van de aanbestede werken gedurende hetderde kwartaal 1935:Particulieren / 8.377.797Gemeentebesturen ,, 3.542.350Woningbouwvereenigingen ,, 685.689Rijk- en Polderbesturen ,, 6.490.540Ned. Spoorwegen ,, 140.677/ 19.237.053PLAN VAN DEN ARBEIDDe ontwerp-resolutie, voorgelegd aan het gemeenschappelijkcongres van S.D.A.P. en N.V.V. te Utrecht op 26 en 27 October,bevat o.m. de volgende eischen.,,Werkverruiming op grote schaal door de uitvoering vannuttige openbare werken; krotopruiming en volkswoningbouw.",,Verlaging van vaste lasten, zoals huren, pachten en hypo-theken.",,Regeling van de woningbouw in verband met de woning-behoefte; zorg voor de bouw van nodige woningen in lagerehuurklassen; opruiming van krotten, sanering van slechte wijken.Vaststelling van overheidswege van een landelijk plan en nietalleen van gemeentelijke uitbreidingsplannen, maar 00k streek-plannen; zorg voor het aesthetisch karakter der bebouwing.Ordening van het bouwbedrijf, mede door instelling vanbouwschappen ter voorkoming van sterke wisselingen in de bouw-bedrijvigheid. Wering van grond- en woningspeculatie. Ont-eigening van grond tegen gebruikswaarde. Belasting op de waarde-vermeerdering van de grond. Instelling van huurcommissies."Ten aanzien van Nederlandsch Indie wordt o.a. geeischt ,,alscrisis-politiek uitvoering van een openbare-werken-program enverbetering der woningtoestanden".HUURVERLAGING WONINGWETWONINGEN.De Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten heeft van denMinister van Sociale Zaken antwoord ontvangen op haar schrijvenvan 20 Februari 1935 (zie ons Maart-nuramer) waarin een aantalbezwaren en vragen naar voren werden gebracht in verband metde huurbepaling van vereenigings- en gemeentewoningen. DeMinister wijst er met nadruk op dat de getroffen maatregelende bedoeling hadden de huurverlaging van Woningwetwoningente bevorderen en niet de strekking tegemoet te komen aan demoeilijkheden, waarmede de gemeenten ten gevolge van denWoningwetbouw te kampen hebben.Uitbreiding van de door de Regeering bevorderde huurver-laging tot de woningen, waarvoor niet of niet meer over eenRijksvoorschot wordt beschikt, hetzij door het overnemen vande gesloten leeningen door den Staat, hetzij door verdeeling vande gelden, welke door de reeds getroffen maatregelen vrijkomenook over de woningen zonder Rijksvoorschot, acht de Ministeronuitvoerbaar. Het eerste zou de Staatsschuld te zeer vergrooten,het tweede zou in de verschillende gemeenten tot al te zeer uiteen-loopende resultaten leiden. Andere maatregelen voor deze woningenworden echter in het vooruitzicht gesteld. In dit verband wijst deMinister erop dat de vervroegde aflossing van Woningwetvoor-schotten voor het Rijk meer nadeel dan voordeel meebracht,immers daardoor vloeiden aanzienlijke bedragen in de schatkistterug, die niet konden worden afgelost en waarvoor een hoogerente moest worden doorbetaald. De Minister verklaart zichbereid voor die complexen, voor welke niet over een Rijksvoorschot,maar wel over een Rijksbijdrage wordt beschikt, verhooging vanhet maximum daarvan in overweging te nemen, mits de gemeentenalles in het werk stellen om tot voordeeliger leeningsvoorwaardente komen.Voorts deelt de Minister mede dat hij bereid is goed te keurendat de kosten van huurverlagingen ingevoerd gedurende den tijd,dat renteverlaging in overweging was, in mindering wordengebracht van de gelden, vrijkomende door renteverlaging. DaartoeZal in de bepaling dat slechts huurverlagingen, goedgekeurd na19 Mei 1934, ten laste van het fonds voor huurverlaging mogenworden gebracht (zie de circulaire van 6 November 1934) dedatum 19 Mei 1934 voor de praktijk worden gewijzigd in iJanuari 1934.Ten aanzien van de herziening van maximumbijdragen in ver-band met het vervallen van den aftrek wegens kapitaalvormingBINNENLANDi8aQpqwowQwOo>woHoauisw?