Op het platteland zijn misschien wel de grootste ruimtelijke en sociale uitdagingen van dit moment te vinden: werken aan gezonde bodem- en watersystemen, zoeken naar nieuw ondernemerschap om het landschap op een natuurinclusieve wijze te onderhouden, het realiseren van een betere biodiversiteit en het zoeken naar nieuwe vormen van nabuurschap. Daar waar al deze opgaven tezamen worden aangepakt, ontstaan plekken die het beeld van de toekomst hoopvol kleuren. Bericht uit de Boterhuispolder.

Pionieren in de praktijk betekent vaak vooral ploeteren tussen hoop en vrees. Meta Knol en Fernand de Willigen weten daar alles van. Ze zijn de trotse eigenaren van Lakenvelder boerderij Boterhuispolder, een kleinschalige duurzame fokkerij van oudhollandse runderen gecombineerd met een weidevogelgebied. Wat een hoopvol gesprek had moeten worden over hoe je natuurinclusief boeren van de grond krijgt, is door omstandigheden een gesprek geworden over ‘ploeteren tussen hoop en vrees’. Een week eerder heeft de gemeente Teylingen besloten de pacht van de 36 hectare grond niet meer aan Knol en De Willigen, maar te gunnen aan een boer die zes kilometer verderop woont.
Overheden mogen sinds het arrest van Didam (2021) pachtgronden niet meer onderhands toebedelen; ze zijn verplicht deze openbaar aan te besteden. De aanbesteding die aan dit besluit ten grondslag ligt, was zo opgesteld dat het voor een natuurinclusieve boer heel moeilijk was voldoende punten te verdienen, omdat marktwerking doorslaggevend was. Tegen de boer met de beste prijs was geen natuurinclusieve pionier opgewassen. Op het erf van Knol en De Willigen - waar de Lakenvelders zorgeloos hun kuilvoer van eigen bodem kauwen - wordt de landbouwimpasse pijnlijk concreet. Terwijl de gemeente Teylingen in haar nieuwe omgevingsvisie ronkend verkondigt dat natuurinclusieve landbouw en verbetering van de biodiversiteit de toekomst is, zorgt ze er met een op prijs gerichte manier van aanbesteden voor dat een boerderij die juist daarin uitblinkt slagzij maakt.

Mooie ambities blijken vaak niet aan te sluiten op de systematiek om deze ten uitvoer te krijgen. Die systematiek is gebaseerd op een wereld waarin geld leidend is, individualisme hoogtij viert en kortetermijndenken de norm bepaalt. Alle ingrediënten voor de ramp die Lakenvelder boerderij Boterhuispolder treft liggen hierin verscholen. Geliberaliseerde pacht - een flexibele pachtvorm waarbij kortlopend pachtcontracten normaal zijn - werken korte termijn keuzes bij het boeren in de hand. Want welke boer gaat investeren als het onzeker is of hij over pakweg tien jaar nog aan de bal is op zijn land? Dergelijke pachtvormen liggen ook buiten bereik van jongeren, een groep ondernemende boeren die veelal bereid is om te investeren in een andere bedrijfsvoering. Maar geen bank zal hun bedrijf willen financieren met zo’n kortlopende overeenkomst. Knol: "Boeren zijn per definitie lange termijn-ondernemers, maar in het huidige tijdperk is kortademigheid de norm."
De boer die van de gemeente Teylingen de pachtovereenkomst toebedeeld kreeg, heeft land nodig om de stap van intensief naar biologisch boeren te maken. Een nobel streven, maar om daarvoor een pionierend bedrijf te offeren dat al op een vernieuwende manier werkt is kortzichtig. Knol: "Je moet als overheid de voorbeeld stellende projecten juist koesteren. Daar kan men zien en leren dat natuurinclusief boeren kan." Bovendien draagt hun manier van boeren bij aan het algemene belang. Dat de grutto veelvuldig is gesignaleerd op de velden van Knol en De Willigen betekent dat hun bodem en watersysteem gezond zijn. Een gezond bodemsysteem is voor iedereen goed. Kortom: duurzaamheid heeft juist baat bij langetermijnvisies, gericht op het vergroten van waarden die niet de individuele boer of een individuele gemeente ten goede komen, maar de hele gemeenschap.

Een oplossing om niet afhankelijk te raken van pachtregels, is zorgen dat land je eigendom wordt. Even verderop in de polder boert Land van Ons, een burgercoöperatie die namens deelnemers overal in Nederland landbouwgrond opkoopt en ambieert over tien jaar vijftien procent van de landbouwgronden te beheren. Vanuit hun eigenaarschap kunnen ze ver de tijd in kijken. Zo zetten ze meerjarige onderzoeken op, samen met universiteiten, onderzoeksinstituten en deelnemers. Het beheerplan dat uit zo’n onderzoek komt, is bepalend voor de exploitatie van een perceel. Hun eerste principe luidt ‘Welzijn boven welvaart: de ecologie regeert, niet de economie.’ Vanuit dat perspectief richt je je automatisch op de langere termijn.
Een ander mooi voorbeeld waarbij langetermijndenken, ecologie en welzijn de pijlers vormen onder ontwikkeling van boerenland is Nijkleaster Westerhûs in het Friese dorp Hilaard. Hier kocht een groep hoopvolle enthousiastelingen een kop-hals-boerderij vanuit het idee er een Kop-hals-klooster van te maken. De leegstaande boerderij kreeg een functie die naadloos aansluit bij de sociale opgave van het platteland: het verdwijnen van voorzieningen en plekken om samen te komen. Het project is echter niet alleen gericht op de mens. Sterker nog, de grondslag van de gemeenschap is dat ze zorgdraagt voor de heelheid van de schepping. Vanuit zo’n principe is duurzaam ontwikkelen geen keuze, maar een vanzelfsprekendheid. Ingrepen in de waterhuishouding zorgden er dan ook voor dat het steeds schraler wordende Friese landschap hier voor plant, mens en dier weer gezond is geworden. Zo zorgde een enkel transformatieproject ervoor dat verschuivingen ver voorbij de eigen schaal merkbaar zijn. Het project won er in 2024 de NRP Gulden Feniks om.
Toch zou je willen dat eigenaarschap niet de doorslaggevende factor voor succes hoeft te zijn. Het is juist belangrijk dat gemeenten verder denken dan individuele belangen. Dat vraagt niet om een enkele ingreep in systematiek, maar om een brede cultuuromslag. Zijn gemeenten niet bij uitstek organisaties die het algemene belang zou moeten dienen? Laat ze die kerntaak dan ook serieus nemen. Knol ziet een opgave voor de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) om goede voorbeelden van aanbesteden op basis van natuurwaarden beter te delen. Want die zijn er weldegelijk. Bovendien interpreteren veel gemeente het Didam-arrest zo dat ze alleen nog meervoudig kunnen aanbesteden. Ze weten niet dat er ook ruimte is voor enkelvoudig openbaar aanbesteden, mits dit transparant gebeurt met publicatie van het voorgenomen besluit en mogelijkheid tot bezwaar.

Knol: "Donella Meadows, één van de auteurs van De grenzen aan de groei uit 1972 van de Club van Rome, ziet ’cultuurverandering als de grootste motor van verandering. We moeten andere verhalen gaan vertellen over onze positie als mens ten opzichte van de natuur. We zijn zelf ook onderdeel van het ecologische systeem. Wij bestaan bijvoorbeeld gemiddeld voor 65 procent uit water, dat is hetzelfde water als verderop in de sloten stroomt of uit de hemel valt. Het stroomt letterlijk door ons heen. Alles is met alles verbonden." Zo’n culturele omslag had ook een heel ander aanbestedingstraject opgeleverd. Knol: "Dan was je niet voor de hoogste opbrengst in geld gegaan, maar voor de hoogst mogelijke natuurwaarde."
Wie die culturele omslag in het denken maakt, zet ook een heel andere bedrijfsvoering op. In de Boterhuispolder zijn Knol en De Willigen samen met drie buurboerderijen, onder de noemer Land van Wei & Water, gaan samenwerken. Gezamenlijk werken de ondernemers aan het weidevogelbeheer, voeren ze allerlei natuurinclusieve beheersmaatregelen door en verkopen ze elkaars producten. De Willigen: "Onze landschappen zijn verbonden met elkaar. De vogels trekken zich immers niks aan van eigendomsgrenzen." Je moet uit je eigen kleine wereldje stappen om die andere perspectieven te kunnen gaan zien, vertelt Knol, geïnspireerd door complexiteitswetenschapper David Krakauer. Dat is de boodschap die ze planologen, ruimtelijk ontwerpers, ambtenaren en bestuurders, onderzoekers en ontwikkelaars – wil meegeven. "Kijk niet alleen naar je eigen taken die je dag in dag uit uitvoert. De procedures die je volgt lijken op zichzelf wellicht logisch in elkaar te steken. Maar als je ze bekijkt vanuit het grotere geheel dan blijkt er veel meer mogelijk."
Knol maakt het concreet: "In Nederland ontbreekt het aan een langetermijnvisie op ruimtelijke ordening. Stel je voor dat die er wel zou zijn, dan zouden provincies de rol van gebiedsregisseur veel beter kunnen invullen, en gemeenten zouden kunnen bijdragen aan vernieuwing door aan te besteden op basis van kwaliteit in plaats van kwantiteit. De pachtwet zou kunnen worden aangepast, zodat langdurige pacht van twintig tot vijfentwintig jaar weer mogelijk wordt. Dan krijgen pionierende boeren de zekerheid die ze nodig hebben om echt meters te maken. Zonder succesvolle pioniers is verandering niet mogelijk."

Is alle hoop verloren voor de boerderij van Knol en De Willigen? "Hopen is een werkwoord," begint Knol. Kortom: er is werk aan de winkel. Mensen moeten uit hun stoel komen. En wat hoopvol is, is dat dat nu massaal gebeurt. Knol: "We hebben wel 2.200 steunbetuigingen gekregen na de uitslag van de aanbesteding. Een ons onbekende particulier uit de buurt startte zomaar een petitie op die bijna 12.000 keer werd ondertekend, en Land van Ons richtte het meldpunt 'knelpacht' op. Daar kunnen andere boeren die eenzelfde situatie meemaken hun verhaal delen. Ook was er binnen zeven uur crowdfunden voldoende budget om het gemeentelijke pachtbesluit juridisch aan te vechten, want dat maakt kans. De aanbesteding had transparanter moeten verlopen met voor de inschrijvers zicht op selectiecriteria en de puntentoedeling. Wie weet moet het hele proces opnieuw."
Knol: "Iemand mailde mij hou vol. Dat moeten we inderdaad doen, want hoe hoopvol is het dat gezien al deze reacties mensen het blijkbaar massaal van waarde vinden dat de natuur een stem heeft en waardering behoeft. Misschien kondigt dit wel een nieuwe fase in de landbouwimpasse aan, een die, na die van de boerenprotesten, gericht is op verandering met behoud van natuurwaarde."

Een aantal dagen na het gesprek met Knol en De Willigen blijkt dat de gemeente Teylingen erkent dat de aanbesteding niet goed is verlopen. Ze trekt de gunning in en zal een nieuwe inschrijfprocedure opstarten. De kwestie kostte de plaatselijke wethouder haar positie; ze stapt op. BBB-staatssecretaris Jean Rummenie voor visserij, voedselzekerheid en natuur heeft zich ook in de zaak gemengd. Hij adviseert om bij toekomstige openbare pachtprocedures meer rekening te houden met de maatschappelijke bijdrage die pachters kunnen leveren aan het behalen van onder andere milieudoelen. De gemeente Teylingen zal het advies vermoedelijk ter harte nemen. In de Boterhuispolder is de stem van de grutto gehoord. Vanaf eind maart geldt voor het ruige deel van de landen van de boerderij: verboden toegang voor de mens. Dan start het broedseizoen van de grutto en zal hij bij het baltsen zijn naam volop door het weiland klinken: grutto-grutto-grutto!