w^mmm PsWsrTIJDSCHRIFTVOORVOLKSHUISVESTINGEN STEDEBOUWORGAAN VAN HET NEDERLANDSCHINSTITUUT VOOR VOLKSHUIS:VESTING EN STEDEBOUW EN VANDEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN1927 N2 10 8' JAARGANG OCTOBERGELUIDDEMPEND SPIJKERVASTGIPSNWANDBRANDVRIJEen Dipecteur van Gemeente-werken : ,, de opgedane er-vaping is wel van dien aard,STERKdat ik ze meer in de gemeente-bestekken van scheidingsv/andenzai voopschpyven ,............"N. V. DE METEOOR TELEFOON 205 D E S T E E GVAN MUNSTER't UITQEVBRS MAAT80HAPPM -- HAARLEMWIERWEQ B S78 -- AMSTERDAM (W.)HUINCK'SBOOWinRIALEIIHIIIIDEL - UIRECIITGLAS VOOR VERLICHTING van donkere vertrekkenDETECTIVE flat - VLOER- EN WANDTEGEL8HOUTGRANIET voor vioeren en ui^esleten taaptredenASBEST CEMENTPLATEN vlak en gegoifd --TRAPWELBANDEN voor bescherming van traptredenDEUR8LUITERS sluiten deuran geruischloosHUINCKCOLIT om vkwran, kelden, muren waterdieht^^ en kurkdroog te makenVRAAGT KOSTELOOS INLICHTINGENUTRECHT Telegram adres HUINCKTELEF. 11042 SPRINGWEG TELEF. 11042LUIDSPREKER!)WONINGBOUW-VEREENIGINGEN DIE ZICHRADIO- DiSTRIBUTIE- INSTALLATIES AAN-SCHAFFEN OF REEDS IN GEBRUIK HEBBEN,KUNNEN ZICH TEG EN BELANGRIJK GERE-DUCEERDEN PRIJS LUIDSPREKERS AAN-lllllllllllllllllllllllllllllllllllll SCHAFFENBRIEVEN ONDER No. 144, BUREAU VAN DIT BLADCENTRALE COOPERATIE VOORWQNINGINRICHTINGHQBBEMAKADE 89AMSTERDAMIN ONZE mODELKAMERS ZIJN MEUBELENSTOFFEERINGEN EN VERSIERINGEN VRIJ TEBEZICHTIGEN. ADVIES EN BEGROOTINGKOSTELOOS - FOTO'S OP AANVRAAGP.J. VAN SCHAIK iooMmKEiiticjrEciMiBiiiiiiDincEiijNASSAUKADE 312 - TEL. 23485 - A'DAMISOLA-BOUWHET BE8TE EN GOEDKOOPSTE SYSTEEM VOORHET BOUWEN VAN COMPLEXEN VOLK8- ENMIDDENSTANDSWONINGEN. - SELFSUPPORTINGN.V. INTERN. GEWAPENDBETONBOUW BREDAWettig Qedeponeerd Handels-MerkUITGEVOERD O.A. PLIVI. 370 WONINGEN VOOR DEGEMEENTE 's HERTOGENBOSCH - NOG IN UITVOERINGO.A. 400 WONINGEN VOOR DE GEMEENTE ROTTERDAMKONING & BIENFAIT - Da Costakade 104AMSTERDAMOnderzoek van alle materlalen voor den VOLKSWONINGBOUWMAANDBLAD 8^ JAAROANQ N? 10 OCTOBER 1Q27TIJDSCHRIFT VOOR VOLKSHUISVESTINQiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii EN STEDEBOUW iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiORGAAN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUT VOOR VOLKSHUIS-VESTINQ EN STEDEBOUW EN DEN NATIONALEN WONINGRAADALOEMEENEN BOND VAN WONINOBOUWVEREENIGINOENREDACTIE VOOR HET INSTITUUTH. P. J. BLOEMEHS, J. DOUWES JR.,MR. D. HUDIG, IR. P. BARKER SCHUT,IR. J. M. A. ZOETMULDERVASTE MEDEWERKERS : J. W. BOSSENBROEK,G. A. M. DE BRUYN, IR. A. KEPPLER, MR.J. KRUSEMAN, IR. A. M. KUYSTEN, JHR.A. H. OP TEN NOORT, JAN STUYT,M. VRIJENHOEK, L. VAN DEH WAL, D.E. WENTINKREDACTIE VOOR DEN WONINGRAADMR. DR. G. VAN DEN BERGH, J. BOMMER,G. F. LiNDEIJERADRES DERREDACTIEEN ADMINISTRATIE ENSECRETARIAAT VAN HETINSTITUUT EN VAN DENNATIONALEN WONINGRAADKLOVENIEHSBiniGWAL 70 - AMSTERDAMADVERTENTIESV. MUNSTER'SUITGEVERSMAATSCHAPPIJHAAHLEMMERWEG B 378 - A'DAM (W.)ABONNEMENTSPRIJS f 8,-DE LEDEN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUTVOOR VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUW(LIDMAATSCHAP VOOR PHYSIEICE LEDEN f 7.50)EN DE LEDEN VAN DEN NATIONALENWONINGRAAD ONTVANGEN HET BLADKOSTELOOSLOSSE NUMMERS f 1.50INHOUD: NED. INSTITUUT VOOR VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUW:De Woningwet door H. - Officieele Mededeelingen - Stedebouw en Volkshuisvesting in Hengelo (O.)door Ir. M. Scheffer - Het Lansink door Ir. C. F. Stork - De Stedebouwkundige Problemen en deWoningbouw van Enschede door Ir. H. G. Mos - Binnenland - Overzicht van Tijdschriften.NATIONALE WONINGRAAD, ALGEMEENE BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN:Officieele Mededeelingen - De Woningwet door J. Bommer.DE WONINGWETHet was dezen zomer 25 jaar sedert de Woningwet in werking trad, i Augustus 1902 was hetnader door de Koningin te bepalen tijdstip, waarvan art. 54 der toenmalige wet gewaagde.De wet is een zegen geweest, een zegen voor het geheele land, voor stad en dorp, voor armenen welgestelden.Bovenal werkte ze als spoorslag, als spoorslag voor de activiteit der gemeenten. Ook voor 1902behoefden deze de zaak der volkshuisvesting niet buiten haar bemoeiing te houden; verschillendebevoegdheden stonden hun ten dienste. Maar ze werden slechts spaarzaam gebruikt; twijfel deed zichgelden.De wet maakte daaraan een einde; ze ruimde den twijfel weg, ze stelde tot plicht wat be-voegdheid was.Zoo kwamen allerwege bouwverordeningen tot stand, die zoowel voor de bescheidenste arbeiders-woning als voor het heerenhuis soliede constructie, goede ligging zouden waarborgen, voor de een-voudigste woning zekere minimum-eischen vastlegden.Ze gaf een leiddraad hoe tot verbetering van woningen, hoe tot opruiming te geraken en gafden gezondheidscommissies daarbij een taak.Ze opende de mogelijkheid dat goede bouw op ruimer schaal zou worden ter hand genomen.Dat de gemeenten daartoe de middelen bezitten door beschikbaarstelling van overheidscrediet, bevestigdeze uitdrukkelijk. Daarnaast stelde ze Rijkscrediet beschikbaar. Zoo gaf ze de gelegenheid totontplooiing van het particulier initiatief, dat niet het winstbejag beoogt: de bouw^vereenigingen breiddenhaar zegenrijke werkzaamheid krachtig uit en hielpen mee aan de verhooging van den woningstandaard.Ze gaf den eersten stoot tot de bemoeiing der gemeenten met den systematischen uitleg van haarbebouwing; het uitbreidingsplan werd voor de gemeenten van eenigen omvang tot plicht gesteld.Chaotische ontwikkeling tot schade van de geheele gemeenschap zou tot het verleden moeten gaanbehooren.De wet was een zegen in normale tijden; ze was het ook in den onverwachten crisistijd. Zebevatte het raam, waarbinnen, zonder dat bijzondere wettelijke maatregelen noodig waren, de plotselingigS ABTIKELEN - OFFICIEELE MEDEDEELINGENnoodzakelijk geworden aanbouw op groote schaal van overheidswege kon worden tot stand gebracht.Hoe veel moeilijker zou het zijn geweest, als ponder voorafgaande bemoeiing op dit gebied, een nieuwstelsel had moeten worden uitgedacht.De wet was haar tijd vooruit, soms wekte %z tegenstand. Niet alles wat ze voorzag, werddadelijk tot werkelijkheid, is het ook thans nog niet. Geen beter bewijs voor het goede inzicht van devaders der wet: een wet, welke op de richting, waarin de maatschappij zich beweegt, vooruitloopt,helpt aan haar ontwikkeling. De Woningwet deed dat in hooge mate, ze bevorderde verruiming vaninzicht, verscherping van pHchtsbesef. Zonder haar zouden we niet zijn, waar we nu staan.Volmaakt bleek de wet niet; geen menschelijk werk is dat. Maar haar grondslag was door endoor gezond. Ze eischte kleine aanvulling hier, dieper ingrijpen daar, haar systeem bleef onaangetast.Dit behoort zoo te bhjven, ook al zal ze in de toekomst nog wijziging en aanvulling behoeven.Het herinneringsfeest valt in een onzekeren tijd; veel aandacht is er niet aan besteed. Na elkesterke ontplooiing volgt samentrekking, soms inzinking, die echter de latere hoogere synthese voorbereidt.Zoo beleven we het thans in volkshuisvesting en stedebouw. Als straks de hoogere synthese zichvoltrekt, zal niets meer noodig zijn dan enthousiasme; lauwheid brengt geen groote daden. Geen werkvan belang kan zonder enthousiasme zijn verwezenlijking vinden. En er is nog werk van belang tedoen, en op het gebied van de volkshuisvesting, en op het gebied van den stedebouw.Ook de mannen van 1900, Drucker, Tellegen, Pierson, Goeman Borgesius waren enthousiast.Hun geest zij de onze, als het om de uitvoering der wet gaat, als haar herziening en uitbreiding aande orde komt.Aan hen past op dit herdenkingsfeest een woord van warmen dank.En ook aan hen, die met de Woningwet jubileeren, die van den aanvang af, vijf en twintig jarenlang, in trouwe plichtsbetrachting en nooit falenden ijver, hun leven aan de behartiging der volkshuis-vesting wijdden, aan de overlevenden van deze eerste generatie, die nog onvermoeid hun beste krachtengeven, aan de inspecteurs van Boven, de Graeff en Wentink.Toen het wetsontwerp werd ingediend, bevatte het een eerste artikel, dat bij de behandeling doorde Regeering werd teruggenomen, niet omdat ze het daarin neergelegde beginsel niet erkende, maaromdat de opnemeng in het stelsel der wet minder paste. Het luidde: ,,De volkshuisvesting is eenvoorwerp van de aanhoudende zorg der gemeenbesturen".Dat niet neergeschreven artikel belichaamt den geest der Woningwet. Aanhoudende zorg.Maar niet alleen van de gemeentebesturen. Immers bij de behandeling werd, toen het over ditartikel ging, juist van regeeringszijde opgemerkt, dat ,,de volkshuisvesting eene rijkszaak is, een zaak vanalgemeen rijksbelang".Zaak van Regeering dus en van gemeenten. Mogen de volgende vijf en twintig jaar van die zorgin het belang van het Nederlandsche volk welsprekend getuigen.H.OFFICIEELE MEDEDEELINGENONZE EXCURSIE NAAR TWENTHEHet was voor de eerste maal dat het Instituuthet aandurfde een tweedaagschen tocht voor zijnleden voor te bereiden. Toen het bestuur hetbesluit daartoe nam, leek het een heel waagstuk.Zou de deelneming aan zulk een grootscher onder-nemen groot genoeg zijn? De stoutste verwach-tingen werden overtroffen. Niet minder dan 64 vanonze leden maakten de excursie mee.Zij hebben alle reden om met voldoening op hunreis terug te zien. Wat hun in de beide gemeentenwerd getoond, moest belangstelling en bewonderingwekken. Beide, met een snel groeiende bevolking,staan voor groote stedebouwkundige vraagstukken;hebben een groote taak ten aanzien der volkshuis-vesting. Dat ze zich daarvan bewust zijn, onzebezoekers kregen er de voile overtuiging van.Groots, voortreffelijks is er tot stand gebracht. Deernst, de groote toewijding, waarmee er gewerktwordt, rechtvaardigen de beste verwachtingen voorde toekomst.Niet alleen wat we te zien en te hooren kregen,droeg bij tot het slagen van de excursie. Dat deedook de zoo hartelijke ontvangst. De gemeentebe-besturen van Hengelo en Enschede beide -- in deeerste gemeente ook de firma Stork & Co. -- haddenzich de grootste moeite gegeven om onze excursieeen succes te doen worden; de tocht was uitnemendgeorganiseerd. En de beide burgemeesters sprakenwoorden van welkom tot het Instituut en zijnleden, die van de meest warme en hartelijke belang-stelling en sympathie getuigden. BurgemeesterBergsoa stak wat den draak met ons als ,,des-OFFICIEELE MEDEDEELINGEN - ARTIKELEN 199kundigen", die het immers nimmer eens zijn, enhaalde staaltjes aan van wat in den loop der tijdenal voor goed is gehouden op het gebied van denstedebouw, zoodat het wel leek of alle richtingZoek was, en het wijs zou zijn de deskundigheidterzijde te laten. De scherts sloeg in; met reden.Immers, het was van Burgemeester Bergsma bekendhoe juist hij een der eersten in het land is geweest,die voor zijn gemeente de beteekenis van wel-overwogen stedebouw heeft ge2;ien niet alleen,maar ook de noodige maatregelen heeft genomen.Beter dan eenig ander weet hij dat uit den smelt-kroes van het meeningsverschil zich een inzichtontwikkelt en heeft ontwikkeld, dat, telkens naarde behoeften der plaatselijke omstandigheden intoepassing gebracht, algemeene beteekenis bezit.We voelden het. Burgemeester Bergsma is eenwarm vriend van ons.Als gebruikelijk zijn wij ook thans weer in staateen aflevering van ons Tijdschrift aan de excursiete wijden. De belangrijke lezingen van den HeerIr. C. F. Stork en de Directeuren der Gemeente-diensten in Hengelo en Enschede, Irs. M. Schefferen H. G. Mos, zijn ons ter beschikking gesteld.Ze geven een klaar beeld, ook voor hen, die onzentocht niet meemaakten, van de prestaties der beidegemeenten, en leggen voor de deelnemers deherinnering vast.Aan hen, naast de gemeentebesturen, een woordvan vriendelijken dank.H.In de Commissie van onderzoek inzake voor-ziening in de huisvesting van krotbewoners zijntot leden benoemd Mevrouw W. J. Wegerif-Wegerif en de Heeren J. Bommer, G. A. M. deBruyn, J. Douwes Jr., Mr. D. Hudig, Jhr. M. J. I.de Jonge van EUemeet, Mr. M. J. A. Moltzer,Ir. F. B. J. M. Moubis, H. C. Nijkamp en K. R. vanStaal. De leden dezer Commissie hebben alle hunbenoeming aangenomen.STEDEBOUW EN VOLKSHUISVES-TING IN HENGELO (O.)Het oppervlak der gemeente Hengelo (O.) be-slaat ? 4295 H.A.Het overgroote gedeelte van dit gebied wordtingenomen door bouw- en weiland, bosch enwoeste grond. In dit gebied bestaat de bevolkingdan ook overwegend uit landbouwers. Vrijwel hetgeheele gebied is eigendom van Baron van Heecke-ren van Wassenaer, aan wien ook het fraaielandgoed Twickel in Delden behoort. Wat ditbetreft zou het dus een ideaal gebied zijn omeen uitbreidingsplan te projecteeren; helaas ishet grondbezit rondom de bebouwde kom, datdus voor een uitbreidingsplan in aanmerkingkomt, echter zeer versnipperd, hetgeen, zooals ikstraks zal aantoonen, zijn eigenaardige moeilijk-heden medebrengt.De buitengebieden zijn verdeeld in drie buurt-schappen, n.l. Woolde in het Noord-Westen,Oele in het midden en Beckum in het Zuiden. Dezedrie buurtschappen hebben ieder een eigen ge-meentelijke openbare school, terwijl Beckum tevenseen afzonderlijk R. K. kerkje bezit. De omgevingvan Hengelo is schitterend; er zijn veel bosschen,terwijl het op de goederen van den Baron vanHeeckeren liggend kapverbod van eiken oorzaakis van de aanwezigheid van die prachtige bosschenen losse boomgroepen van zeer zware eeuwenoudeeiken. De landelijke omgeving wordt door veleopenbare zandwegen doorsneden; langs de meestedezer wegen zijn goede fietspaden aanwezig. Degemeente heeft i 60 K.M. rijwielpad in onderhoud.In het Noord-Oostelijk gedeelte, op het knoop-punt der intercommunale verkeerswegen Enschede-Almelo-Deventer, Oldenzaal-Goor-Lochem-Zut-phen is de bebouwde kom gelegen. In tegen-stelling met Delden, Almelo, Oldenzaal, Enschedeen Goor is Hengelo nimmer een vesting geweest,doch steeds een vlek. Deze omstandigheid, gepaardmet de aanwezigheid van vele landwegen, waaraangebouwd mocht worden en de tot 1916 vrijwelonbeperkte bouwmogelijkheid is oorzaak van deeigenaardige zeer verspreide wijze, waarop zich deuitbreiding dezer gemeente heeft ontwikkeld.De gemeente, althans het bebouwde gedeelte,heeft haar ontwikkeling te danken aan de vestigingen grooten bloei van de industrie. De oudstehiervan zijn de Hengelosche Bontweverij, deMachinefabriek van Gebr. Stork en de Kon.Weefgoederenfabriek van Stork, benevens deKatoenspinnerij van de Heeren de Monchy. Voortszijn hier nog gevestigd de Heemaf, N.V. Haze-meyer, Apparatenfabriek, beide op electrotechnischgebied, de N.V. Dikkers Appendagefabriek, detextielfabrieken: de Twentsche Bontweverij, deHollandsche Wolweverij, de Insulinde, de kant-fabriek van de Jong en van Dam en de Trijpweverij,de Hengelosche Bierbrouwerij, de beide geconces-sionneerde licht- en krachtfabrieken, de Hengelo-sche Gasfabriek en het Twentsch Centraal Stationvoor Electrische Stroomlevering, twee zuivelfa-brieken en twee steenfabrieken, benevens nog talvan kleinere industrieen op velerlei gebied.De nu sterk uitgegroeide industrieen vestigdenzich aan den rand van het destijds nog zeer kleinedorp, met het gevolg, dat zij thans, nu het dorp,dank zij de ontwikkeling der industrieen, zeer snelin omvang is toegenomen, midden in de bebouwdekom liggen. Hierdoor is het natuurlijk niet meermogelijk systematisch naar de windstreken ver-deelde wijken voor industrie en woongelegenheidte scheppen. Alles ligt al door elkaar.De bevolking telde op i September j.l. 30715^o ABTIKELENCVtBZCMTSnAAllTDtB UlTBCettJIMOSPIAtWEN& i-X_:liiiiiiHMHAfb. I. Uitbreidingsplan Hengelo (O.)ziden; de toename bedraagt in de laatste jarenruim looo per jaar, d.i. ? 3.3 %, dus bovenhet Rijksgemiddelde. De groei kan uit devolgende paar cijfers. blijken:1900 ih 150001910 ? 200001930 ? 25600I Jan. 1927 ? 30000I Sept. 1927 ? 30715UITBREIDINGSPLANAanvankelijk heb ik getwijfeld of ik verstandigzou doen het uitbreidingsplan te bespreken. Wanteen uitbreidingsplan is uit den aard der zaak 2;oonauw verbonden aan velerlei plaatselijke omstandig-heden, dat veel meer ruimte dan nu beschikbaar is,noodig zoude zijn om aan hen, die de streek nietkennen, een werkelijk duidelijk inzicht te gevenARTIKELEN 301Foto K.L.M.Afb. 2. Luchtfoto van gemeentelijk woningcomplex (Hengelo (O.)in de structuur en finesses van het plan, terwijlzulks juist door de sterk locale kleur naar mijnmeening weinig blijvende waarde 2;ou hebben.Bovendien, het uitbreidingsplan van Hengelo (O.)is geens2;ins een ,,fraai" plan, noch uit esthetisch,noch uit verkeerstechnisch oogpunt beschouwd.Het voldoet op vele punten niet aan de algemeeneregelen en leuzen, welke men in de hedendaagschewel wat overvloedige litteratuur over dit onder-werp pleegt aan te treffen.Het is dan ook niet 2;oozeer het uitbreidingsplanZelf, dan wel de uiterst moeilijke bevalling daarvan,die nu na ruim vier jaar nog steeds niet tot dezoo vurig verlangde geboorte heeft mogen leiden,die mij aanleiding geeft een oogenblik stil testaan voor de bespreking van de belemmeringen,die aan de voorspoedige geboorte in den weg hebbengestaan. Gelukkig kan ik er wel dadelijk bij ver-tellen dat het er naar uitziet, alsof de moeilijkheden,althans wat de verkrijging van de goedkeuringbetreft, overwonnen zijn en ons na de zooveelsteomwerking van het plan eindelijk de goedkeuringdeelachtig zal worden. Weliswaar beginnen eerstdan voor het gemeentebestuur de nog grooteremoeilijkheden om tot de totstandkoming te ge-raken, doch met de goedkeuring zijn we eenflinken stap in de goede richting, omdat we dantenminste iets hebben zullen, waaraan rechtskrachten dus houvast verbonden is.Het moge eenigszins paradoxaal klinken, maarhet feit is nu eenmaal niet anders dat de maatregel,welke juist de bedoeling had uitbreidingsplannente beschermen en de totstandkoming daarvan teverzekeren, in Hengelo de grootste rem is ge-bleken te zijn bij het ontwerpen van nieuwe plannenof noodig geworden?,herziening van bestaandeplannen.Ik doel hier meer speciaal op de wijziging vanart. 5 der Woningwet 1931, waarbij aan degemeentebesturen de dwingende plicht is opgelegdom elk bouwplan, dat afwijkt van een goedgekeurduitbreidingsplan, te weigeren.Wat toch is het geval? Door de wetswijzigingvan 1921 is feitelijk aan het uitbreidingsplan dekracht van bouwverbod gegeven. Hoewel hierom-trent in de wet niets bepaald is, nemen de collegesaoa ARTIKELENAfb.f 3. Hengelo (O.), 316 gemeentewoningen, Wilde-rinkspleinAfb. 4. Hengelo (O.), 216 gemeentewoningen, kleinemiddenstandswoningvan Gedeputeerde Staten en met hen de Ministerm.i. terecht het standpunt in dat, waar hier defacto een bouwverbod wordt gelegd, ten aanzienvan uitbreidingsplannen dezelfde wettelijke be-palingen ter bescherming der belangen der ge-troffeti eigenaren in acht genomen moeten wordenals bij bouwverboden. Ingevolge art. 30 derWoningwet bestaan deze hierin, dat, wanneer vanden aan een eigenaar binnen de grenzen van eenuitbreidingsplan in totaal toebehoorenden grondmeer dan een derde gedeelte door bouwverbodwordt getroffen, het gemeentebestuur de redenenmoet opgeven, waarom in zulk een geval niet totaankoop of onteigening wordt overgegaan. Metandere woorden dus wordt hierbij aangenomendat slechts, wanneer meer dan een derde gedeeltevan den grond met bouwverbod wordt bezwaard,Afb. 5. ^engelo (O.), 38 gemeentelijke middenstands-woningen, twee typen aan de Bornschestraatde mogelijkheid bestaat dat zoodanige schadewordt berokkend, dat aankoop of onteigening vanhet getroffen perceel geboden is. Wordt minderafgenomen, dan wordt zoodanige schade a prioriontkend.Door nu feitehjk den onteigeningspHcht van hetbouwverbod uit te breiden tot het geheele uit-breidingsplan, worden de bouw- en verkeers-technische richtsnoeren op den achtergrond ge-drongen en treedt daarnaast de financieele zijdeveel sterker naar voren. Immers voor de wets-wijziging van 1921 kon men een, wat de technischeeischen betreft, vrijwel uitsluitend daarop gebaseerduitbreidingsplan maken en al naar gelang debebouwing voortschreed, geleidelijk de bedreigdepunten door middel van bouwverboden beschermen.De hieruit voortspruitende financieele lasten kohdenaldus veelal over een zeker aantal jaren verdeeldworden. Waar in de laatste jaren echter de eischwerd gesteld dat in het Raadsbesluit betreffendede vaststelling van het uitbreidingsplan de be-paling op werd genomen, dat binnen korten termijnna de goedkeuring van het plan alle schadelijkgetroffen perceelen binnen het geheele uitbrei-dingsplan moeten zijn aangekocht of onteigend, opstraffe van het vervallen van het plan op deze(meestal de voornaamste) punten, komt de gemeenteplotseling voor de gezamenlijke financieele lastente staan. In verspreid bebouwde gemeenten,zooals Hengelo (O.), waar het grondbezit aan-sluitend aan de bestaande bebouwing zoodanigversnipperd is, dat het welhaast ondoenlijk is eenstraatmonding te projecteeren zonder dat een stukbouwterrein voor meer dan een derde gedeeltewordt getroffen, kunnen deze financieele lastendusdanig bezwarend worden, dat zij het vraagstukbeheerschen en de technische belangen op hettweede plan worden teruggedrongen.ASTISELEN 203Afb. 6. Hengelo (O.), gemeentelijkearbeiderswoningbouw type Wa (127woningen) Afb. 7. Hengelo (O.), gemeentelijke arbeiderswoningbouw type Wv (127 woningen)De financieele rem wordt nog strakker aange-haald, wanneer bij de bescherming der particulierebelangen, waarover Gedeputeerde Staten ingevolgede Woningwet bij hun beslissing over de goed-keuring der uitbreidingsplannen hebben te waken,de wettelijke maatstaf van een derde gedeelte dereigendommen niet meer uitsluitend in acht ge-nomen wordt; doch daarin veel verder gaandworden betrokken alle perceelen, die naar hetoordeel van Gedeputeerde Staten ,,schadelijk"worden getroffen, 2;elfs onafhankelijk van de vraag,of de betrokken eigenaar zelf bezwaren heeft inge-bracht. Zelfs werd aanvankelijk de eisch gestelddat het gemeentebestuur bezwaren van eigenaars,die inkomen na de goedkeuring van het uitbreidings-plan, onderzoekt en wanneer die eigenaar kanaantoonen dat hij schade hjdt, die schade zalworden vergoed en dat bij verschil van meeninghet gemeentebestuur zich bij voorbaat bij de be-shssing van Gedeputeerden zal neerleggen.Bij dezen gang van zaken komt het ontwerpenvan een uitbreidingsplan in hoofdzaak neer op hetzoeken van een compromis met allerlei particulierebelangen en belangetjes, omdat het anders voorde gemeente niet meer is te betalen. Dat het alge-meen belang hierbij leelijk in de knel komt, isdaarbij niet meer te ontgaan.Bovendien wordt de uiteindelijke bekrachtigingvan een uitbreidingsplan, dat overigens in tech-nischen zin geen bedenkingen ontmoet, somsmeerdere jaren vertraagd door schermutselingenover de vraag of perceelen al dan niet schadelijkgetroffen worden, waarbij eveneens hinderlijkwerkt dat voor de indiening van bezwaarschriftengeen wettelijke termijn is voorgeschreven, zooalsdit bij de Onteigeningswet het geval is. In dientusschentijd gaat de bebouwing rustig zijn gang,zonder een afdoend wettig middel om het plante beschermen.Over het algemeen vragen de kwesties ter zakevan schadeloosstellingen, 00k ten aanzien vanrooilijnen, dringend om een algemeen geldendewettelijke regeling; de chaos in daarover verkoti-digde begrippen en in de door vele gemeenten insteeds weer verschillenden vorm gegoten raads-besluiten te dier zake kan niet langer bestendigdblijven. Het beste zal zijn deze wettelijke regelingte doen voorbereiden door een Staatscommissie,in welke naast juristen en de Inspecteurs voor deVolksgezondheid 00k gemeentelijke bouwtech-nische hoofdambtenaren zitting verkrijgen, diezoowel bij het ontwerpen als bij de uitvoering vanuitbreidingsplannen en rooilijnen schier dagelijksde moeilijkheden als het ware ,,aan den hjve"ondervinden.Het gevolg van al deze compromissen is geweestdat wij geen anderen ,,gordel van groen" rondomde gemeente hebben kunnen leggen dan een 20 M.breeden rondweg, omdat bij de versnipperdeeigendommen en de vele wegen, waaraan gebouwdmocht worden, zulks niet mogelijk was zonderdirecte onteigening. Wij hebben 00k zeer spaarzaammoeten omgaan met de aanwijzing van terreinenvoor openbare bebouwing en die in hoofdzaak204ARTIKELENAfb. 8. Hengelo (O.), gemeentelijke arbeiderswoningbouw(137 woningen), woning met winkel Afb. 9. Hengelo (O.), gemeentelijke arbeiderswoningbouw(127 woningen), Geerdinksweggelegd op terreinen, weike de gemeente toevalligin eigendom had. Ook voor sportvelden en speel-terreinen voor de toekomst kunnen niet binnende grenzen van dit plan in ruime mate terreinenbeschikbaar gesteld worden. (Zie afb, i).De financieele kant van het vraagstuk heeftbovendien 2;ijn invloed doen gelden op de breedteder hoofdverkeerswegen en den vorm der straat-mondingen en -kruisingen.Teneinde niet geheel negatief te blijven, zij hetmij vergund nog even in het kort de hoofdgedachtevan het hoofdverkeerswegennet van het uitbrei-dingsplan toe te h'chten.De vier hoofdverkeerswegen van Enschede,Oldenzaal, Almelo en Delden, welker knooppunthet centrum der gemeente vormt, zijn, op enkelepunten na, waaromtrent reeds plannen tot ver-breeding bestaan, op een breedte tusschen de weg-begren^ingen van ? 30 Meter. Breeder kunnenZe wegens de uitgestrekte dichte bebouwing daarlangs be2;waarHik worden.Behalve deze intercommunale hoofdverkeers-wegen is er nog de bestaande provincial weg naarHaaksbergen-Winterswijk, welke echter om strakste noemen redenen in het uitbreidingsplan in meerWestehjke richting als de 30 Meter breede Oelerwegis opgenomen. Voorts komen de intercommunalewegen naar Deurningen en Twekkelo-Boekelo,als 2;ijnde van secundair belang, ter breedte van16 Meter (voor zoover mogelijk) in het planvoonAls belangrijke verkeersverbinding fungeertvoorts in het plan een rondweg, ter breedte van30 Meter, welke drie functies te vervullen zalkrijgen: le. afleiding van het doorgaande snel-verkeer, dat met Hengelo niets te maken heeftbuiten het centrum om. Dit verkeer zal, in ver-houding tot het totale verkeer op de doorgaanderadiale wegen slechts een betrekkelijk klein ge-deelte daarvan uitmaken; 3e. onderlinge verbindingvan de rondom de kern liggende buitenwijken en3e. verbinding van de buitenwijken-arbeiders-woonwijken met de toekomstige haven en indus-triegebieden, welke zich langs de Rijn-Twenthe-kanalen zuUen ontwikkelen.In het Zuiden der gemeente wordt het verkeers-plan in hoofdzaak beheerscht door het na de tot-standkoming der kanalen te verwachten grond-stoffen- en vrachtgoederenverkeer. Zoo sullen deop 30 Meter breedte gedachte Haaksbergerstraaten Boekeloscheweg de hoofdvoedingsaders vormenvoor de groote centraal gelegen industrieen en eenop 16 Meter breedte geprojecteerde weg de voorhet Oostelijk gedeelte der gemeente bestemdegoederen moeten opnemen.De zoo juist genoemde verlegging van het door-gaande snelverkeer naar Haaksbergen en Winters-wijk is geschied om het snel-personenverkeer vanhet industrie-verkeer zooveel mogelijk gescheidente houden. Teneinde te voldoen aan het gesteldein art. 11 van het Woningbesluit, zijn ten aanzienvan de bouwblokken drie soorten van bebouwingaangegeven, n.l. dichte bebouwing, halfopen be-bouwing en open bebouwing, doch in de praktijkzal dit vooralsnog met zeer veel moeilijkhedengepaard gaan. De toestanden in den particulierenbouw zijn hier namelijk zoodanig, dat een regelingvan dien bouw al heel bezwaarlijk wordt. Bouwvan complexen woningen, anders dan door degemeente, de wettelijk erkende bouwvereenigingenen het Lansink, kwam hier tot nog toe niet voor.De particuliere bouw geschiedt als- het waredriippelsgewijs bij een, ten hoogste twee a driehuisjes te zamen en op de meest verspreidepunten tegelijk. Het ras der speculatie-bouwersis hier dan ook tot nu toe vrijwel onbekend.ARTIKELEM 205Afb. 10, Hengelo(0.), gemeentelijkearbeiderswoningbouw(8 woningen), verbeterd Wa typeAfb. II. Hengelo (O.), Bouwvereeniging ,,St. Joseph",architect Schrakamp (Hengelo)Behalve enkele villa's voor de meer welgestelden,wordt van particuliere zijde in hoofdzaak gebouwddoor den beteren werkman, aan wien door depensioenfondsen der groote fabrieken en door deNutsspaarbank in den regel op gemakkelijke voor-waarden hypotheek wordt verleend. Bovendienbestaat er sinds kort 00k nog een gemeentelijkeregeling tot het verkrijgen van hypotheek. Hetregelen van de dichtheid der op deze wijze totstand komende bebouwing is haast niet mogelijk.WONINGVOORZIENINGAangezien, gelijk zoo juist medegedeeld, huur-huizen door particuliere bouwondernemers prac-tisch niet gebouwd worden, moet daarin, behalvehetgeen hierin op zoo loflijke wijze door ,,HetLansink" wordt gepresteerd, van gemeentewege enmet dier steun vanwege de toegelaten bouw-vereenigingen geschieden.Het kan niet ontkend worden dat voor den oorlogen natuurlijk ook in den oorlog zelf, die woning-voorziening geen gelijken tred met de behoefteheeft gehouden; reeds voor 1914 bestond hiereen merkbaar woningtekort, hoewel het woordwoningnood toen nog niet uitgevonden was.Weliswaar werd reeds in de jaren 1911 en vol-gende door het initiatief van den Heer C. F. Storkeen goed voorbeeld gegeven en werden nog inlatere jaren door de bouwvereeniging AlgemeenBelang eenige woningcomplexen gebouwd, dochdoor het volkomen stilliggen van den particu-lieren bouw in de oorlogsjaren werd de achterstandsteeds grooter.In 1918 kwam een kleine uitbreiding van hetTuindorp tot stand en werd begonnen door debouwvereeniging De Nijverheid met den bouwvan 58 woningen op een complex gronden, diede vereeniging daartoe in het Zuid-Westen hadaangekocht, Na ontstane moeilijkheden werdende terreinen door de gemeente overgenomen; hetgebied werd door middel van onteigening vergrooten zeer onlangs is de gemeente op dezelfdewijze eigenares geworden van nog ? 12 H.A.aangrenzende terreinen. Het geheele terrein-complex tusschen Oelerweg-Geerdinksweg, spoor-baan Zutphen, grens uitbreidingsplan en Woolder-binnenbeek, is thans eigendom der gemeente.Tot de van deze vereeniging overgenomengronden behoort ook het groote grondcomplexaan de Bornschestraat, deel uitmakend van hetvoormalig landgoed ,,het Wilbert".Voor 1918 werd van gemeentewege nog nietsaan grondpolitiek gedaan. Men begon echter inte zien dat, wilde de gemeente zelf ingrijpen ten-einde aan den allengs sterk toegenomen woning-nood paal en perk te stellen, bezit van grooteregrondcomplexen voor de gemeente onmisbaar was.Door aankoop wist zij alsnog nabij de Bornsche-straat een groot terrein machtig te worden, terwijlin aansluiting daarmede de onteigening van deHengelosche Esch ter grootte van ? 17 H.A.aanhangig is gemaakt.BOUW VAN GEMEENTEWEGENadat in 1919 de dienst der Gemeentewerkenwas gereorganiseerd, werd onder leiding van mijnbekwamen voorganger, den Heer Meyer, thansDirecteur van het Gemeentelijk Bouwtoezicht inden Haag, begonnen met het ontwerp voor eengroot plan van 216 woningen op de terreinen,welke van ,,De Nijverheid" waren overgenomen.Een partieel uitbreidingsplan werd ontworpen engoedgekeurd (Zie afb. 2). Het was toen in dengrooten bloeitijd van den volkswoningbouw. HetRijk, met welks steun gebouwd zou worden, drongaan op groote ruime woningen, met veel tuin. Op3o6Afb. 12. Hengelo (O.), Bouwvereeniging ,,Ons Belang",architect Klomp (Zwolle)ARTIKELEN ;.^; ..'fi'S.'-^Afb. 13. Hengelo (O.), Bouwvereeniging ,,Patrimonium"(thans gemeente), architect E. G. Wentink (Utrecht)deze wijze ontstond een inderdaad ruim opgezietfraai plan, in hetwelk vele typen woningen werdenopgenomen, van de meest eenvoudige eenkamer-woningen tot kleine middenstandswoningen toe.(Zie afbb. 3 en 4).De aanbesteding viel in den allerduursten tijd,de steenen en pannen werden door de gemeentegeleverd, enz., allemaal direct-naoorlogsche inge-wikkeldheden, die dan 00k tot een arbitrage geleidhebben. Door Rijk en gemeente wordt ieder 50 %in het tekort op de exploitatie gedekt. De bebou-wingsdichtheid bedraagt voor dit complex slechtsgemiddeld 25 woningen per H.A.Inmiddels was 00k, mede door den grooten bloeimet daarmede gepaard gaande personeels-uitbrei-ding der fabrieken, in den middenstandsbouw eengroote achterstand gekomen. De gemeente gingdientengegolge over tot de stichting van 38 mid-denstandswoningen op een terrein aan de Bornsche-straat. Gebouwd werden drie typen. Twee daarvangeeft afb. 5 aan. De woningen werden gezet metRijkspremie, in den vorm van een storting a fondsperdu, niettemin werd de prijs toch zeer hoog ende huur dienovereenkomstig. Thans, nu de parti-culiere bouwnijverheid weer in woningen vandergelijken omvang voorziet, begint de concur-rentie te komen. Te zijner tijd zal afschrijving enverlaging der huren wel niet kunnen uitblijven.In den tusschentijd zat het gemeentebestuur,00k wat de voortzetting van den bouw van arbei-derswoningen betreft, niet stil; helaas had ditaanvankelijk niet veel succes; vele plannen werdenopgezet, maar nog voordat ze in een behoorlijkenvorm waren voor opzending naar den Haag, ver-scheen weer een nieuwe ministerieele circulaire,waarin de maximum-afmetingen steeds lager wer-den gesteld.Eindelijk in 1933 gelukte het een plan voor64 woningen goedgekeurd te krijgen. Zij zijn gezetnabij de eerste 316 woningen. Er mochten nietmeer dan twee typen gebouwd worden en dekubieke inhoud werd sterk gereduceerd. Er konnu natuurlijk niet meer zooveel afwisseling wordenaangebracht; niettemin werd naar een landelijkgeheel gestreefd. Aan alle woningen werd eenbehoorlijke voortuin gegeven, terwijl de ruimeindeeling van het eenmaal vastgestelde uitbreidings-plan 00k groote achtertuinen waarborgde. Hieropwordt in Twenthe groote prijs gesteld. Verheugendis 00k dat het overgroote deel der bewoners vande gemeentelijke woningen veel zorg en toewijdingbesteedt aan de voortuinen; overal ziet men bloe-men en groen, hetgeen het algemeen aspect zeerten goede komt. De woningen kostten destijds? / 3600.- per stuk.De bouw der 64 woningen werd met nog 30woningen uitgebreid, enkele van een abnormaalklein type; beneden niet meer dan een woon-kamer van 16 M^ een keukentje en een berg-plaatsje en boven een groote en een kleine slaap-kamer. Waar uiterste soberheid hierbij gebodenwas, werd de indeeling zoodanig ontworpen datde geheele achtergevel van halfsteensmuur konworden opgetrokken. De bouwprijs van dezewoninkjes voor kleine gezinnen kan op ? / 3000.-gesteld worden, wat voor dien tijd zeer laag was,althans voor Hengelosche omstandigheden, waaralle materialen per spoor moeten worden aangevoerd.Voor Hengelosche omstandigheden -- de Twen-thenaren en speciaal de Hengeloers zijn van oudshergroote, zij het ook vroeger slecht gebouwde wonin-gen gewend -- is dit woningtype feitelijk te klein;het zou, bij verruiming van de woongelegenheid,bezwaarlijk te exploiteeren zijn, ondanks den vrijlagen huurprijs van / 4.60 per woning. 2e zijn ooksindsdien niet meer gebouwd.ARTIKELEN 207Teneinde de huren nog op andere wijze tedrukken, werd 00k de bebouwingsdichtheid opge-voerd tot ruim 40 per H.A. Dit heeft op de vrijetoetreding van lichten lucht geen merkbaren invloed.De volgende bouwomvatte 36 woningen op eendoor aankoop verkregen terrein nabij de Bornsche-straat, op welk terrein ook de Landbouwwinter-school verrees. Dit type is nog gebaseerd op debouwwijze der kleinste typen, slechts werd hierbijbeneden nog een woonvertrek toegevoegd.Inmiddels was door onteigening de gerneenteeigenaresse geworden van de terreinen, aanslui-tende aan de 216 en volgende woningen, zoodat alspoedig een plan voor 127 woningen tot uit-voering kwam met / 300.- premie van Rijkswege.Twee typen werden gebouwd, n.l. de typen Wa,met woonkamer achter en Wv, met woonkameraan de voorzijde. (Zie afbb. 6, 7, 8, en 9). De meesteconomische woning is het type Wa, omdat daarbijhet grondoppervlak het kleinst is. Omdat de diepteder woning gering was, moest hier de kap gebrokenworden. Het type werd gebruikt voor den bouwvan 8 woninkjes op twee punten tusschen de 216woningen. Wij hebben daarbij het type naar onzemeening iets verbeterd; 200 werd de vroegerezinken kraalgoot vervangen door een houten goot,welke in verbinding werd gebracht met de kozijn-bovendorpels, waardoor meer een geheel ontstond.(Zie afb. 10). Men schijnt dit type echter 5;oo,,mislijk en afschuwlijk" te vinden wegens hetontbreken van metselwerk boven de ramen, datmij te verstaan is gegeven dat naar een andereoplossing gestreefd moest worden.In het plan werden drie kleine winkelwoningenopgenomen, bestaande uit een gewone woning,waartegenaan een winkelruimte is gebouwd. Dewinkelswerden op straat hoeken geplaatst. (Zie afb.8).Thans is in aanbouw een gemeentelijk complexvan 48 woningen, n.l. 42 type Wv en 6 van eenextra groot type, bevattende boven 4 slaapkamers.Ook in dit plan werden 3 winkelhuizen opgenomen.Teneinde verhuring der woningen door denRaad te ontgaan, werd opgericht de ,,Stichting totBeheer en Exploitatie van Woningen", welkeuitsluitend met gemeentegeld werkt en waarin hetgemeentebestuur veel zeggingskracht heeft. Bijdeze Stichting berust ook het onderhoud derwoningen. De leden van het bestuur verrichtende zoo omvangrijke werkzaamheden belangeloos.De Stichting zal na het gereed komen van denonderhanden bouw 800 woningen, waaronder74 houten noodwoningen, in beheer hebben.De gemeentelijke bouw wordtvoorbereid enuitge-voerd door de afd. gebouwen vanmijnDienstonderleiding van den gemeente-architect H. W. Gijzen.BOUWVEREENIGINGENDoor de woningbouwvereeniging St. Joseph werdin 1923, met Rijks- en gemeentevoorschot een groepvan 50 woningen gebouwd onder architectuur vanden Heer Schrakamp, op het van de gemeentein erfpacht verkregen terrein achter de gemeente-lijke middenstandswoningen. (Zie afb. 11).In hetzelfde jaar bouwde de bouwvereeniging,,Ons Belang" onder haar architect Klomp teZwolle eveneens 50 woningen, waarbij twee winkel-woningen op een terrein nabij dat van St. Joseph.(Zie afb. 12).Een jaar later begon de bouwvereeniging ,,Patri-aQZoMuz>cmo \ap rt> ua &>Q 9,i Vi I?0(J'a "-a :?a.a-S.s?-?i S o 3 o^ ?S, O.SooT3o ^x>a&o .?S-S ^s s" 30 o S?ampo ,, ,o mtjft SH ^yi a> G> *^fc +j *->O fl c3 P ? W OJ> ? CO -rjn d)rt (ul-H OS m Mc 2(U ueg(i> oW3 O>O3OXIozHo ?d OS KORo SoizQHBnOOo4-1oin401Mm01q??-,naXIM^bDa(SaMooin oChvOo oN inOinin in in inin in in O(3> r~ (T\^oin in 'm rj t^vqd inoo MM *'*in*qd00mq>4?^-."^ ?*-. >^ '^"^*oOlOloOlo PI mOtOt01 N n orOs 0^ a^ 0\M H M H*01010100 V0SBllXI-s(4 tn VI85 s a|o|p aj'oIH 4.> M(Utog? ^a tft)trjnuw8?S4-l?\n-CiEOflriEOROriDAfb. 13STORK2311Afbb. 13 en 14. Plan EA. Eenkamerwoning; groote keuken, slechts door de woon-kamer te bereiken. Boven 3 slaapkamers. Deze woning is steeds zoodanig geplaatst,dat de woonkamer zon heeft.Huur / 4.80 per week, incl. straatbelasting en water verbruik (nieuw-bouw 1926-1927). Afb. 14ARTIKELEN213Afb. 15met^den eisch van een prettig, afwisselend dorps-beeld liet vereenigen. Bovendien is bij den aanlegvan straten zooveel mogelijk rekening gehoudenmet de wenschelijkheid, dat de voorhanden zijndeboomen werden gespaard. In het centrum van hetthans gereed zijnde dorp vormt een dorpspleinhet kruispunt van twee hoofdstraten. Aan de eenezijde bevindt zich een overdekte winkelgalerij metarcaden, aan den anderen kant een complex vantwee winkelhuizen, waartusschen een poort metdoorkijkje in het groen der achtertuintjes. Op een der andere hoeken van het plein is eenaardig klein hotel gebouwd.Bij den bouw der huizen is zooveel mogelijkgestreefd naar afwisseling in vorm en groepeering.Dit komt niet alleen aan de fraaiheid van hetdorpsbeeld ten goede, maar heeft bovendien tengevolge dat woningen van alle huurprijzen doorelkander komen te staan. De huurprijzen wisselenAfb. 16Afbb. 15 en 16. Plan EG. Beambten-woning met tweekamers en suite, ruime entree, drie slaapkamers enflinke zolder-ruimte. Groote tuin.Huur / 10.- per week, incl. straatbelasting en water-verbruik (nieuw-bouw 1926-1927).af tusschen / 4.70 en / 30.- per week, en zoo wonendus menschen van verschillende financieele draag-kracht naast en door elkander, hetgeen ook uit eenmaatschappelijk oogpunt door de Bouwvereenigingis bedoeld.Door velen werd aanvankelijk de mogelijkheid,met goed gevolg menschen uit verschillende maat-schappelijke kringen in dezelfde omgeving te doensamenwonen, betwijfeld. De uitkomst heeft even-wel bewezen dat dit vraagstuk zeer goed kanworden opgelost, mits de huizen niet te dichtbijeen worden gezet (gemiddeld niet meer dan30 woningen per H.A.) en door doelmatige be-planting, waar deze noodig is, voor behoorlijkeafscheiding worde gezorgd.Teneinde den noodigen grond te verkrijgenvoor ophooging van het terrein is een grootevijver gegraven, die thans voor bewoners en be-zoekers een groote aantrekkelijkheid bezit. RondomT='UNH-3?;'T,'T'^^Er-i-e>Pvoi-
Reacties