^E TIJDSCHRIFTVOORVOLKSHUISVESTINGEN STEDEBOUWORGAAN VAN HET NEDERLANDSCHINSTITUUT VOOR VOLKSHUIS:VESTING EN STEDEBOUW EN VANDEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN1927 N? 4 8' JAARGANG APRILGELUIDDEMPEND SPIJKERVASTGIPSXWANDBRANDVRIJEen Directeur van Gemeente-werken ; ....... de opgedane er-vaning is wel van dien aard.STERKdat ik ze meep in de gemeente-bestekken van scheidingswandenzai voopschpyven ,.."N. V. DE METEOOR TELEFOON 205 D E S T E E GVAN MUNSTER'S UITGEVERS MAATSCHAPPIJ - HEERENGRACHT 246 - AMSTERDAMHUINCK'SBOUWMIIT[RlliL[KllilllD[L - UTR[CIIICLAS VOOR VERLiCHTING van donkere vertrekkenDETECTIVE gin - VLOER- EN WANDTEGELSHOUTGRANIET voor vioeren en ui^esleten traptredenASBEST CEMENTPLATEN vlak en g^olH --TRAPWELBANDEN voor bescherming van traptredenDEURSLUITERS sluiten deuren geruischloosHUINCKCOLIT om vioeren, kelders, muren waterdicht en kurkdraog te makenVRAAGT KOSTELOOS INLICHTINGENUTRECHT Telegram adres HUINCKTELEF. 11042 SPRINGWEG TELEF. 11042IBUDDING'S CABOTINEHOUl BEDERFWERENDECREOSOOTOLIEBEITSsVERFDESINFECTEEREND iiMiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHiininiiiiiiiiiiiifiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiH?eenige kleuren lets duurder dan lijnolieverf,doch in hoeveelheid % meer en in g;ebraikveel voordeeliger, en beter voor het boat danieder ander preparaat, daarom veel goedkoo=per, doch eiscbt gezegelde emballage B & Co.PRIMA HOLLANDSCH FABRIKAATiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiinii:iiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiMiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiir!iii BUODi I Co.. coiiii. mmwm % \mm\iCENTRAL^ eOOPERATlE VOORWONINGINRICHTINGHOBBEMAKADE 89AMSTERDAMIN ONZE MODELKAMERS ZiJN MEUBELENSTOFFEERiNGEN EN VERSIERINGEN VRIJ TEBEZiCHTIGEN. ADVIES EN BEGROOTINGKOSTELOOS - FOTO'S OP AANVRAAGP.J.VANSCHAIK [0OO-,ZIIIIIIIEilllElliiic,SP[CIIIIILBillDlEIDIIIGEIi,SllilIlllli[IIISIIILLIIIIEINASSAUKADE 312 - TEL. 23485 - ADAMISOLA-BOUWHET BESTE EN GOEDKOOPSTE SYSTEEM VOORHET BOUWEN VAN COMPLEXEN VOLKS- ENmiDDENSTANDSWONINGEN. - SELFSUPPORTINGN.V. INTERN. GEWAPENDBETONBOUW BREDAWettig Gedeponeerd Handels-MerkUITGEVOERD O.A. PLIVI. 370 WONINGEN VOOR DEGEMEENTE 'sHERTOGENBOSCH - NOG IN UITVOERINGO.A. 400 WONINGEN VOOR DE GEMEENTE ROTTERDAMKONING & BIENFAIT - Da Costakade 104AMSTERDAMOnderzoek van alie materialen voor den VOLKSWONINGBOUWMAANDBLAD 8^ JAARGANO N? 4 APRIL 1927TIJDSCHRIFT VOOR VOLKSHUISVESTINGluiiiiiiiiiiiiiiuniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIUIIIIIII EN STEDEBOUW iiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiitiHiiiIIIIIHIIIIIIIIIUIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIORGAAN VAN HET NEDERLANDSCH INSTITUUT VOOR VOLKSHUIS-VESTING EN STEDEBOUW EN DEN NATIONALEN WONINGRAADALGEMEENEN BOND VAN WONINGBOU W V EREENIGINOENREDACTIE VOOR HET INSTITUUTH. P. J. BLOEMEES, J. DOUWES JR.,MR. D. HUDIG, IR. P. BARKER SCHUT,IR. J. M. A. ZOETRTOLDERVASTE MEDEWERKERS : J. W. BOSSENBROEK,G. A. M. DE BRUYN, IR. A. KEPPLER, MR.J. KRUSEMAN, IR. A. M. KUYSTEN, JHR.A. H. OP TEN NOORT, JAN STUYT,M. VRIJENHOEK, L. VAN DER WAL, D.E. WENTINKREDACTIE VOOR DEN WONINGRAADMR. DR. G. VAN DEN BEHGH, J. BOMMER,G. F. LiNDEIJERADRES DERREDACTIEEN ADMINISTRATIE ENSECRETARIAAT VAN HETINSTITUUT EN VAN DENNATIONALEN WONINGRAADKLOVENIERSBURGWAL 70 - AMSTERDAMADVERTENTIESV. MUNSTER'SUITGEVERSMAATSCHAPPIJHEERENGRACHT 246 - AMSTERDAMABONNEMENTSPRIJS f 8.-DE LEDENVANHET NEDERLANDSCH INSTITUUTVOOK VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUV/(LIDMAATSCHAP VOOR PHYSIEKE LEDEN f 7.50)EN DE LEDEN VAN DEN NATIONALENWONINGRAAD ONTVANGEN HET BLADKOSTELOOSLOSSE NUMMERS f 1.5aINHOUD: NED. INSTITUUT VOOR VOLKSHUISVESTING EN STEDEBOUW:Stedebouw en Kaartenwetenschap door J. M. de Casseres - Beperking van het teekenwerk voor Uit-breidingsplannen door toepassing van moderne reproductiemiddelen door Jhr. A. H. Op ten Noort -Correctie - Binnenland - Overzicht van Tijdschriften - Wetten, Kon. Besluiten, en?.NATIONALE WONINGRAAD, ALGEMEENE BOND VAN WONINGBOUWVEREENIGINGEN :Officieele Mededeelingen - Radio-Aangelegenheden door C. Broerse Jr. - Van de Afdeelingen.STEDEBOUWSCRAP 1)EN KAARTENWETEN-Ob der menschliche Geist die herrlichstenWerke der Poesie und Musik geschaffen undungestillter Forschungsdrang das Geheimnisalter Geschichts- und Erde-Epochen ent-schleiert; ob in dem Kreislauf der Natur-vorgange die Gebirge nivelliert und die Ebe-nen wieder zu Gebirgen aufgetiirmt werden,nichts ist gewaltiger als die Spur, die dergeschichtliche Mensch in der kurzen Spanneseines historischen Daseins in das Antlitz derErde eingegraben hat.MAX ECKERTTusschen stedebouw en geographic bestaanvele aanrakingspunten. Beide hebben tot objecthet oppervlak der aarde, en de veranderingenwelke de mensch daarop in den loop der eeuwenheeft tot stand gebracht, behooren tot de belang-rijkste onderdeelen, zoowel van het geographischals van het stedebouwkundig onderzoek.Uit den innigen band, welke dtzt wetenschappenaan het aardoppervlak bindt, volgt dat de getee-') Dit artikel is een uitgebreide Hollandsche bewerkingvan een door schrijver op het congres van Duitschenatuurvorschers gehouden referaat. De voordracht zalbinnenkort, tezamen met de referaten van Prof. Eckert,Prof. Hugershoff, Prof. Giessen en Prof. Imhof oververwante onderwerpen, in druk verschijnen bij Hoit u.Sohn te Leipzig.kende weergave daarvan een van de meest bedui-dende hulpmiddelen bij het werk van geograafen stedebouwer is. De beteekenis van de kaartvoor de geographic is zoo groot, dat men er -- hoe-wel betrekkelijk laat -- toe gekomen is de kaarttot object van kennistheoretisch onderzoek tekiezen, om de grondslagen en doelstelling daarvanwetenschappelijk te fundeeren. Dit heeft geleidtot het ontstaan der Kaartenwetenschap, waar-mede de naam van Max Eckert voor altijd is ver-bonden.De kaartenwetenschap is een nieuw studiegebieden in het allereerste stadium van ontwikkeling, Om-trent haar grondslagen is nog niet die zekerheidverkregen, welke de belangrijkheid van het onder-werp zou doen wenschen, terwijl haar plaats te-midden der geographische wetenschappen slechtsvoorloopig aangeduid is. Hoe dit zij, het objectder kaartenwetenschap is duidelijk bepaald : hetonderzoek van alle vormen van kartographischenoteering van het oppervlak der aarde. Hiermedeis gelijkertijd de beteekenis van de kaartenweten-schap voor den stedebouw aangeduid, welke im-mers in hoogste instantie de rationeele indeelingvan het oppervlak der aarde tot taak heeft, en in alzijn uitingen -- van de eenvoudigste stadsuitbrei-ding af tot het meest ingewikkelde regionale pro-ject toe -- de kaart als hulp- en vooral ook alsvoorstellingsmiddel gebruikt.86 ARTIKELKNBezien wij eerst de beteekenis van de karto-graphie voor den stedebouw. Te anderer plaatsezeide ik reeds : ,,De aanwezigheid van goed topo-graphisch materiaal, bijgehouden tot op den aller-laatsten tijd, voorzien van zorgvuldige hoogte-lijnen is de ,,conditio sine qua non" voor elk stede-bouwkundig werk, waarvan het ontbreken derationeele planopstelling onmogelijk maakt." ^)Zonder de kairt is zelfs de meest elementairestedebouwkundige arbeid onmogelijk. De stede-bouw is evenzeer aan de voorstelling van het aard-oppervlak als aan het aardoppervlak zelf gebonden.Wat treft de stedebouwer nu als aanwezig kaart-materiaal aan, dat als basis voor eigen werk kandienen ? In de eerste plaats zij een en ander mede-gedeeld omtrent het officieele kaartenmateriaal,dat den stedebouwer bij zijn werk behulpzaam is.Wenden wij ons daarvoor tot enkele landen vanEuropa. Het is noodzakelijk bij de vergelijking vanwat op topo- en kartographisch gebied in dezelanden wordt gebracht, wel te bedenken dat ditwerk onder de meest verschillende omstandig-heden tot stand komt; een eenvoudige vergelijkingis dan ook absoluut onmogelijk. In dit verbandzij gewezen op de groote geographische verschillentusschen de landen.Een land met een betrekkelijk gering opperviak,dat voor het overgroote deel uit vlak terrein be-staat, heeft reeds a priori den voorsprong boveneen zeer uitgestrekt gebied met sterke reliefvor-ming. Verder speelt de financieele draagkracht derverschillende regeeringen een groote rol bij dentopographischen arbeid, daar deze tot voor enkelejaren een uiterst kostbare aangelegenheid was,terwijl, evenals bij den stedebouw, ook psycholo-gische momenten invloed uitoefenen.Frankrijk. Hier bestaat de onder kartographenberoemd geworden ,,Carte de I'Etat major" opschaal i : 80.000. Welke de kwaliteiten van dezekaart ook zijn, alien zijn het er over eens dat zijniet meer beantwoordt aan de eischen, die tegen-woordig aan de kaart gesteld kunnen worden. Hoe-wel interessant voor den topograaf, maakt de Fran-sche kaart van i : 80.000 een verwarrenden indrukop den niet-ingewijde. Het relief, dat in Frankrijkzeer sterk is, wordt door streepjes aangeduid, enverschaft geen enkele duidelijke inlichting omtrentde werkelijke terreinvormen. De schaal is boven-dien zoo klein, dat men tot sterke overdrijving vanvele terreinvoorwerpen, als wegen, huizen, rivierenmoest overgaan, met het daarmede gepaard gaandeinkrimpen van het terrein.Merkwaardig is dat in Frankrijk reeds vele tien-tallen jaren door alien, die lets met de kaart te doenhebben, geklaagd wordt over den onvoldoendentoestand. Onder de vele wel overwogen berichten'^) Stedebouw, biz. 219. Uitgave van Looy, Amsterdam1926omtrent de noodzakelijkheid van een kaart opgroote schaal voor Frankrijk, is die van den Topo-graphischen Dienst zelf wel de meest belangrijke ;het werk ,,La nouvelle carte de France" van dezendienst behoort tot de meesterwerken der literatuurover de kaartenwetenschap, dat in vele punten zelfssuperieur is aan Eckert's ,,Kartenwissenschaft."Nadat reeds langen tijd principieel de nood-zakelijkheid van een kaart op groote schaal vast-stond, heeft men zich bezig gehouden met de vraagwelke schaal voldoet aan moderne behoeften.Men is tot de overtuiging gekomen dat het nood-zakelijk zalzijn het Fransche grondgebied te ver-kennen op groote schaal (in beginsel i : 10.000) enmet behulp dezer verkenningen een kaart op testellen van i : 50.000. Eigenlijk dateert dit beginselreeds uit het begin der negentiende eeuw, en istot op onzen dag het ideaal van den TopografischenDienst van Frankrijk gebleven. De overwegingen,welke geleid hebben om dit programma ook inonzen tijd te handhaven zijn, vooral voor denstedebouwer, bijzonder interessant. Daar is in deeerste plaats het toerisme, waarvoor men een nauw-keurige kaart van i : 50.000 noodzakelijk acht, ter-wijl sommige drukbezochte streken voor dit doelvastgelegd behooren te zi)n op i : 20.000. Hetbovengenoemde boek van den TopografischenDienst wijst op den dienst, dien de kaart op grooteschaal aan den technicus biedt. Het zegt dat allepublieke werken van eenigen omvang een kaartop groote schaal als grondslag behoeven. Voor deprojecteering van wegen, de kanalisatie van stroo-men, den bouw van spoorwegen -- en ik voeg hierbij al het stedebouwkundige werk -- is de kaartop groote schaal onontbeerlijk. Wanneer dezemet bestaat, is de ingenieur, de waterbouwkundigeen vooral ook de stedebouwer aangewezen op eigenopneming van het terrein zijner werkzaamheden.Dit is alleen met succes mogelijk, wanneer eenbrigade geschoolde topographen ter beschikkingstaat. Zelfs wanneer dit het geval is -- wat nietvaak voorkomt --, gaat met dezen particulierenarbeid zeer veel tijd gemoeid. In de praktijk ge-beurt het dan ook dikwijls dat men ter vermijdingvan tijd- en geldverlies genoegen moet nemen metonnauwkeurige opnamen en even onnauwkeurigevergrootingen van bestaande kaarten. Welke moei-lijkheden en welke kosten zouden gespaard zijn,in Frankrijk en elders, wanneer men over een offi-cieele kaart op groote schaal had beschikt!Deze algemeene overwegingen gelden ook voorvele industrieele ondernemingen. Denke menslechts aan den aanleg van een electrisch net. Het-Zelfde geldt voor de exploitatie der ,,houilleblanche", d.w.z. het gebruik van stroomen vanelectrische kracht.Het spreekt van zelf dat in Frankrijk, zoowel alselders, niet alle deelen des lands een kaart op grooteschaal behoeven. Wat Frankrijk betreft, is verken-ning op groote schaal gewenschtvoorie.de zich uit"ARTIKELBN.87breidende bevolkingscentra met een flink gedeelteder omgeving, ae. de industriegebieden, 36. degebieden waar delfstoffen aanwezig 2;ijn, die voorexploitatie in aanmerking komen (zooals de ,,gise-ments de fer" in Normandie).Merkwaardig is dat de kaart van i : 80.000 00kvoor het doel, waarvoor zij in de eerste plaats wasopgesteld, niet beantwoordde. Men is spoedig nahet begin van den wereldoorlog verplicht geweestten behoeve der militaire operaties kaarten opgrooter schaal op te stellen. De ,,plans-directeurs"van I : 10.000 hebben buitengewoon groote dien-sten verricht. AUeen de kaarten van die deelenvan het front, welke op deze schaal verkend waren,konden aan eischen van voldoende zuiverheid vol-doen, terwijl men voor de streken, waar deze ver-kenning op groote schaal niet had plaats gehad,bij de opstelling der ,,plans-directeurs" gebruikmoest maken van gegevens, welke slechts aan deallermatigste eischen voldeden. Later zijn dezeplannen verbeterd met behulp der luchtopnamen.Zij vormen voor de indixstriestreek van Noord- enOost-Frankrijk zeker waardevolle hulpmiddelen,vooral 00k bij de opstelling van regionale projectenvoor deze gebieden. *)Resumeerend wat in Frankrijk van regeerings-wege op topographisch gebied wordt verricht, is detoestand : aanwe2;igheid van een kaart op schaalvan I : 80.000 voor het geheele land, programmaen eerste werk^aamheden voor de opstelling vaneen kaart van i : 50.000, op grond van verkenningenvan I : 10.000 en minder belangrijke gebieden vanI : 30.000. Het is de bedoeling de verkenningenop groote schaal ter beschikking te stellen van detechnici, die daarvan gebruik wenschen te maken.De reeds gepubliceerde proefbladen van i : 10.000beantwoorden aan de meest strenge eischen, die destedebouwer aan de kaart kan stellen. Een grootvoordeel dezer kaart is dat geen verteekening vanterreinobjecten noodig is, en vergrooting dus zeerwel mogelijk.In Zwitserland heeft de topographie ^ich steedsverheugd in de belangstelling van een groot pu-bliek. In de eerste plaats omdat de goede kaarteen onontbeerlijk hulpmiddel voor den alpinist is.Een zeer groot gedeelte van dit land is vastgelegdin kaarten op schaal i : 25.000. Geden de grootemoeilijkheden, welke de topograaf, bij de verken-ning van het berglandschap te overwinnen had,voor de toepassing van de moderne topometrischemethoden van de laatsre jaren, verdient het inZwitserland tot stand gekomen werk grooten lof;al zal voor stedebouwkundig werk ook hier de kaartop grooter schaal noodig zijn. Hierin wordt vooreen deel voorzien door de kaarten, welke door ver-schillende Zwitsersche steden zijn opgesteld, en') Zie ,,Memoire sur Turbanisme regional du bassinde la Lorraine" door schrijver, 1925 (niet in den handel).waarvan enkele voorbeelden zijn van practischenen esthetischen kaart-arbeid.Groot-Brittanje is het eenige land in Europa,waar de topographie in handen van burgerlijke au-toriteiten is, met alle voordeelen daaraan verbonden.Van het begin af werd voor alles rekening gehoudenmet wat van burgerlijk standpunt van de kaart ge-eischt werd. Groot-Brittanje is tevens het eenigeland, dat beschikt over een kaart van i : 10,000(juister i : 10.560). Hoewel deze niet zoo gedetail-leerd is als voor het stedebouwkundige werk somsnoodig is, vormt zij toch een zeer geschikten grond-slag daarvoor en zal noteering van de gegevens,welke in een speciaal geval noodig zijn, zonder veelmoeite op deze kaart kunnen geschieden. Naastdeze kaart bestaat nog de serie op schaal i : 63.360(i inch per mijl), de serie opongeveer i : 2500 (25inch per mijl) en een groot aantal ,,town-plans" vanI : 1000 en i : 500.Een van de groote voorrechten, die de Engelschestedebouw geniet is dat al het topographische werkgedaan wordt door een dienst, waardoor de eenheidvan het kaartmateriaal wordt verzekerd en allekaarten volgens gelijke beginselen kunnen wordenopgesteld.In Italie is een belangrijk gedeelte des lands ver-kend en geteekend op schaal i : 50.000 en i: 25.000.In 1919 werd de schaal i : 20.000 voor de verken-ningen aangenomen, wat een groot voordeel op-levert, wanneer deze ook voor den technicus be-schikbaar worden gesteld.In Duitschland heeft door de onderverdeelingin verschillende landen langen tijd een tamelijkchaotische toestand op topographisch terrein be-staan. In Pruisen, Beieren en Saksen werden ver-kenningen verricht op i : 25.000. Eerst in 1878kwam eenheid in dit werk. Het doel was verkenningvan het geheele gebied des Rijks op de schaal i :25.000. In 1923 bezat Duitschland verkenningen(Messstichblatter) van i : 25.000 voor 85% van hetgeheele gebied (5236 bladen gepubliceerd, nog tepubHceeren ongev. iioo). Naast deze officieelekaarten hebben de groote steden eigen topographi-sche diensten ingericht, die dikwijls zeer belang-rijken arbeid verrichten. Vele steden beschikkenover een volledig stel kaarten van i : 1000 en somsnog grooter voor haar geheele gebied en soms nogvoor de nabuurgemeenten.*)Oostenrijk bezat voor den oorlog den belang-rijksten topographischen dienst van Europa enheeft steeds uitgemunt door het aanpassen aan ver-anderde omstandigheden en het gebruik maken*) Na den oorlog wordt door het ,,Reichsamt fiirLandesaufnahme" een groote activiteit ontwikkeld, waar-oratrent de ,,Mitteilungen" van dezen dienst veel belang-wekkends mededeelen.88 A8TIKELENvan moderne methoden van topometrische ver-kenning en reproduceering.In dit verband verdient vermelding de sedert1889 in werking zijnde her2;iening der officieelekaarten (Reambulierung), welke met groote zorg-vuldigheid wordt uitgevoerd. Voorts de nieuwewerken, als de opstelling der kaarten van i: 25.000en I : 50.000, waarbij een veelvuldig gebruik vande fotogrammetrie werd en wordt gemaakt. On-danKs het uiteenvallen der Oostenrijksch-Hon-gaarsche monarchie gaat de topographische dienstvan Oostenrijk (in overeenstemming met hetvredes-verdrag nu een civiele dienst) voort belangrijk werkte leveren.In Spanje is de'toestand niet zoo gunstig als inbovenbehandelde landen. Hoewel een belangrijkdeel van het land verkend is, is nog slechts een be-trekkelijk gering aantal kaarten uitgegeven. Hi^bijzij opgemerkt dat de economisch-industrieele 6nt-wikkeling van Spanje een snellere bewerking vanhaar kaart nauwelijks noodig maakte. Van de toe-passing der moderne topographische methoden isvoor Spanje zeer veel te verwachten ; zooals doorDon Torroja, een groot Spaansch topograaf, diede toepassing daarvan in zijn land propageert, inzijn geschriften wordt bewezen.Belgie beschikt over een kaart van i : 20.000 eneen kaart van i : 40.000 voor zijn geheele grond-gebied. De kaart van i : 20.000 nadert de schaal,welke voor stedebouwkundig werk noodig is, enkan voor voorloopige ontwerpen reeds goede dien-sten verrichten.Resumeerend kan over den topographischen toe-stand van West en Midden Europa worden opge-merkt :Alleen Groot-Brittanje beschikt over een kaartvoor zijn geheele grondgebied van i : 10.000, welkeals basis voor alle stedebouwkundig werk dienstkan doen. Ten opzichte van de kaart op grooteschaal is Frankrijk, ondanks zijn belangrijke ge-?schiedenis op dit gebied, in een onvoldoende positie,terwijl de andere landen voor het grootste deel vanhun gebied over kaarten op schaal i : 25.000 be-schikken.Nederland kan de vergelijking met boven be-sproken landen zeer wel doorstaan. Behalve eennog belangrijk deel van Friesland beschikt het voorzijn geheele grondgebied over een kaart op tamelijkgroote schaal (i : 25.000), terwijl daarnaasteen kaartop schaal i : 50.000 wordt uitgegeven. Vooral bijde nieuwe uitgaven van de Topografische Inrichtingzijn fraaie voorbeelden van serieuse en esthetischekaartbehandeling. In het bijzonder vertoont hetschrift een grooten vooruitgang, terwijl ook dehoogtelijnen een niet hoog genoeg te schatten aan-winst zijn. Vraagt men nu echter of het bestaandeofficieele kaartmateriaal voldoende is voor stede-bouwkundigen arbeid in ons land, dan moet dezevraag ontkennend worden beantwoord. De oorzaakhiervan is, le. de wijze van samensteUing, 2e. deschaal, 3e.de stedebouwkundig-technische gebreken.le. De wijze van samensteUing. Deze. geschiedtop de basis van de rijks-triangulatie, welke een be-trouwbaren grondslag vormt. Het terrein wordtgeteekend naar beschikbare gegevens van het ka-daster en ander materiaal. Nadat het terrein zoovolledig mogelijk is geteekend op schaal i : 25.000,wordt de kaart getoetst aan het terrein en wordeneventueele verschiUen verwerkt. Nu is het een alge-meen bekend feit dat het oude kadaster aan nauw-keurigheid zeer veel te wenschen overlaat, zoodathet voor definitief stedebouwkundig werk niet te ge-bruiken is. Maar de onnauwkeurigheid van hetkadaster wreekt zich ook bij het gebruik daarvanvoor de topographische kaart. Zoo kan hetvoorkomendat verschillende deelen van het terrein of te grootof te klein zijn voorgesteld, terwijl de nauwkeurig-heid van het trace van wegen, en de loop der rivierente wenschen overlaat. Men moet dan overgaan dezeverschiUen ,,weg te werken", wat de nauwkeurig-heid der kaart niet ten goede komt. Voor stede-bouwkundig werk is dit een ernstig bezwaar, daarde stedebouwer een volstrekt nauwkeurige af-beelding van zijn terrein noodig heeft.^) Hier zijechter opgemerkt dat tot voor enkele jaren de Topo-graphische Inrichting een volkomen militaire dienstwas, en de kaart voor militaire doeleinden voldoendekan worden geacht. Tot nu toe ressorteert de Topo-graphische Dienst dan ook onder het Ministerievan Oorlog ; de kaarten van den dienst zijn eerstsedert korten tijd voor het publiek verkrijgbaar.De samensteUing eener ook voor technische doel-einden voldoende kaart is nooit de bedoeling ge-weest.2e. De schaal van het Nederlandsche materiaal. Deschaal i : 25.000 maakt vervorming der terrein-voorwerpen noodzakelijk. Om een weg, een beek,huizen enz. op deze schaal te kunnen afbeelden,is men verplicht deze terrclnobjecten overdrevenvoor te stellen. De breedte der wegen, kanalen, enz.is dus vergroot; zoo zijn bijv. de beide parallel-lijnen, die een straat aangeven, slechts een sym-bolische voorsrelling der wegbreedte en kan nooitde werkelijke breedte van de kaart worden afge-lezen. Dit is voor den militairen kaartgebruiker-- waarvoor de kaart werd opgesteld -- niet vanbelang. Voor den stedebouwer wordt echter alleenreeds hierdoor het gebruik ten zeerste belemmerd,daar door de verbreeding het terrein zelf in gedrangkomt en noodzakelijk verteekening ondergaat.3e. De stedebouwkundig-technische gebreken. Voor-al de baseering van de kaarr op het kadaster is voorden stedebouwer een zeer groot nadeel. Het be-staande kadaster is zonder twijfel een belangrijk?) Art. 10 van het Woningbesluit verlangt voor hetontwerp-uitbreidingsplan kaarten van ten minste i : 2500.ARTIKELEN 89stuk werk, dikwijls met primitieve hulpmiddelenen onder moeilijke omstandigheden opgesteld.Men is het er echter over eens dat het aan topo-metrische nauwkeurigheid zeer veel te wenschenoverlaat. Er is een begin gemaakt met de opstellingvan een nieuw kadaster. Het tempo, waarin dezearbeid geschiedt, doet echter vreezen dat veletientallen jaren voorbij sullen gaan, voor Neder-land over een hermeten kadaster beschikt voor zijngeheele grondgebied.Het valt biiiten het kader dezer beschouwing deoorzaken van verschillende onnauwkeurigheden tebespreken. Er zij hier echter op gewezen dat, afge-zien van verschillende krimping, vele topographi-sche bladen slecht aaneensluiten. Met de herzieningder bladen zal dit euvel wel worden opgeheven.Op het oogenblik ondervindt men er nog belangrijkenadeelen van.Het gemis aan hoogtelijnen doet zich bij deoudere opnamen zeer nadeelig gevoelen. ,,OhneGelande ist die Karte keine Landkarte im eigent-lichen Sinne", zegt Max Eckert terecht. Stede-bouwkundig werk, gebaseerd op kaarten zondernauwkeurige hoogtelijnen, is zelfs in zwak geacci-denteerd terrein uiterst moeilijk. Hier komt hetverschil tusschen een kaart op militairen en eenkaart op technischen grondslag duidelijk aan dendag. Terwijl bijvoorbeeld de duinterreinen vango ARTIKELENNaarden Foto K. L. M.Noord-Holland stedebouwkundig van beteekeniszijn, en bij een rationeele volkshuisvesting grootewaarde hebben, bestaat van dit terrein geen bruik-bare kaart. De kadastrale kaarten toonen voor de^egebieden leege plekken, terwijl de topographischekaart een volkomen onduidelijke voorstelling vanhet relief geeft. Van militair standpunt heeft menwel voldoende aan de bestaande kaarten. Zonderechter vooruit te loopen op de conclusies aan heteinde dezer beschouwing, moet worden opgemerktdat een spoedige nieuwe verkenning van de duinenen de daarachter gelegen gronden van stedebouw-kundig standpunt uiterst gewenscht is. Deze nieuwekaarten zullen moeten worden voorzien van nauw-keurige hoogtelijnen, terwijl een veelvuldige cijfer-aanduiding van verschillende punten van het ter-rein voor het stedebouwkundige werk onontbeerlijkIS.Een ernstig nadeel van het bestaande matenaalis dat de her^iening van vele bladen der topo-graphische kaart niet zoo snel gaat als wel wensche-lijk is. Vooral in Holland is een kaart, bijgehoudentot de laatste jaren, noodzakelijk. Door de uitbrei-ding der bevolking en de daarmede gepaard gaandebedrijvigheid in het bouwvak, veranderen som-mige streken in een luttel aantal jaren van aanziien.Een van de voornaamste redenen, waarom de her-ziening niet zoo snel geschiedt, zijn natuurlijkde groote kosten, die daaraan verbonden zijn. Hetverdient echter ernstige overweging of hier nietmet succes de moderne methoden van topometrischeopnamen zijn toe te passen.Bij den geringen omvang, van het practischestedebouwkundige werk in ons land, hebben delacunes van het bestaande kaartenmateriaal noggeen grooten nadeeligen invloed daarop kunnenuitoefenen. Met de uitbreiding van het stedebouw-kundige werk, vooral in de richting van den regio-nalen stedebouw, zal het gemis van voor stede-bouwkundige doeleinden volkomen toereikendekaarten ernstig bemerkbaar worden. Men heeft totnu toe dikwijls uitbreidingsplannen opgesteld opkadastrale kaarten. Na lezing van bovenstaandebemerkingen zal het duidelijk zijn dat deze methodeonjuist is, wanneer het stedebouwkundige projectals basis voor den ruimtelijken arbeid, en als grond-slag voor de kostenberekening der voorgesteldewerken zal moeten dienen. Het spreekt echter vanAHTIKELEN91g-M''?>??l^.j|-^111 *'-m^I11 Elburg Foto K. L. M.Zelf dat bij de uitbreidingsplannen voor kleinegemeenten geen kostbare nieuwe metingen noodigzijn ; daar zal de ervaren stedebouwer met weinigkosten de bestaande kaarten voor zijn werk kunnenaanwenden. Temeer, daar het onjuist zou zijn zoode stedebouwer het terrein van den topograaf gingbetreden (evenals de werkzaamheid van den topo-graaf op stedebouwkundig gebied niet ten onrechteis bestreden).Voor den stedebouw is niet alleen de opper-vlakte der aarde van belang, maar ook haar ge-steldheid, zeker niet in de laatste plaats in hetWesten van Nederland. Het zou te ver voerenhierop dieper in te gaan. Slechts zij in dit verbandgewezen op de Geologische Kaart van Nederlandop de schaal i : 50.000, uitgegeven door den RijksGeologischen Dienst, waarvan eenige bladenverschenen.In bovenstaande beschouwing was voornameHjksprake van de kaarten, welke door de regeeringender verschillende landen worden opgesteld. In allebesproken landen bestaan nog een groot aantalkaarten, door provinciale en plaatselijke autoriteitenen particulieren opgesteld. welke soms aan denstedebouwer groote diensten kunnen bewijzen.Bijna alle grootere steden bezitten een eigentopografischen dienst, welke vaak buitengewoonbelangrijk werk verrichten.Zoo wordt door den kleinen dienst der Kaart vanAmsterdam zeer belangrijk werk verricht. Dezeheeft het grootste deel van Amsterdam's grond-gebied op schaal i : 1000 gemeten en in kaart ge-bracht. Wat de oorspronkelijke kaarten betreft,kunnen deze zeker de vergelijking met het werk vanvele buitenlandsche stedelijk-topographische dien-sten doorstaan. Dit is echter m.i. niet het geval metde op deze oorspronkelijke bladen gebaseerde kaar-ten, die door de stadsdrukkerij in den handelworden gebracht. Oorzaak hiervan moet alleengezocht worden in het feit, dat de gebruikte repro-ductiemethode voor topographisch werk als tegrof moet worden beschouwd. De kaart van Am-sterdam wordt niet op koperplaten gegraveerd,maar op eenvoudig calkeerpapier -- zooals voorgewoon bouwkundig werk wordt gebruikt -- ge-teekend. Langs fotographischen weg wordt van deze,,minute" een cliche gemaakt. Deze reproductie-92 ARTIKELENCentrum van Rotterdam Foto K. L. M. Woningbouw Delfshaven, Rotterdam' Foto K. 1. M.wijze maakt retouche op de cliche noodzake-lijk, waardoor de afdrukken zeer hi] het origi-neel in fijnheid van teekening ten achter staan.Dit verschil wordt nog geaccentueerd door hetgebruik van bepaald leeHjke filtnen voor aanduidingvan bebouwing, Een ander nadeel der gevolgde me-thode is dat daardoor niet onbeduidende afmetings-verschillen tusschen minute en afdruk ontstaan(men bedenke dat elke milhmeter verschil v,oortopographisch werk reeds een millimeter te veelbeduidt). Tevens is de minute aan trekking enkrimping onderhevig, wat bij randverbetering opaaneensluitende platen zeer nadeelig is.Tegenover deze wetenschappelijk-kartographi-sche nadeelen, staat het groote voordeel, dat deopstelling van de kaart met veel minder kostengepaard gaat en herzieningen veel sneller kunnenplaats vinden dan bij de graveermethode. In over-eenstemming hiermede laat de herziening derkaart zeer weinig te wenschen over en verdient indit opzicht de voorkeur boven veel kaartmateriaal,dat van esthetisch standpunt grootere kwaliteitenvertoont.Juist om de waarde van de kaart i : looo vanAmsterdam verdient het wel aanbeveling te over-wegen of het niet met behoud der voordeelen, aan detot nu toegebruikte teeken- en reproductiemethodeverbonden, mogelijk zal zijn een andere reproduc-tiemethode toe te passen, die een zuiverder weer-gave van het origineel mogelijk maakt.In het algemeen kan gezegd worden dat bij sa-neering en uitbreiding van groote steden in Westen Midden Europa voldoende kaartmateriaal aan-wezig is, hoewel de kwaliteit ervan technisch zoowelals esthetisch zeer verschillend is. Het groote voor-deel dezer stedelijke kaarten is, dat bij hun ver-kenning en opstelling meestal rekening is gehoudenmet de eischen, welke de verschillende technischediensten aan de kaart stellen. In overeenstemminghiermede zijn deze kaarten op zeer groote schaal(i : lo.ooo, I : 5000, i : 1000 en soms nog voorenkele belangrijke stadsdeelen op i : 500 en i : 200).In de practijk komen vooral de kaarten op i : 5000en I : 1000 te pas, de eerste voor overzichtskaart, ende tweede voor de stedebouwkundige details,zooals de nauwkeurige aanduiding van rooilijnen,trottoirs, beplanting, ligging van openbare gebou-wen, indeeling van speelterreinen, enz. Ook bijde kaarten op deze groote schalen blijft de nauw-keurige aanduiding van het terreinrelief van veelIKELEN93*'4^iH4.Stadsuitbreiding Spangen, Rotterdam Foto K. L. M.belang en veroorlooft nauwkeurige berekening vaneventueele grondwerken (ophoogen en afgraven vanterreinen).Naast deze kaarten -- welke evenals de regee-ringskaarten up-to-date behooren te zijn -- wordtdoor verschillende steden een aantal kaarten opge-steld, die een bijzonderen vorm van het sociale levenvastleggen. Zoo bestaan voortreffelijke kaarten,waarop de dichtheid der bebouwing is aangegeven,(Parijs bezit hierover een kaart op i : 20.000, dieuitmunt door duidelijke en fraaie behandeling).Daarnaast bestaan kaarten op schier elk gebied,hetwelk voor het bestuur der stad van belang is :o.a. over bevolkingstoename, bevolkingsdichtheid,verkeer, enz;. Bij het bestudeeren dezer kaarten,die, hoewel gebaseerd op de topographie, een meersociologisch dan topographisch karakter dragen,moetuiterste voorzichtigheid betracht worden.Juist omdat bij deze kaarten naar populariteiten overzichtelijkheid wordt gestreefd, geven zijdikwijls een eenigermate verwrongen beeld derwerkelijke toestanden. Zooals t.a.p, ^) uitvoerig") Stedebouw 1926. Uitgave van Looy. Hoofdstuk I.werd behandeld, wordt 00k bij het voorbereidendestedebouwkundige werk veelvuldig, maar onjuistgebruik gemaakt van gemiddelde cijfers. Dit isdikwijls 00k het geval bij de kaarten.Bij het hezitn daarvan is het goed tebedenken dat men hier een geheel afzonderlijkterrein der kartographie betreedt, dat aan denkaartopsteller zeer bijzondere en dikwijls samen-gestelde eischen stelt. Idealiter heeft de topograafniet te maken met andere dan zuiver geogra-phische objecten. De objectieve noteering van deplaats en de afmeting der terreinobjecten is de eigen-lijke taak der topographie. Wanneer dus met behulpvan de kaart de verdeeling der bevolking, de ge-boorte- en sterftecijfers en andere belangrijke so-ciale verschijnselen worden aangeduid, bevindenwij ons slechts in zooverre op topographisch terrein,als wij gebruik maken van topographische methodenom bijv. de ruimtelijke verspreiding der bevolkingover een bepaald gebied aan te duiden. De kaartis hier echter geen doel, maar middel, en dientvoornamelijk om de statistische cijfers te doen,,spreken". Juist op het gebied der kartographischevoorstelling van statistische onderzoekingen is door94 ARTIKELENden modernen stedebouw zeer belangrijk werk ver-richt, waarvan de waarde nog niet algemeen erkenden zelfs gekend wordt in de kringen der kaarten-wetenschap. ^)Was hierboven alleen sprake van het aanwezigekaartenmateriaal, waarvan de stedebouwer bij 2;ijnwerk gebruik kan maken, hier komen wij op hetgebied, waar de stedebouwer actief als kartograafoptreedt. Ter betere orienteering op dit nog onont-gonnen gebied zij de stedebouwkundig-kartogra-phische arbeid in twee groepen verdeeld: le.de ,,survey"-kaarten, 2e. het eigenlijke stedebouw-kundige project.Een goed voorbeeld van een betrouwbareen nuttige ,,survey"-kaart is de kaart, waaropaangegeven is hoe de onbebouwde deelen van eengebied geexploiteerd worden. Wanneer deze kaartdoor ervaren handen wordt opgesteld, zal zij vanveel waarde, zoowel voor den stedebouwer als voorden econoom, zijn. De beste methode hierbij isde aanduiding der verschillende landbouwproduc-ten door verschillende kleuren.Op deze wijze krijgtmen een goed overzicht van aard en omvang derin kultuur gebrachte gronden. Ook de omvang derterreinen, benut voor volkstuintjes, voor sport enspeel-doeleinden, kortom alle soorten van grond-benutting, kunnen op deze kaart worden aange-geven. Men kan nog verder gaan en de opbrengstvan verschillende terreinen met cijfers noteeren.Wanneer op deze wijze een serie kaarten wordtopgesteld, een bepaalde periode behandelend --bijv. de laatste IOD jaar --, dan zal men een uiterstinteressant overzicht omtrent landbouw-ontwikke-ling eener streek hebben. Tegen het gebruik vanhet gemiddelde cijfer zij ook op dit gebied nadruk-kelijk gewaarschuwd.Wanneer bovendien de terreinen, welke voorveeteelt worden benut op deze kaart zijn aangeduid,heeft men een tamelijk voUedig beeld van de grond-benutting verkregen. Misschien kan deze kaarthet buitengewoon nuttige gevolg hebben, dat men,onder den indruk van de beteekenis van een bloeien-den landbouw, dien de kaart aangeeft, gaat brekenmet de tot nu toe gevolgde methode om steedsmeer landbouwland met huizen en straten te vuUen,in plaats van die terreinen te bebouwen, welke uitden aard van hun ligging en onbruikbaarheid voorintensieve landbouwcultuur, daarvoor in aanmer-king komen.Voor streken met belangrijke ertsen is een kaartop groote schaal noodig. Op deze kaart dienen teworden aangegeven de uitgestrektheid, de aard,de diepte, kortom de geheele geologische en geo-graphische constellatie der aanwezige mineralen.Deze kaart zal uitgebreid moeten worden met ver-schillende terreindoorsneden. De opstelling daar-van ligt buiten de bevoegdheid van den stede-') Men denke aan het belangrijke werk op dit gebieddoor van Lohuizen voor een groot gedeelte van Nederlandverricht.bouwer -- in tegenstelling tot de landbouwkaart-- en zal moeten worden toevertrouwd aan denervaren geoloog.Een andere ,,survey"-kaart van groote beteekenisis de industrie-kaart, waarop de aard, de uitgestrekt-heid en de plaats van vestiging van de bestaandeindustrieen wordt geteekend.De industriekaart is op vele wijzen te vervol-maken, bijv. door het inteekenen van enkele be-langrijke bijzonderheden omtrent opbrengst, ver-houding van binnenlandsch en buitenlandsch ge-bruik, gebruikt tonnage, enz. Hierbij kan gebruikworden gemaakt van een of ander graphisch sym-bool. Het meest gebruikelijk en het meest aanbe-velenswaardig is het gebruik van cirkels van ver-schillende grootte -- al naar den omvang der in-dustrie. Deze cirkels worden in segmenten ge-deeld waarin de verschillende segmenten bijv.het binnenlandsch gebruik en den uitvoer aandui-den. Andere cirkels kunnen een overzicht gevenomtrent werkkrachten (mannen, vrouwen, kinde-ren).Kaarten, waarop de verdeeling en dichtheid derbeyolking is aangegeven, zijn waardevolle hulp-middelen bij het stedebouwkundig werk. Eengroot bezwaar van vele bestaande bevolkings-kaarten is dat het stadsgebied in administratievedistricten wordt verdeeld en het gemiddelde be-volkingscijfer per H. A; en per district op de kaartwordt aangeduid, waarbij zeer dikwijls gebruikgemaakt wordt van verschillende nuances rood,van licht tot donker. Deze methode geeft geenjuiste voorstelling der bestaande verhoudingen.Veel beter is een bepaald aantal inwoners door eenstip aan te duiden. Hoe grooter het aantal menschenin een bepaalde buurt, hoe grooter het aantalstippen.Van de zgn. isochronen-kaart wordt veel ge-bruik en evenveel misbruik gemaakt. T. a.p. zeideik daaromtrent: ,,Het principe hiervan is, de vast-stelling van den tijd, welken men noodig heeft omeen bepaalde plaats te bereiken. De verschillendepunten, welke door eenzelfden tijdsafstand daarvangescheiden zijn, worden door een verbindingslijnverbonden, welke zich als een onregelmatige ge-sloten kromme om het aangenomen middelpuntafteekent. Er is nauwelijks een middel te bedenken,waarvan de stedebouw zich bedient, dat zoo vol-komen misleidend is als juist de isochronen-kaar-ten." ?). Alle hier boven behandelde kaarten kunnenals serie-kaarten worden behandeld. Het is bijv.van waarde over een aantal kaarten te beschikken.') Gezien de belangrijkheid van dit onderwerp hoop ikte zijner tijd iets nader daarover te kunnen berichten. Ikmoet mij hier beperken tot de opmerking, dat de isochronen-kaart geen rekening houdt en kan houden met vertragingen,en op een theoretische tijdsafstandbepaling berust. Voortskan zij alleen een gemiddelden tijdsduur aangeven, zondereenigen indruk te geven van de groote verschillen tusschenhet verkeer op de drukke en minder drukke uren van denARTIKELEN 95waarop voor bepaalde jaren -- steeds door gelijkeperioden gescheiden -- de stand der bevolking isaangegeven. Deze geven de besre basis voor het,,voorspellen" der komende ontwikkeling, hoeweldaaromtrent geenerlei zekerheid kan worden ver-kregen. Een aantrekkelijke eigenschap dezer kaar-ten is dat, wanneer de perioden klein worden ge-houden, een zeer interessante kinematographischevoorstelling kan worden gemaakt.Dit wat de ,,survey"-kaarten betreft.Het stedebouwkundige project zelf is van karto-graphisch standpunt ook 2;eer belangrijk. De bij-drage op dit gebied is vooral te zien op het terreinder ,,Esthetica der kaart", zooals Eckert het noemt.Vele vooraanstaande stedebouwers hebben eenarchitectonische opleiding genoten en beoefenennaast den stedebouw ook de architectuur. Hoewelde invloed dezer tweeledigheid op het zuiverstedebouwkundige werk niet altijd even gunstigis, heefi de artistieke scholing van den stedebouwerdikwijls een zeer goeden invloed op de geteekendevoorstelling van het project. Er zijn een groot aantalprojecten, die uitmunten door fraaie voordrachten duidelijkheid. Het spreekt wel van zelf dat bijde beoordeeling van de maatschappelijke waardevan het plan de wijze van voorstelling geen grooterol mag spelen. Heel dikwijls dekt echter de stede-bouwkundige waarde de wijze van voordracht,Gedurende de geheele geschiedenis van hetbouwen, heeft de wijze van voordracht van hetbouwkundige, evenals het stedebouwkundig ont-werp zelf, den invloed van den tijd ondergaan.Evenals de architectuurteekening, is de voor-dracht van het stedebouw-ontwerp uitdrukkingvan de esthetische opvattingen van den ontwerperen diens tijd. Het zou te ver voeren om de ver-schillende methoden van voordracht hier na te gaan.Volstaan zij met op te merken dat in het algemeentegenover het raffinement der oude kaarten eengroote voorliefde voor kleurigheid is te bemerkenin modern werk. Dit komt niet alleen voort uitesthetische overwegingen. De kleuren hebbenn.l. ook een symbolische beteekenis. Op dit gebiedis reeds van een natuurlijke normalisatie sprake,daar vele stedebouwers dezelfde tinten gebruiken,om bepaalde zaken aan te duiden.De teeken-kwaliteiten van vele projecten zijndusdanig, dat ook de kartograaf er voordeel vankan hebben deze ernstig te bestudeeren. Vooralzal hij daaruit kunnen zien dat het wel mogelijkis ,,zeer veel" en ,,zeer duidelijk" op de kaart tevereenigen. De ernst en nauwgezetheid van dezuiver topographische kaarten kunnen omgekeerdden stedebouwer leeren dat de voordracht erdag. Het spreekt'natuurlijk van zelf dat de urbanist, die opde hoogte is van de wijze, waarop de isochronen-kaart isvastgesteld, toch wel eenig nut kan hebben van dergelijkekartogrammen. Het is echter te betwijfelen of de moeite,aan de samensteiling besteed, opweegt tegen de voordeelenvan de aldus voorgedragen gegevens.alleen is om de voorstellen duidelijk te doen uit-komen, en een al te groot kleurenschema de stede-bouwkundige kaart soms meer het aanschijn vaneen ontwerp voor een glas-in-lood-raam dan vaneen stedebouwkundig project geeft.In bovenstaande beschouwing werd achtereen-volgens behandeld de toestand der officieele topo-grafische kaart in Europa en de kartografischearbeid van den stedebouwer. Wij hebben geziendat veel voor verbetering vatbaar is en dat met de ver-langens van den stedebouwer rekening dient teworden gehouden.De kaart op schaal i : 25.000 is te klein voor denstedebouw; maar ook van geographische zijdewordt deze niet als het eindpunt van den arbeidbeschouwd. Eckert zegt ; ,,Eine topometrischeGrundkarte in i : 5000 muss das Ziel jeder Landes-aufnahme sein." Het ideaal van den geograaf komthier geheel overeen met het ideaal van den stede-bouwer. Dit ideaal te verwezenlijken is zondertwijfel een moeilijke, tijdroovende en kostbare taak.Vergrooting van de kaart van i : 25.000 is uitge-sloten. Hermeting is dus noodzakelijk en zelfs ineen klein land als het onze -- gebruik makendvarr de oude methoden van topometrische opnamen--^^'blijft dit zeer hooge eischen stellen aan de schat-kist.De topographie staat echter een nieuw hulp-middel ten dienste, dat dit werk vergemakkelijkenen minder tijdroovend en minder kostbaar zalmaken : de luchtfotographie ^). Berget zegt hier-over : ,,La, oii des equipes nombreuses de topo-graphes eussent ete necessaires pendant de longsmois, la photographie aerienne fournit les memesresultats en quelques heures, et les resultats qu'ellefournit ainsi sont automatiquement precis etexemps de toute erreur personelle de I'observateur,puisque I'observateur est supprime."De fotogrammetrie met behulp van den foto-tacheometer is op zich zelf reeds een zeer grootevooruitgang op het gebied der terreinverkenning.Juist omdat, zooals Berget bemerkt,'^het subjec-tieve element, d.i. de waarnemer -- dat bij de oudemethode nog een groote rol speelt -- bijna geheelwordt uitgeschakeld.De grootste vooruitgang op het gebied der topo-graphie is te danken aan het vliegtuig, dat de lucht-opname mogelijk maakt en gecompleteerd wordt') De photo's, die dit artikel illustreeren, werden opge-nomen door den phototechnischen Dienst der KoninkhjkeLuchtvaart Maatschappij. Hoewel seer eenvoudige op-namen, toonen zij toch duidelijk de groote waarde der lucht-opname voor de studie van het bestaande stadsbeeld en derphotographische vastlegging van terreinen, die in exploi-tatie zullen komen. Zeer belangrijk werk op het gebied derluchtfoto- en topographie werd en wordt verricht door het,,Aerokartographisches Institut" te Breslau, dat met be-hulp der meest moderne technisch-wetenschappelijke hulp-middelen een serie bijzonder geslaagde kaarten heeft opge-steld.96 ARTIKELENdoor een aantal even geniale als gecompliceerdemachines, als de stereo-autograaf van von Orelen vooral ook de autokartograaf van Hugershoff.Met behulp van dit laatste instrument kunnenook de hoogtelijnen automatisch van de luchtfqtoop kaart worden overgebracht. Door het mecha-nische proces wordt groote zekerheid omtrent denauwkeurigheid der kaart verkregen. De oudetopometrie berust op het vaststellen van de plaatsvan terreinpunten. Hoe meer terreinpunten wrordenopgenomen, hoe nauwkeuriger de kaart. Het teverkennen terrein wordt hierdoor als het wareeen ver^ameling van punten, die grootendeels nietaanwezig zijn, maar kunstmatig daarop wordengedacht. Een topometrisch volkomen nauwkeurigekaart is eigenlijk slechts te verkrijgen, wanneer menhet in kaart te brengen terrein in een oneindig aan-tal punten verdeelt. In de praktijk is dit onmogelijken moet men genoegen nemen met de belangrijk-ste punten, waartusschen het terrein ,,ingeschetst"wordt. Dit persoonlijk ingrijpen van den topograafis bij de luchtopname uitgesloten. Het spreekt welvan zelf dat de luchttopometrie nog geen volstrektvolmaakte terreinopname geeft. Er zijn zeker nogmoeilijke problemen te overwinnen, maar de prach-tige ontwikkeling van dit werk doet vermoedendat deze succesvol zulkn worden opgelost. Mannenals Laussedat, von Orel, Zeiss, Hugershoff enandere giooten verdienen diepe bewondering enhulde voor hun groote diensten aan de topografie,daarmede den stedebouw en zoodoende de samen-leving bewe^en.Er moet onderscheid worden gemaakt tusschende lucht-opnamen, welke ook langs mechanischenweg tot een geheel worden gemaakt, en de kaart,welke langs automatischen weg van de^e laatstewordt afgeleid. De lucht-opnamen zdi zijn voorden stedebouwkundigen arbeid van veel waarde,temeer waar zi) gecompleteerd kunnen wordendoor opnamen onder verschillende hoeken van hetterrein genomen. De stedebouwer van heden be-vindt zich hierdoor in een gunstiger positie danzijn collega van slechts enkele tientallen jaren ge-leden. Het terrein wordt immers binnen de viermuren van de teekenkamer getransporteerd. Deluchtopname geeft een levendiger beeld van hetterrein dan de met de meeste zorg opgestelde topo-metrische kaart. In een tijd, dat het bestaandenatuurschoon vernietigd wordt door de bouw-maar-raak menschen, kan een goede luchtopnamemisschien de autoriteiten, die het bedreigde gebiedniet van persoonlijke aanschouwing kennen, over-tuigen van de waarde zulk een gebied te behouden.De luchtopnamen zijn voorts het bij uitstek ge-schikte middel om den leek een indruk van hetterrein te geven, en zoodoende de ,,doode" kaartenduidelijk te maken. Niet voor alle gebieden komtde luchtopname in aanmerking. Stadsgebied zalook in de toekomst op de oude wijze worden ver-kend en geteekend, daar de luchtopname het daken niet den werkelijken omvang van de huizen aan-geeft. Op schaal i : lo.ooo speelt dit echter noggeen rol.Ondanks de groote vorderingen, welke de topo-graphic gedurende de laatste jaren heeft gemaakt,moet de vraag of in de topo- en kartographie nogeen verdere ontwikkeling mogelijk is, met Eckert'swoorden worden beantwoord, waar deze zegt:,,Die Kartographie steht erst am Anfang ihrerLeistungsfahigkeit". Men mag niet blijven staanbij de reeds behaalde schoone resultaten.De opvatting dat de kaart alleen maar aan deeischen van militaire bevelhebbers moet voldoen isin vele landen als verouderd verworpen. Dit zaltot uitdrukking moeten komen door van de be-staande militaire topographische instelhngen mo-derne civiele diensten te maken, die bij hun werkrekening zullen houden met de eischen, welkedoor den burger en door den technicus aan dekaart worden gesteld. Dit zal in de eerste plaatsmoeten geschieden in landen als het onze, waar desnelle en groote uitbreiding der bevolking, hetstedebouwkundige vraagstuk tot een der belang-rijkste van de samenleving maakt.Op het oogenblik bestrijken in ons land de Topo-graphische Inrichting onder het Ministerie vanOorlog en het Kadaster onder het Ministerie van Fi-nancien voor een zeer groot deel hetzelfde gebied.Concentratie van alien topographischen arbeid isdaarom mogelijk en nuttig. Dan zal het ook moge-lijk zijn rekening te houden met de eischen, welkede stedebouwer aan de officieele kaart stelt. Terwijlvoorts mei succes de nieuwe methoden van topo-en kartographie kunnen worden toegepast.Voorjaar 1927 - J. M. DE CASSERESBEPERKING VAN HET TEEKENWERKVOOR UITBREIDINGSPLANNENDOOR TOEPASSING VAN MODERNEREPRODUCTIEMIDDELENEen uitbreidingsplan doorloopt zoovele stadiavan voorbereiding, vordert daardoor zooveel tijdvan den ontwerper en veroorzaakt zoodanige kostenaan teekenwerk, dat het mij wenschelijk voorkomteens te wijzen op de mogelijkheid van aanmerkelijkevereenvoudiging in de werkwijze en besparing aanteekenkosten, door gebruikmaking van de modernehulpmiddelen der reproductietechniek.Dit lijkt mij vooral van belang, omdat het slechtszeer zelden voorkomt dat een Gemeente de be-schikking heeft over nauwkeurige en voor het doelgeschikte terreinkaarten, zoodat al reeds dadelijkbelangrijke kosten ontstaan door de vervaardigingvan die kaarten, indien deze langs den weg van een-voudig teekenwerk moeten worden verkregen.RTIKELEN 97De algemeene regelen voor de honoreering vanuitbreidingsplannen, zooals die door den Bond vanNederlandsche Architecten zijn vastgesteld, gaanterecht uit van het beginsel dat den ontwerper vaneen plan alle gegevens, die hij, voor met het plan eenaanvang kan worden gemaakt, behoeft, kostelooster beschikking moeten worden gesteld. Tot dezegegevens behooren caiques -- met de voor de uit-werking van het plan gevorderde afdrukken daar-van -- van een overzichtskaart schaal i a lo.ooo envan de kadastrale kaarten op een schaal van i a2500.Bij eenigen omvang van het plan overschrijdtal spoedig het honorarium de / 2000.-. Dit bedragheeft betrekking op een plan, dat een gebied vanongeveer i K.M. lengte enbreedteof circa lOoH.A.omvat -- zoodat de kosten per H.A. slechts / 20.-bedragen -- doch moet al dadelijk verhoogd wordenmet de bijkomende kosten van vervaardiging enreproductie der grondkaarten, opname op het ter-rein, verzameling van gegevens omtrent den eigen-dom, reis- en verblijfkosten e.d., waardoor al spoe-dig het crediet met 50% boven de kosten van ho-norarium stijgt.Nu leert de ervaring dat in vele gemeenten,en daaronder zeker niet alleen de kleinere, de kostenvan een uitbreidingsplan zoo buitensporig hoogworden geacht, dat de Gemeenteraad ongaarne eencrediet toestaat, omdat zoowel de waarde als debeteekenis van een uitbreidingsplan voor de verdereontwikkeling en groei der gemeente verre wordenonderschat. Het is dus in meer dan een opzicht ge-wenscht dat door vereenvoudiging van werkwijzetot besparing van kosten wordt geraakt.Als grondslag voor het maken van een uitbrei-dingsplan dient een strak en tamelijk zwaar ge-trokken caique op calqueerlinnen van een kaart,aangevende den bestaanden toestand van het ter-rein met zijn bebouwing, perceelscheidingen,water enz.Hoe is een dergelijke caique te verkrijgen ?Veelal zal men gebruik kunnen maken van dekadastrale plans, nadat deze eerst zijn bijgewerkt.Doch gewoonlijkligthier reeds de groote moeilijk-heid, die zoolang men nog niet over de tegen-woordige hulpmiddelen der reproductietechniek debeschikking had, ten gevolge had dat eerst nakostbare en tijdroovende voorbereiding de gelegen-heid open stond om met het ontwerp van het planeen aanvang te maken.Want zijn de kadastrale plans geteekend op eenschaal van i a 1000 of i a 1250, dan is alleen langsden weg van verkleining een kaart op schaal i a2500 te verkrijgen; is het kadastrale plan (zooals inkleine landelijke gemeenten nog veelvuldig voor-komt) op I a 5000 geteekend, dan geeft alleen ver-grooting uitkomst. Maar wanneer hier slechts hetlijnteekenwerk toegepast zou worden met gebruik-making van een vergrootings- of verkleinings-werktuig (pantograaf), dan zou het werk nietalleen tijdroovend en kostbaar zijn, maar 00k nogmaar betrekkelijk nauwkeurig. Niet alleen toch ver-eischt het gebruik van een precisie-instrument, metverschiUende gevoelige draaipunten als de panto-graaf is, een zekere mate van vaardigheid, het dage-lijks rekken en krimpen van het papier -- zooweldat van het kadasterplan als dat waarop geteekendwordt -- naarmate den vochtigheidsgraad van delucht, speelt een veranderlijke rol. In de praktijkdoen zich daarnaast nog allerlei complicaties voor,doordat de kadastrale plans van verschiUende sec-ties aan elkaar gepast tot een geheel verwerkt moe-ten worden en deze door onnauwkeurigheden bijde opmeting en bij het in teekening brengen vrijwelnimmer juist op elkaar sluiten. Zelfs is het schrijverdezes voorgekomen dat bij hermeting van eenzich snel uitbreidende stedelijke gemeente bleekdat de kadastrale plans, die gedeeltelijk op schaalI ^ 5000 en gedeeltelijk op schaal i a 2500 en i a1250 waren geteekend, gemeten waren met eenketting, die 20 c.M. korter was dan bij de metingwas aangenomen.Voor al deze gevallen brengt de fotografischereproductie voortreffelijke uitkomst.Reeds tamelijk lang vindt deze methode toe-passing en werd daarvan op uitgebreide schaal ge-bruik gemaakt voor het snel reproduceeren vanacten, wissels en documenten, bij groote bank-instellingen en bedrijven, die hun waardevolle pa-pieren aan het risico van het transport moetenonderwerpen, zooals de Bataafsche PetroleumMaatschappij.Sedert kort is echter een apparaat van Franschenoorsprong in den handel gebracht, dat een aan-merkelijke verbetering beteekent van de tot dusver98 ARTIKELENgebruikelijke toestellen, meestal van Duitsch fa-bricaat^).Met dit hulpmiddel kunnen kaarten van grooteafmeting niet alleen zonder eenige verteekeningnauwkeurig gefotografeerd worden, doch het istevens mogelijk ze in elke willekeurige verhoudingfotografisch te verkleinen. Een op schaal i h 1250geteekend kadasterplan kan aldus in enkele minutenop schaal i a 2500 fotografisch opgenomen wordenen het is dus ook mogelijk een kaart, die -- zooalsin het bovenstaande geval vermeld -- met een foutvan 20 c.M. op 20 M. in teekening werd gebracht,op de juiste schaal terug te brengen.De in het toestel in enkele minuten genomenfoto op bromide papier is negatief, d.w.z. geeftwitte lijnen op zwarten grond. Nadat dit papierontwikkeld en gedroogd is -- hetgeen, zooals ver-meld, slechts enkele minuten duurt --, kan nu ditnegatief opnieuw, hetzij precies even groot,het2ijverkleind, weer langs fotografischen weg in eenpositief beeld : zwarte lijnen op witten grondworden omgezet en aldus verkrijgt men een kaart,die geschikt is langs den bekenden weg van hetlichtdrukraam vermenigvuldigd te worden. Wordtde lichtdruk op een aluminiumplaat gemaakt,dan kan deze als plan-druk of als neodruk in elkegewenschte kleur en in elk gewenscht aantal wordenafgedrukt.Het is duidelijk dat hiermee nu tevens een middelis verkregen om allerlei kaarten, teekeningen enafbeeldingen, die door samenplakking van meer-dere stukken, bedrukken of beschrijven van deachterzijde, radeeringen, vlekken e.d., of doordatZt in een boek of bundel vastgehecht zijn, totaalongeschikt zijn geworden om als grondslag voorlichtdruk of neodruk te dienen, door de dubbelefotografische reproductie daarmee wel te vermenig-vuldigen, zonder dat iets van de nauwkeurigheidof van de scherpte verloren gaat en zonder dat hetorigineel op eenigerlei wijze wordt beschadigd.Met het origineel gebeurt niets anders dan dat hetop een vlakke tafel met een glasplaat bedekt wordten onder speciale belichting gefotografeerd. Zelfsis het mogelijk van potloodteekeningen, die opzwaar papier geteekend, zich niet laten lichtdrukken,scherpe fotografische positieven te maken, die welgelichtdrukt kunnen worden,Maar hiermede is de capaciteit van het nieuweapparaat niet uitgeput. Door namelijk de werkingvan het toestel om te keeren en het negatief of hetpositief fotografisch beeld in het apparaat te be-lichten en op een tegen den wand gespannen ge-voelig (bromide) papier te projecteeren, kan men dekaart op elke gewenschte schaal vergrooten. Voorieder, die weet hoe moeilijk het is met een panto-graaf kaarten van eenigen omvang te vergrooten,^) De bekende reproductiefirma de N. V. Wed. J.Ahrend en Zoon te Amsterdam heeft daarvan het verkoops-recht in Nederland en Kolonien verkregen en in haar eigeninrichting een toestel in bedrijf genomen. (Zie figuur).Zal het duidelijk zijn hoe waardevol deze repro-ductie-methode voor allerlei doeleinden is. Een opschaal i k 1250 geteekend kadasterplan is duszonder moeite in korten tijd tot een scherpe envolmaakt zuivere kaart op schaal i k 1000 om tetooveren, welke kaart dan weer verder langs denweg van plandruk of neodruk in elke gewenschtekleur is te vermenigvuldigen in elk gewenscht aan-tal. Ook kaarten, schaal i a 25.000, zijn dus gemak-kelijk op een schaal i a 10.000 te reproduceeren.Natuurlijk zijn aan deze reproductiemethode kos-ten verbonden, maar deze kosten zijn slechts eenfractie van de salarissen, die men aan een bekwaamkaartteekenaar zou moeten betalen om een tochnog altijd minder nauwkeurige reproductie teverkrijgen.Na vorenstaande uiteenzetting van de fotogra-fische reproductiemethode zal het duidelijk zijndat er noch technisch, noch finantieel groote be-Zwaren verbonden zijn aan het verkrijgen van eenstrak en tamelijk zwaar getrokken caique op cal-queerlinnen van den bestaanden toestand.Voor deze kaart zal in den regel de schaal i a2500 het meest doelmatig en voor het doel voldoen-de nauwkeurig zijn. Men neme het linnen met eenflinke marge aan alle zijden, opdat tijdens de be-werking van het plan noodig blijkende aanvullingen uitbreiding later nog is in te trekken.In het midden van elke zijde wordt op den uiter-sten rand van het linnen een kruisje ter arreteeringvan het (later te teekenen) plan geplaatst.Van deze caique worden nu eenige afdrukken,hetzij als plandruk, hetzij als neodruk, in lichtgrijzekleur vervaardigd, waarvan een tweetal exemplarenop zwaar teekenpapier. Heeft de samenstellingvan de kaart langs fotografischen weg plaats gehad,dan is -- zooals hiervoren reeds werd aangetoond --zelfs het maken van een caique op linnen (met dedaaraan verbonden kosten en kans op min of meergrove fouten) te voorkomen.Nu begint men een voorloopig plan te schetsenop een der lichte onderdrukken van den bestaandentoestand, die, op normaal papier gedrukt, opge-vouwen en gemakkelijk bij verkenning op het ter-rein kunnen worden meegenomen en bijgeschetst.Na mondeling overleg met den opdrachigever (resp.het Gemeentebestuur, den Gemeente-architect,den Inspecteur der Volkshuisvesting, den Secre-taris der Gewestelijke of Provinciale Commissievoor uitbreidingsplannen) en dienovereenkomstigewijziging en aanvulling van het plan is een voor-loopig ontwerp gereed gekomen, dat met kleur-potlood nauwkeurig op schaal kan worden uitge-teekend op een der lichtgrijze afdrukken op zwaarteekenpapier.Dit plan wordt dan met de noodige toelichtingvoorloopig in den Gemeenteraad gebracht en inComite generaal met den ontwerper besproken.ARTIKELEN99Na in verband met de naarvoren gekomen opmer-kingen zoo noodig opnieuw gewijzigd en aange-vuld te zijn, wordt op den tweeden afdruk op teeken-papier met kleurpotlood een eigenarenkaart metbijbehoorenden klapper vervaardigd. Aan de handvan de eigenarenkaart wordt nu het plan opnieuwbestudeerd en waar noodig in details gewijzigd,ten einde de schadelijke snijdingen te ontgaan en zoo-veel mogelijk te voorkomen dat meer dan een derdevan iemands eigendom door bouwverbod -- d.w.z.door bestemming tot weg, gracht, straat of plein --wordt getroffen. Het plan wordt daarna opnieuwmet den Inspecteur der Volkshuisvesting en met deGewestelijke of Provinciale Commissie voor Uit-breidingsplannen besproken, waarna het -- zoonoodig weder herzien en beperkt of aangevuld --met een nota van toelichting, ontwerp-aanvullingof wijziging der bouwverordening, teekening vandwarsprofielen, staten en Mappers, voor openbarebehandeling in den Raad gereed wordt ge-maakt.Het plan ligt dus nu gedurende vier weken voorhet publiek ter inzage en het zal daarna, ten gevolgevan ingekomen bezwaarschriften, moeten wordenherzien en gewijzigd, indien de bezwaren nietkunnen worden weerlegd.Na vaststelling in den Raad wordt het dan aanGedeputeerde Staten ter goedkeuring ingezonden.Gedeputeerde Staten winnen hec advies in van denInspecteur der Volkshuisvesting, van den Hoofd-ingenieur van den Provincialen Waterstaat eneventueel in Provincie's, waar zoodanige Commis-sie werd ingesteld, van de Gewestelijke Commissievoor uitbreidingsplannen. Een en ander kan ten-gevolge hebben dat het plan wederom gewijzigd,besnoeid of aangevuld zal moeten worden en danook weer opnieuw voor het publiek ter inzage ge-legd en door den Raad daarna wederom vastge-steld moet worden. Doch indien het overleg, zooalshierboven beschreven, te voren behoorlijk heeftplaats gehad, bestaat hiervoor niet veel kans --althans wanneer de Gemeenteraad geen principieelafwijkende opvatting huldigt, die tot conflicten metGedeputeerde Staten voeri. Het plan kan dus nuals voltooid worden beschouwd en tot de vervaardi-ging der definitieve teekeningen kan worden over-gegaan.Over de hiervoren beschreven strakke caiquevan den bestaanden toestand, waaronder de kleur-potloodteekening van het goedgekeurde plan is ge-legd, wordt nu een tweede vel calqueerlinnen ge-legd, op de randen waarvan de eer genoemdearreteeringskruisjes juist boven die van het eerstelinnen worden overgebracht. Op het tweede vellinnen wordt nu het definitieve plan strak en tame-*lijk zwaar overgetrokken, waarbij men door geringeverschuivingen van het onderliggende papierenplan ervoor kan zorgen, bij eventueele krimpingof rekking van papier en linnen, dat toch het planop het bovenste linnen zuiver sluit op de caiquevan den bestaanden toestand op het onderstelinnen.Op de bovenste caique kunnen nu ook de randen,opschriften, toelichtingen en verklaringen en even-tueel gewenschte decoratieve verfraaiingen (Ge-meentewapen, Noordpijl e.d.) worden ingeteekend.Van de beide caiques te zamen laat men nu eenigeafdrukken over elkaar als plandruk of neodruk re-produceeren, waarbij voor den onderdruk lichtgrijs,voor den bovendruk (het eigenlijke plan) een spre-kende kleur (b.v. donker sepiabruin) is te kiezen ;vier dezer afdrukken worden gemaakt op teeken-papier op linnen (papier sur toile).Van deze laatste vier worden nu twee afdrukkennader met kleur als plan opgewerkt, de beide ande-ren worden ingekleurd als eigenarenkaart met bij-behoorenden klapper met kleine op te plakken cor-respondeerende kleurrechthoekjes, en vervolgensop elk exemplaar de definitieve goedkeuring doorGedeputeerde Staten aangebracht.Wordt deze werkwijze gevolgd bij het samen-stellen van een uitbreidingsplan, dan wordt dusalle onnoodig teekenwerk vermeden en de defini-tieve teekening eerst samengesteld, wanneer daaringeen wijzigingen meer behoeven te worden aange-bracht. Alle tijdens de totstandkoming noodig ge-bleken wijzigingen geschieden dus steeds op eenmet potlood en kleurpotlood op een in lichtgrijsgedrukten ondergrond, geteekend plan en zijnzonder veel moeite of groote kosten uit te voeren.Ten slotte kan men van het definitieve plan, intwee of meer kleuren gedrukt, zooveel volkomengelijke afdrukken laten maken als men wil, zonderdat dit een aanzienlijke uitgave aan teekenkostenvordert.Opgemerkt zij nog dat de lichtgrijze aluminium-drukken van den bestaanden toestand niet alleennuttig zijn voor het daarop ontwerpen van eenuitbreidingsplan, maar ook nog van allerlei anderedoeleinden hun waarde voor de Gemeente hebben.Zoo zullen zij voor het maken van een rioleerings-plan, voor het vaststellen van nieuwe rooilijnen inbestaande straten, in het algemeen voor den dienstvan het bouw- en woningtoezicht, voor het aan-geven van het trace van tram- en autobuslijnen,voor het aangeven van de route bij excursies enoptochten enz. van groot nut blijken. Men vergeteniet dac het in teekening brengen van een zeer kleinkaartje al heel spoedig meer dan een dag salarisvan een teekenaar vordert, terwijl het maken vaneen afdruk, wanneer de kaart eenmaal op de alu-miniumplaat is ontwikkeld, slechts een klein deelvan die kosten vordert. Eventueel kunnen de cai-ques later ook weer voor bepaalde doeleinden ver-menigvuldigd worden langs den weg van het zeergoedkoope precede van amoniakdruk (ozolithdruk),waarbij het met eenige oplettendheid mogelijk istwee caiques over elkaar gelijktijdig af te drukken.Wei geeft het leggen van twee caiques op elkaarin een lichtdrukraam gemakkelijk aanleiding tot100 ARTIKELEN - CORRECTIE - BINNENLANDkleine verschuivingen, maar meestal zal dit voorhet doel, en voor tusschenstadia van een definitiefplan, voldoende nauwkeurig 2;ijn. Wordt deze 020-lithdruk dan ontwikkeld op transparant papier, danzijn de beide origineele caiques weer tot een ge-2;amenlijke caique vereenigd, waarvan men 00kweer meerdere afdrukken kan maken en die weervoor andere doeleinden b.v. het aangeven vansituaties voor bouwvergunningen en adviezen daar-over kunnen ibenut worden. Steeds wordt daarbijdus van afdrukken in plaats van overtrekken uitde hand
Reacties